Biz, latyn grafıkasyna kóshýdiń "BaiLatyn" jumys tobynyń músheleri negizi bul máselege qatysty eger osy akýttyq nusqa qabyldansa, dál osyndaı tyǵyryqqa tirelip, bastapqy núktege qaıta oralatyndyǵymyzdy aıtarlyqtaı aıtyp, shamamyz kelgen jerge deıin dabyl qaqqanbmyz.
Biraq, bul máselege jaýapty adamdardyń salǵyrttyǵyn, enjarlyǵyn, nemkettiligin kórip, onyń ber jaǵynda atqarýshylyq mandat tapsyrylǵan tulǵalardyń búdjetten bólinetin qarjyǵa qyzyl kórgen quzǵyndaı úımelep, bul máselege tek «osvoenıe búdjeta» degen rakýrsta qaraıtyndyǵyna kóz jetkizip, qoldy bir siltep ketkenbiz.
Jaı ketpeı, sáýegeılikpen emes, osy máselemen «shkýrnyı ınteres» úshin emes, áltrýızmmen aınalysqan saý aqylmen uzamaı bulardyń mımyrt tirliginiń tyǵyryqqa tireletinin dáp basyp aıtyp, jazyp ketkenbiz. Solaı boldy da!
Bizdiń bulaı ashyna, qatty aıtýymyzǵa – mine osy poster túrtki bolyp otyr. «Arqa tynysh bolsa eger, arqar aýyp nesi bar?» - demekshi, eger qabyldanǵan latyn grafıkasy durys bolatyn bolsa, Prezıdent Q.Toqaev nege bul máseleni synǵa alyp otyr?
Osy máselemen aınalysýǵa búdjetten qyrýar qarjy bólinip, eki jyldaı buryn arnaıy qurylǵan «Til qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy osy ýaqyt ishinde qandaı oń nátıjeli is atqardy?
Birden qaıtalap aıtaıyn, sońǵy qabyldanǵan qısyq latyndy túzetý jolyndaǵy áreketter jasaldy degen varıanttar qabyldanbaıdy. İrgetasy durys qalanbaǵan úıge qandaı evroremont jasasań da qırap qalatyny sıaqty, mynaý latyndy da jamap-jasqap jetildiremiz degen de dalbasa tirlik.
Eger, jańa Prezıdenttiń jańa komandasy rasynda bul máselege qatysty rasynda oń nátıjege qol jetkizgisi kelse, bárin jańadan bastaý kerek.
Jáne bul máselede jańa konsepsıa, jańashyl prınsıpter basshylyqqa alynyp, bul máseleni «osvoenıe búdjeta» kóretin, eki jylda esh nátıje shyǵara almaǵandar men ótken etıkalyq ómiri qarjy jymqyrý faktisimen bylǵanǵandar, latyn grafıkasyn tutynatyn aldyńǵy qatarly batys tilderiniń birin qaqpaıtyn shal-shaýqandar emes, jańasha oılaıtyn, qazaq tiliniń zańdylyqtaryn ǵana emes, latyn grafıkasyn sátti tutynǵan elderdiń tilin meńgergen jastarǵa berý kerek.
Sebebi, biz – atalǵan máseleniń naýqas tustaryn dáp basyp aıtyp, dıagnozyn qoıa alamyz. Tómende, osy akýtty álipbıden keletin problemalardyń bir bóligin ǵana keltireıik. Muny osy álipbı qabyldanǵan kúni-aq (eki jyl buryn) jazǵanbyz. Ózektiligin joǵaltpady:
1) Baǵdarlamalaý tilindegi problemalar. Apostrofty – akýtqa aýystyrý bul eshqandaı da kreatıvtilik emes, amalsyzdyqtan júzege asqan shara. Sebebi, bul «kreatıvti» jobany usynýshy «Ulttyq aqparattyq tehnologıalar» AQ ókilderi Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrligi ótkizgen jumys tobynyń jıynynda akýttyń (ekýıt) Unicode kodtaý júıesindegi naqty orny týraly anyqtap túsindirip bere almady.
Al, bilgilerińiz kelse, aıtaıyq, bul akýttar Unicode kodtaý júıesinde 0-128 aralyǵyndaǵy negizgi tańbalar ornalasqan birinshi bólikte emes, qosymsha ekinshi sortty bólikte tur. Bul, İT salasynda aıtarlyqtaı problemalar týdyrady.
2) Birinshi problemaǵa ile-shala ekinshi máseleniń basy qyltıady. Google, Yandex sekildi izdeý júıelerin bir izge keltirý úshin qyrýar shyǵynǵa batamyz.
3) Banktik júıe. Bul úlken problema. Sebebi, UB ózge banktermen jasalatyn operasıalar kezinde Halyqaralyq standarttarǵa sáıkes, klasıkalyq 26 áripten turatyn latyn álipbıin basshylyqqa alady. Qalǵan apostrofty, dıakrıtıkalyq, akýttik belgilerden turatyn sýbekt ataýlaryn qabyldamaıdy. Sonymen qatar, Bekitilgen Halyqaralyq standarttarǵa sáıkes, IBAN júıesinde Qazaqstan KZ tańbasymen tańbalanyp ketken. Ony QZ-ke ózgertý múmkin emes. Iaǵnı, qarapaıym tilmen túsindiretin bolsaq, Kaıman araldarynda nemese Qaraǵandyda ashylǵan esepshotynda qomaqty qarajaty bar Qazaqstan azamaty, eger, alda-jalda IBAN júıesinde Qazaqstandyq shottar QZ bolyp tańbalanatyn bolyp ózgere qalsa, ol esepshotyn paıdalana almaı, basqa shot ashýyna týra keledi degen sóz.
Bizdiń jeke azamattardy aıtpaǵanda, Ulttyq Qordyń qarjylary qaıda saqtalatynyn eskersek, qaýiptiń qanshalyqty deńgeıde tereń ekenin baǵamdaı berýge bolady.
4) Árip jetispeý nemese qoıyrtpaqtalý problemasy. Myna nusqada da dál aldyńǵydaǵydaı, klasıkalyq 26 áripten turatyn Ss, Hh, Ww áripteri álipbıde múldem joq. Bulaı bolǵanda, Coca-Cola, Cadillac, Camry, Corolla sekildi saýda markalaryn qalaı tańbalap, dybystaımyz?.. Oxford, Lexus sekildi brend ataýlary men jalqy esimderdi jazyp, ataǵanda, ohýgen sekildi hımıalyq elementterdiń jartysynan kóbinde kezdesetin Hh árpin qalaı tańbalap, elektr qýatynyń ólshemin bildiretin Watt (W) termınin qalaı belgileımiz?..
Sosyn kırılshe İi men Iı áripteriniń jańa nusqadaǵy bas áripteri birdeı İ bolyp tańbalanady. Olaı bolǵanda, Inelik-Inelik, İlgish–Ilgish, Ine-Ine, It-It, İsker-Isker, İlim-Ilim, İshý-Ish'ý, İn-In, t.b sekildi sózder bas árippen jazylatyn jaǵdaıda qalaı oqylady?
Bul – balalarymyz turmaq, eresekterdiń ózin shatastyrýǵa ákelmeı me? Qandaı zańdylyqtarǵa negizdelip tańbalandy?
5) Termınologıa problemasy. Joǵaryda biz sóz etken tórtinshi máseleden, termınderdiń halyqaralyq standarttarǵa sáıkes jazylmaý problemasy týyndaıdy. Endi «Sıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasyn júzege asyrý kezinde qoldanylatyn computer, calculator, cyber, classic, sentre, certificate, cell, call, case, cabinet dep keletin 5 myńnan asa termınder men web, web site, wash, Water Polo, What’s App degen sekildi halyqaralyq termınderdi urpaǵymyzǵa qalaı oqytamyz? Al, Herox, xerogram, sekildi termınder men ataýlardy she? «Balam, bizdiń til de, olar da latynsha, biraq bizdiki basqasha, olardyki ózgeshe» dep aqtalamyz ba? Al, keıbordtaǵy bul 3 áripti ne isteımiz? «Baspaımyz!» dep nakleıka japsyryp qoıamyz ba? «Sıfrovoı Kazahstan» dep shaýyp júrgende, onyń negizgi termınderin tańbalaıtyn áripterdiń jańa grafıkada qoldanylmaýy – nonsens!
6) Latynǵa kóshkendegi negizgi maqsattyń aıaqasty bolýy. Biz o basta, latyn grafıkasyna kóshkende, osy tarıhı sheshimdi qabyldaǵan Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Dúnıeniń kez kelgen túkpirinen aınalymda bar klasıkalyq 26 áripti qoldanyp jaza beretin, ǵylymı tehnıkalyq progrestiń barlyq talaptaryna saı keletin, qarjylyq-aqparattyq máselede eshqandaı problem týdyrmaıtyn, halyqaralyq termınderdi esh qıyndyqsyz oqyp túsine alatyn grafıka jasalsyn!» dep naqty tapsyrma bergen bolatyn. Nátıjesi qalaı boldy? Nátıjesi – 30 (!) árip pen 2 dıgraftan turatyn qoıyrtpaq, shalajansar álipbıge kelip tireldi. Eger, búkil nusqalardy saralap, bárin negizge alyp, tyǵyryqtan shyǵar jol tappaǵan bolsa, maqul deısiń ǵoı! Kórse de, kópe kórneý kórmegensip, estise de estimegensip tek meniki ǵana bolsyn degen menmendikpen, osy jaǵdaıǵa ákelip otyr.
7) «Dvoınoı standart». Iá, biz joǵaryda kórsetken máseleler osyǵan alyp keledi. Iaǵnı, bizde bank, qarjy, İT, termınologıaǵa arnalǵan klasıkalyq 26 áripke, orys tiliniń translıterasıalyq erejesine negizdelgen bir álipbı, jáne jergilikti «aborıgen» halyqty odan ári saýatsyzdandyrýǵa, týǵan tilinen bezdirýge arnalǵan akýtty nemese dıakrıtıkalyq belgilermen taǵy bir álipbı bolady. Tek, bul kimge kerek?
Qurmetti, Aqtoty Raıymqulova hanym!
Sizderdi ázirge kesh bolmaı turǵanda, mundaı sheshilmeıtin problemalarǵa túgeldeı batpaı turǵanda, azdaǵan ýaqyt bólip, bizdiń Bailatyn tobynyń osy máselelerdi esh qıyndyqsyz, shyǵynsyz, Prezıdent tapsyrmasyna saı sheshýdiń naqty joldaryn usynatyn prezentasıalyq jobamyzdy ózderińiz (kómekshi nemese qolastyńyzdaǵy ókilderińiz emes) tyńdap kórýlerińizdi suraımyz. Óz jobamyz aıasynda kez-kelgen suraqtaryńyzǵa jaýap berýge daıarmyz!
Esterińizge sala keteıik, keshe prezıdent Qasym-Jomart Toqaev qazaq tiliniń jańa grafıkasy týraly olqylyqtardy túzeý máselesin kóterip, mádenıet jáne sport mınıstri Aqtoty Raıymqulovaǵa jańa álipbıdi jetildirýge qatysty tapsyrma bergen bolatyn.
Bul týraly Prezıdent Twitter jelisindegi jeke paraqshasynda jazdy.
- Álipbıdi latyn qarpine kóshirý týraly tarıhı sheshimniń qabyldanǵanyna eki jylǵa jýyqtady. Biraq qarpimizde áli de olqylyqtar bar. Til mamandary jańa álipbıdi jetildirýi kerek. Mádenıet jáne sport mınıstri A.Raıymqulovaǵa tıisti tapsyrma berdim. Aldymyzda aýqymdy jumys tur, - dep jazdy Toqaev.
Qasym-Jomart Toqaev erterekte, Senat tóraǵasy qyzmetinde júrgen kezinde de «latyn grafıkasyna kóshý» týraly birneshe ret pikir bildirgen bolatyn.
Nuraddın Sadyqov,
"BaiLatyn" jumys tobynyń múshesi.
