[caption id="attachment_20248" align="alignleft" width="127"]
M. V. Losa[/caption]
Marıo Vargas Losa: Meniń paıymdaýymsha, qarapaıym ınjener men sáýletshiler keshpeıtin dúnıeler kádimgi qalam ustaǵan jazýshylardyń basynan ótip jatady. Keıde adamdar ózderinen «jazýshylar ne úshin kerek?» dep suraıtyn bolar. Sebebi, barlyǵy arhıtektordyń, ınjenerdiń, tipti dárigerdiń de ne úshin keregin biledi. Áńgime jazýshyǵa kep tirelgende, til ushyna túrli shúbáli oılar keledi. Túrli adamdar (ishinde men de barmyn) jazýshynyń bizdiń qoǵamǵa kerek ekendigin uǵynsaq ta, biraq dál ne úshin kerek ekendigin bile bermeımiz. Sondyqtan, Gabrıelge qoıar alǵashqy suraǵym: qalaı oılaısyń, jazýshylar ne úshin kerek?
[caption id="attachment_20251" align="alignleft" width="127"]
G. G. Markes[/caption]
Gabrıel Garsıa Markes: Men ómirde ózge eshteńege de jaramaıtynymdy túsingennen soń, jazýshy boldym. Ákemniń jeke dárihanasy boldy. Shyn máninde, ol meniń farmasevt bolǵanymdy qalady jáne ol qalaýyn ýaqyt óte kele aýystyrdy. Al mende múlde bólek arman boldy: meniń advokat bolǵym keldi. Óıtkeni advokattar kınolarda árqashan jeńip júredi, qandaı qıyn jaǵdaılarda da sýdıalardy utyp otyrady. Al keıin... ýnıversıtetke túsip, sonda oqyp júrip, túrli qıyndyqtarmen betpe-bet kelgen soń, advokattyqqa da jaramaıtynymdy túsindim.
Sodan soń, onyń ne úshin kerek ekendigin naqty uǵynbasam da, áńgimeler jaza bastadym. Alǵashynda, maǵan «jazý» degen dúnıe unaıtyn, óıtkeni men túrli aqparat quraldarynda jarıalana bastadym. Sodan soń, dostarym men tanystaryma unaý úshin jazyp júrgenimdi túsindim. Rasynda, naǵyz shyndyǵy osy edi. Keıin, ózimniń jáne ózge de qalamgerlerdiń jazýshylyq óneri týraly oılaı kele, kúmánsiz, jaqsy romandardyń naǵyz ádebıet aldynda ózindik ózgeshe qyzmeti men atqaratyn mindeti bar ekendigin uǵyndym.
Bir nárse aqıqat: jazýshylyq – bas tarta almaıtyn qasıet, aınalyp óte almaıtyn qasiret. Ol qasıet kimge qondy, demek, sol adam jazýǵa tıis. Óıtkeni, bas aýrý men nashar as qorytýdy tek jazý ǵana jeńe alady. Ol qasiretten jazyp qana qutyla alady.
Eger men kitap jazýǵa otyrsam, demek men qandaıda bir tarıhty baıandaǵym kelgeni. Oqyrmanǵa unaıtyn tarıhty. Másele, meniń de oı-pikir daıyndyǵynda bolýymda; oı- pikir daıyndyǵy jazýshy ataýlynyń (eger ol tıanaqty bolsa) barlyǵynda bolýǵa tıis. Jazýshy óz tarıhyn baıandar sátinde ádil bolýy tıis, mysaly: qyzyl telpek nemese partızan týraly povesti alaıyq; al eger jazýshy buzylmaıtyn qamal syndy myqty kózqarasta bolsa, bul kózqaras álbette, baıandaǵaly otyrǵan tarıhqa áser etedi, ıakı óz sáýlesin túsiredi. Árıne, bul – sharasyzdyq, sharasyzdyq aldyn ala oılanbaǵandyqtan týyndaıdy.
– Demek, taza tıimdi faktorlar ádebı ónerde basym bola almaıdy. Endeshe, qandaı faktorlar basymdyqqa ıe? Ádebı shyǵarmanyń sapasyn anyqtaıtyn qandaı elementter?
– Jazý ústeli ústinde meni tolǵandyratyn bir ǵana nárse, men kóldeneń tartyp otyrǵan tarıh oıly oqyrmanǵa unaı ma, joq pa jáne sol tarıhpen jeke óz basym kelisemin be? Men tek qana jeke tájirıbege negizdelgen tarıhty jaza almas edim. Mysaly úshin, men qazir dıktator týraly tarıhty jazyp jatyrmyn dep alyp qaraıyq, ıaǵnı shamamen latynamerıkalyq dıktatordy. Bul dıktatorlyqtyń arǵy tegine júz seksen eki jyl bolǵan jáne osy ýaqyt boıyna ol bılikte, tipti ózine bıliktiń qashan kelgendigin de esinen shyǵarǵan; atalmysh dıktator sıyrlar qydyrystaıtyndaı zaly bar úlken saraıda shyn máninde japadan- jalǵyz. Al endi qyzyǵy mynaý: men baıandap otyrǵan bul tarıh belgili bir jaǵynan meniń jeke tájirıbem negizinde jazylyp otyr. Iaǵnı, ózindik poetıkalyq óńdeý tájirıbem meniń sheksiz bıliktegi jalǵyzdyqty aıshyqty beıneleýime septigin tıgizedi. Meniń oıymsha, bıliktegi jalǵyzdyqty berý úshin, prototıpin latynamerıkalyq dıktatordan góri, bizdiń dáýirdegi qıalǵa saı qubyjyq qylyp kórsetken jón sekildi.
– Dál osy oraıda, ózińe qoıar jeke suraǵyma kóshsem. Sen jalǵyzdyq týraly sóz qozǵaǵanda, seniń búkil kitaptaryńnyń oıy osy týrasynda bolar dep oıladym. Seniń kitaptaryńda qatysýshy keıipkerler sany áldeqaıda kóp, jaı ǵana adamdarǵa lyq tolylyǵyna qaramastan, bir qyzyǵy, «Júzjyldyq jalǵyzdyq» atty kitabyńnyń da bar ekendigi; biraq sol kitaptaryńdaǵy keıbir kórkem beınelerdiń asa qadirli seziminiń de jalǵyzdyq ekendigin aıta ketkenniń artyqtyǵy bolmas. Meniń nazarymdy aýdarǵany, sen kóp suhbattaryńda, bala kezińde saǵan ártúrli tarıhty kóp aıtyp bergen bir týysyńdy eske alyp otyratynyń. Esińde bolsa, osy týysyńnyń ólimi (ol kezde sen on segizde bolatynsyń) ómirińdegi mańyzdy oqıǵalardyń sońǵysy bolǵandyǵyn aıtqan ediń. Osynaý adamnyń saǵan aıtatyn áńgimeleri seniń yntalanýyńa sebin tıgizdi me? Onyń keı áńgimelerin óz kitaptaryńa «shıkizat kózi» retinde qoldana aldyń ba? Eń áýeli, bul adam kim edi?
[caption id="attachment_20252" align="alignright" width="493"]
Marıo Vargas Losa[/caption]
– Áriden baıandaıyn. Men, ózin belgili bir dárejede nemese odan da ózgeshe jalǵyz sezingen birde-bir adamdy bilmeıdi ekenmin. Mine, meni qyzyqtyryp turatyn jalǵyzdyq uǵymy osy. Meniń aıtarym, sizderdiń oılaryńyzǵa tolyqtaı qarama-qaıshy kele me dep nemese sizderge túsiniksiz estile me dep qoryqsam da, men adam árqashan da jalǵyz bolady dep oılaımyn.
– Seniń oıyńsha, árkimniń jeke jalǵyzdyǵy bar ma?
– Men, bul – adam tabıǵatynyń mańyzdy bir bólshegi dep qarastyramyn.
– Parıjdiń bir jýrnalynda jarıalanǵan óte bir uzaq maqaladan seniń «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanyń jáne budan da burynǵy kitaptaryńdaǵy negizgi mazmun «Amerıka turǵyndarynyń ózindik ereksheligi – sol baıaǵy jalǵyzdyq» degendi oqyǵanym bar. Onda, seniń Amerıka adamynyń ortaǵa degen qatty jatsynýshylyǵy men adamdar arasyndaǵy bir-birine degen túsinistik seziminiń joqtyǵyn kórsetetiniń aıtylǵan. Ol adam – ártúrli qıyndyq kórgen, túrli sózderge shydap baqqan, shyndyq úshin túrli janjalǵa da barǵan jan. Jáne osynyń barlyǵy da ózin joly bolmaıtyn jarymjan, jalǵyzdyqta qalǵan dýanadaı sezinýine sebep bolǵan. Bul týrasynda sen ne oılaısyń?
– Bilmeımin. Munyń barlyǵy mende bolmaǵan dúnıe. Onyń ústine, men árbir aıaq basqanymda, ózime naǵyz jalǵyzdyqty túsindirýge jáne ony óz shyǵarmashylyǵymda órnekteý úshin ár nárseden onyń ártúrli kórinisin izdep tabýǵa tyrysamyn. Bul proses mende sanaly túrde bolǵan kúni, munyń barlyǵy qaıdan shyǵatynyn biletinime men senimdimin, ári bul taqyrypqa barlyq qyzyǵýshylyǵymdy joǵaltatynymdy anyq bilemin.
Mysalǵa, Kolýmbıada meniń kitaptarym týrasynda tolyq jazǵan synshy bar. Ol óziniń baqylaǵany boıynsha bylaı dep jazady: meniń sýretteýimdegi áıelder – úmit beınesinde, bul durys maǵynasynda; olar otbasynyń tiregi bolady, retteýshileri retinde shańyraqty ustap otyrady, al bul ýaqytta erkek ataýlylar kúshin esepke almastan árekettiń túr-túrin iske asyrady: soǵysqa ketedi, barlaýǵa qatysady, qystaq qurady jáne búkil áreketi sátsizdikke urynyp, ózin orǵa ákep jyǵady. Jáne sol, kóneden kele jatyrǵan qundylyqtar men salt-dástúrdi saqtap jaı ǵana úıde otyrǵan áıelderdiń arqasynda ǵana erkekter soǵysty júrgizip, qystaqtyń negizin sala alady, sóıtip Amerıkanyń uly otarshyldyq maqsatyn júzege asyrady.
Men osyny oqyǵannan soń burynǵy kitaptarymdy aqtara kele, shyn máninde de dál solaı ekenin túsindim. Biraq bul synshy maǵan óte úlken zardabyn tıgizdi dep oılaımyn, óıtkeni ol óziniń jańalyǵyn men «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanymdy jazǵanda ashty, al romandaǵy apofeoz (bul jerde sońǵy shymyldyq, túıin maǵynasynda – aýd.) synshynyń aıtqanyndaı bolyp shyqty. Romanda Ýrsýla esimdi júz jetpis jyl ómir súretin keıipker bar, ol shyndyǵynda búkil romannyń júgin bir ózi kóterip tur. Men onyń obrazymen jumys jasaý ústinde, aldyn ala túgeldeı oılastyrylǵan jospar boıynsha jasaımyn ba, álde, meniń synshymnyń oıyn boljaımyn ba deýmen, tipti ne isterimdi bile almaı qaldym. Mende endi jalǵyzdyq taqyrybynda da osy qaıtalana ma dep qorqamyn. Eger men muny da túsindirip bere alsam, sonda ne bolmaq? Endeshe, bul ábden tıimdi, ábden sanaly túrde bolmaq jáne tipten meni qyzyqtyrýdy qoıady.
Sen jańa ǵana meni úreılendirip júrgen oıǵa ıterdiń. Men «jalǵyzdyq degen – adam tabıǵatyndaǵy jalpyǵa ortaq qasıet» dep oılaıtyn edim, biraq qazir oılap otyrsam, múmkin, bul latynamerıkalyq adamnyń jatsynýynyń kórsetken qorytyndysy shyǵar. Bul jaǵdaıda men áleýmettik, tipti saıası kózqarasymdy, oılaǵanymnan da bıik dárejege qoıamyn. Eger bul ras bolsa, men ár qadamyn saq basatyn ondaı metafızık (metafızıkalyq kózqarastardy jaqtaýshy – aýd.) emespin. Men kez kelgen nársege adal bolǵym keldi jáne meniń jalǵyzdyq týraly oıym ózgelerge álsizdik bolyp kórinýi múmkin ǵoı dep qorqamyn.
[caption id="attachment_20253" align="alignright" width="220"]
Markestiń jastyq shaǵy[/caption]
– Jaqsy, eger bul «qorqynyshty» taqyryp bolsa, endeshe jalǵyzdyq týrasynda sóz qozǵamaı-aq qoıalyq. Biraq meni, ár suhbatyńda aıtyp otyratyn, ózińdi qaryzdar sanaıtyn týysqanyń qyzyqtyrady.
– Bul – meniń atam. Esińizde bolsyn, men keıinnen bul kisini óz romanymda kórsettim. Kezinde, jas kezinde... ol adam óltirýge májbúr bolǵan eken. Shamasy, búkil qystaq atamnyń jaǵynda bolǵan bolý kerek: ólgen adamnyń bir aǵasy tipti túndi atamnyń tabaldyryǵynyń aldynda ótkizetin bolǵan, árıne bul marqumnyń otbasynyń kek alý úshin jasaǵan áreketteriniń biri bolar. Biraq atam kúndelikti qoqan-loqyǵa shydaı almaı, ol qystaqtan ketip tyndy. Biraq, jaı ǵana basqa qystaqqa qonys aýdarmaı, otbasymen alys jaqqa ketip, sonda jańa qystaq quryp aldy.
– Bul oqıǵa «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanynyń bastalýyn eske salady: onda alǵash Hose Arkadıo adam óltiredi, onyń ary tynym taptyrmaı, keýdesine óte aýyr júk arqalattyrady. Ol munyń úıin tastap, taý asyp, ańyzdaǵydaı Makondo qystaǵynyń negizin qalaýyna ákelip soqtyrady.
– Iá, ol ketip, qystaq qurady jáne meniń kóbirek esimde qalǵany, atam: «Sen máıittiń salmaǵynyń qanshalyqty aýyr tartatynyn elestete de almassyń» dep qaıtalap otyratyn. Onyń ústine, maǵan jazýshy retinde tikeleı qatysty, eshqashan da umyta almaıtyn bir nárse bar. Birde atam meni sırkke apardy, biz sonda arýanany kórip, úıge kelgen soń, ol sózdikti ashyp otyryp: «Bul – arýana túıe, onyń pilden nemese ekiórkeshti túıeden ne aıyrmashylyǵy bar?» dep, haıýanattar zertteıtin ǵylymnan búkil bir sabaq oqytyp shyqty. Men alǵash sózdikpen jumys jasaýdy osylaı úırendim.
[caption id="attachment_20254" align="alignleft" width="272"]
2010 jylǵy Nobel syılyǵynyń ıegeri M. Losa[/caption]
– Bul adam saǵan yqpal etti, qaı jaǵynan da alyp qaraǵanda onyń dramasy seniń romanyńa ishinara kóship otyrdy. Alaıda, meniń bilgim kelgeni, atań aıtqan áńgimelerdi sen dál qaı ýaqytta ádebı tarıhqa aınaldyrýdy oıladyń, qaı sátte osy estelikterdi jeke tájirıbe arqyly áńgime, romandardy jazyp shyǵarý týraly oı keldi?
– Bar-joǵy eki nemese úsh kitap jazǵannan keıin men osy tájirıbeni qoldanyp júrgenimdi túsindim. Shynyn aıtý kerek, men tek atamdy ǵana esime túsirip qoıǵanym joq, osy atam negizin salǵan qystaqtaǵy rasynda da talaı qupıa jasyrynǵan ózimizdiń úıdi de eske túsirdim. Úıde Petra apam qaıtys bolǵan bos bólme bolatyn. Úıde nemere aǵam Lasaro qaıtys bolǵan bos bólme bolatyn. Túnde bul úıde júrýge bolmaıtyn, sebebi munda tirilerden góri óliler kóp bolatyn. Saǵat keshki altyda meni buryshqa otyrǵyzyp qoıyp: «Myna jerden júrme, eger sen osy jerden shyqsań, óz bólmelerinen Petra apań men Lasaro aǵań shyǵa keledi», – deıtin. Soǵan men otyratynmyn da qoıatynmyn. Meniń «Úzilgen japyraq» atty alǵashqy kitabymda bir keıipker bar: jeti jastaǵy bala, uzyna boıyna oryndyqta otyratyny sýretteletin. Endi túsinsem, boıyn úreı bılep úıde oryndyqta otyratyn bul bala – bir jaǵynan ózim. Esimde, romanda úıdiń ishki ahýalyn beretin taǵy bir oqıǵa bar. Meniń apam boldy...
– Áńgimeńdi úzip jibersem, keshir... bul qystaqtaǵy bolǵan oqıǵalar, al sen Arakatakada týyldyń ǵoı?
– Iá, Arakatakada, osy oqıǵalardyń barlyǵy ótken Makondomen biriktirip jibergen qystaqta dúnıege keldim. Meniń apam boldy, «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» oqyǵan adam birden tanyp ala qoıady. Ol kisi óte jigerli bolatyn, kúni boıy úıde birdeńe isteıtin de júretin. Al birde onyń kebin toqyp otyrǵanyn kórdim. Odan: «Ne úshin kebin toqısyń?» – dep suraǵanymda, «Óıtkeni, men jaqynda ólemin, ulym», – dep jaýap berdi. Rasynda, kóp uzamaı qaıtys boldy. Ony ózi toqyǵan osy kebinimen alyp ketti.
Ol bir ǵajaıyp áıel bolatyn. Ol endi ózge bir oǵash tarıhtyń basty qaharmany ǵoı. Birde ol keste tigip otyrǵanda bir qyz óte bir ózgeshe, berish bop qatyp qalǵan taýyqtyń jumyrtqasyn alyp kirdi. Nege ekenin bilmeımin, qystaqtaǵy osy úı ishi qupıalaý deıik pe, qorqynyshty deıik pe, áıteýir osyndaı bir birtúrli isterge aqyl-keńes surap keletin. Jáne ne bolmasyn, qaı ýaqytta da surap kelgen aqyl-keńesine apam bir jaýap tabatyn. Ol osyǵan uqsas máselelerdi sheshkendegi meni sondaı bir ózindik tabıǵılyǵy tańǵaldyratyn. Apam kelgen qyzdyń qasyna jaqyndaǵanda, qyz: «Qarańyzshy, nege myna jumyrtqa sondaı qatty?» – dep suraı bastady. Sonda apam: «Óıtkeni, bul – tropıktik kesirtkeniń jumyrtqasy. Aýlada ot jaǵyńdar», – dedi. Olar ot jaǵyp, jumyrtqany órtep jiberdi. Oılap otyrsam, osy tabıǵılyq maǵan «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanymnyń sheshýshi kiltin syılady. Ol roman sondyqtan da, apam kesirtkeniń jumyrtqasyn órtep jiberýge buıryq etkendegideı tas kelbetpen asa jan túrshigerlik, tańǵalarlyq nárseler aıtqanda, tipti ózin basqadan joǵary ustaı almaıtyn túr tanytady.
Jalǵasy bar.
Aýdarǵan Edilbek Dúısenov
