– Murat myrza, kúrketaýyq ósirý qanshalyqty paıdaly kásip kózi bolyp sanalady? Elimiz boıynsha bul baǵytta qolǵa alynǵan jumystarǵa kóńilińiz tola ma?
– Kúrketaýyq, ıaǵnı, úndik ósirý – óte tıimdi, tabysty kásip. Biraq kez kelgen istiń ózindik qıyndyqtary bolatyn sıaqty kúrketaýyq ósirýdiń de ózindik erekshelikteri bolady. Qazirgi tańda Qazaqstanda kúrketaýyq ósirý isi – óz deńgeıinde damyp jatyr dep aıta almaımyn. Munyń ártúrli sebepteri bar. Jalpy, kópshiligimiz úshin bul kásip tańsyq is bolyp kórinýi múmkin. Menińshe, bul kásipti halyq arasynda keńinen nasıhattap, memlekettik qoldaý kórsetýdiń mańyzy zor dep esepteımin. Kúrketaýyqtyń eti dámdi, jumsaq, ári quramynda holesterın mólsheri óte tómen. Sol sıaqty kúrketaýyqtar da kádýilgi taýyqtar syqyldy mamyq pen qaýyrsyn bere alady. Bul qustar aqyldy, adamdarǵa tez úırenip ketedi. Jem talǵamaıdy jáne jaz mezgilinde kóbine jaıylymda bolady.
– Qazirgi tańda qolyńyzda qansha kúrketaýyq bar?
alasynda turatyn Maıdan Qusaıynov esimdi ultjandy azamattyń qala syrtyndaǵy jerin jalǵa alyp, 700-deı kúrketaýyqty ósirip jatqan jaıym bar. Buǵan deıin úı janýarlaryn alaqandaı jabyq qorada qoldan jemdep ósirgen edim. Endi Maıdan baýyrymyzdyń arqasynda kúrketaýyqtar jaıylymǵa shyǵyp, tez jetilip jatyr. Osy rette bul kásiptiń máni men mańyzyn túsinip, maǵan qolushyn bergen M.Qusaıynovqa alǵys aıtamyn. Aldaǵy ýaqytta kúrketaýyqtardyń sanyn 5 myńǵa deıin jetkizsem degen oıym bar. Biraq ol úshin eń aldymen 5 gektardaı jer men qora qajet. Eger memleket jer telimin berse, qorany ózim salyp alar edim.
– Qazirgi tańda kásipkerlikpen aınalysqan adamdarǵa jergilikti bılik oryndary jer telimderin berip, qoldaý kórsetip jatyr ǵoı. Ákim-qaralardan qajetti jer telimin suramadyńyz ba?
– Suradym. Osyndan birshama ýaqyt buryn qazirgi ákim Nurjan Kalenderovtyń aldynda qalany basqarǵan ákimge hat jazyp, kúrketaýyq ósirý úshin jer telimin suradym. Biraq ákimdik qyzmetkerleri mundaı sharýashylyq maqsattaǵy jerler qala aýmaǵynan tysqary jatýy tıis ekenin aıtyp, jer telimin bere almaıtyndaryn habarlaǵan bolatyn. Iá, mundaı sharýashylyqtardyń qala syrtynda bolýy kerek ekenin túsinemin. Eger mundaı shaǵyn sharýashylyqtardy qala mańynda uıymdastyrsaq, onyń etin tez arada satýǵa bolady. Budan basqa kúrketaýyqqa qajetti dándi-daqyldar men azyqtardyń bárin kúndelikti qala ishindegi bazarlardan tasymaldaımyz. Eger mundaı sharýashylyqty qala syrtynda salsaq, et pen qajetti azyqtardy tasymaldap, kóp shyǵynǵa batatynymyz anyq. Ázirshe qala basshylary osy jaǵyn túsinińkiremeı tur. Áıtpese, Jýaly aýdanynyń ákimi Batyrbek Qulekeev myrza shaqyryp, aýdan aýmaǵynan qajetti jer telimin beretinin aıtqan bolatyn. Qazirgi tańda iri qalalardyń mańaıynda azyq-túlik beldeýleri qurylyp jatyr ǵoı. Menińshe, osy is-tájirıbeni Taraz qalasynyń mańynda da qolǵa alý kerek dep esepteımin. Mundaı jaǵdaıda biz sıaqty fermelerdiń jumys isteýine múmkindik týar edi.
– Al aýylsharýashylyǵy tarapynan kómekqarjy alyp jatyrsyz ba?
– Búginde memleketimiz aýylsharýashylyǵy taýar óndirýshilerine kómekqarjy, ıaǵnı, sýbsıdıa berip jatyr. Biraq muny sharýalardyń bári alyp jatqan joq. Aıtalyq, úı irgesinde, bireýdiń jerin jalǵa alǵan shaǵyn sharýashylyqtar mundaı kómekqarjyny ala almaıdy. Óıtkeni sýbsıdıa alýǵa nıettengen kez kelgen sharýashylyqtyń basybaıly jer telimi bolýy shart. Ózimizdiń jerimiz bolmaǵan soń, memlekettik kómekqarjyǵa da qol jetkize almaı otyrǵan jaıymyz bar. Menińshe, sharýalarǵa sýbsıdıa berýdi retteıtin zań normalaryna birqatar ózgerister engizý kerek. Qazirgi tańda on sottyq jerdne biraz ónim alyp, halyqty sapaly azyq-túlikpen qamtýǵa úles qosyp otyrǵan sharýalar bar. Eger sýbsıdıa berý isin jeńildetse, sharýalarǵa úlken qoldaý bolar edi.
Sondaı-aq, Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Jalpy eńbek qoǵamyna 20 qadam» baǵdarlamasy sheńberinde kópshilik qaýym úshin osyndaı tańsyq kásipterdi memlekettik telearnalar nasıhattap, jarnamasyn jasasa jaqsy bolar edi. Búginde olar kúndiz-túni shoýbaǵdarlamalardy nasıhattap, jastarymyzdy jelókpe qylyp jatyr ǵoı. Eger eńbekke baýlıtyn baǵdarlamalar uıymdastyrsa, jastarymyz qandaıda bir kásiptiń kózin taýyp, durys jolǵa túser edi. Osy jaıttardy sarapqa salǵanymda aýylsharýashylyǵy eńbekkerlerin memleket qajetti jermen qamtamasyz etip, sýbsıdıalardyń qoljetimdiligin arttyryp jáne aqparattyq turǵydan halyq arasynda nasıhatyn arttyrýdyń máni zor dep esepteımin.
– Murat myrza, endi kúrketaýyq ósirý máselesine qaıta oralsaq. Sizder úı qustaryn eti úshin óndirip jatyrsyzdar ma?
– Ázirshe kúrketaýyqtyń etin ǵana naryqqa shyǵaryp jatyrmyz. Al onyń mamyǵy men qaýyrsyndary rásýa bolyp, shashylyp jatyr. Ózge elderde kúrketaýyqtyń mamyǵyn túrli tósenishter jasaýǵa keńinen qoldanatyny belgili. Al bizde qustardyń mamyǵy men qaýyrsyndaryn paıdalanatyn jeńil ónerkásip salasy aqsap turǵany ózderińizge málim. Sondyqtan biz kúrketaýyqtardy eti úshin ósirýdemiz. Qazirgi tańda qarapaıym halyq sonaý AQSH-tan keletin sapasy kúmándi qus ónimderin tutynýdan góri, ózimizdiń ónimdi paıdalanýdyń máni zor ekenin túsinip keledi. Muzdatylǵan taýyqtyń tek jartysy muz, ıaǵnı sý ekeni belgili. Sýǵa aqsha tólep, bóten eldiń ekonomıkasyn órkendetip ne tabamyz. Odan da ózimizdiń otandyq sapaly ónimderdi tutynýdyń máni zor ekenin halyq túsinip keledi. Damyǵan Eýropa elderinde kúrketaýyq eti profılaktıkalyq as retinde qoldanady. Óıtkeni kúrketaýyq etiniń adam densaýlyǵyna paıdasy zor. Kúrketaýyq eti túrli onkologıalyq aýrýlardyń aldyn alyp, týberkýlez jáne radıasıa aımaǵynda turatyn halyq úshin taptyrmaıtyn azyq bolyp sanalady.
– Al kúrketaýyq etiniń naryqtaǵy baǵasy qansha?
– Búginde qus etiniń bir kelisin 1200 teńgeden bazarǵa ótkizemiz. Saýdagerler ony 1600 teńgege deıin saýdalaıdy. Et baǵasyn túsirý úshin shaǵyn sharýalarǵa memleket tarapynan joǵaryda aıtqandaı qoldaýlar kórsetilse, ónimniń baǵasyn tómendetýge bolady.
– Jalpy, kúrketaýyqty qalaı babyn taýyp, baǵýǵa bolady. Sol jaıynda az-kem aıta ketseńiz?
– Kúrketaýyqty ózge úı qustarynan bólek ustaǵan jón. Ornalastyrý tyǵyzdyǵyn da durys esepteý qajet. 1 sharshy metrge eki úlken kúrketaýyqtan artyq bolmaıdy. Jas balapandaryn úlkenderinen bólek ustaǵan jón. Úndikter aıazǵa, ásirese, jel men syzǵa tózimsiz bolǵandyqtan, qora myqty qabyrǵalardan turǵyzylýy tıis. Osy qustardyń salmaǵyn arttyrý úshin aqýyzdy taǵamdar kóbirek qajet. Qys mezgilinde 3 ret, kóktem aılarynda 4-5 ret jemdegen durys. Tamaqtaný rasıonynda dándi-daqyldar ár taýyqqa 250-300 gramnan keledi. Qorda turatyn kúrketaýyqtarǵa kartop, qyzylsha, oramjapyraq, asqabaq, ártúrli kók jemder men súrlengen shópter berý kerek. Eger qus jaıylymda bolsa, ártúrli kók shópterdi, jándikterdi ózi taýyp jeıdi. Eger jaıylymǵa shyǵarý múmkin bolmasa, arnaıy alańdar jasap, jem berý aqyrlarymen, sýarý naýalarymen, kóleńke qalqalarymen jabdyqtap, alańǵa shóp shashyp qoıady. Qysta syrtqa shyǵaratyn alańdy qardan tazartyp, saban tósep, ýys-ýys jem shashady. Jemdi qustar únemi qozǵalysta bolsyn dep ýystap shashady. Eger, syrtqy temperatýra 10 gradýstan tómen bolsa, olardy syrtqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN.
