Avtordyń óz qalaýy boıynsha roman osylaı aıaqtalmaı qalady. Kafka Brodqa romannyń qoljazbasyn órtep jiberýdi ósıet etip qaldyrady. Biraq, Brod dosynyń ósıetine «qıanat» jasap, «Qorǵan» romanyn 1926 jyly Múnhende birinshi ret basyp shyǵarady.
Shyǵarmanyń K. atty bas keıipkeri halyq shoǵyrly qonystanǵan qasyndaǵy qorǵannyń basqarýyndaǵy aýylǵa kelip, qonaq úıge túsedi. Qonaq úıde otyrǵan qorǵannyń basshysynyń uly ony qonaq úıden qýyp shyqpaq bolady. Biraq K. óziniń jer ólsheýshi bolyp jumysqa shaqyrtylǵanyn, óziniń kómekshilerin kútip júrgenin aıtady. Qorǵanǵa resmı ruqsat bolmasa kirý múmkin emes ekenin biledi. Biraz ótpeı ózderin jer ólsheýshiniń kómekshilerimiz dep ataǵan Ieremıa men Artýr paıda bolady. Biraq K. olardy múlde tanymaıtyn bolyp shyǵady. Bas keıipker Olganyń kómegimen sonyń qonaq úıine ornalasady. Sol jerde qorǵannyń bastyǵy Klammnyń kóńildesi Frıdamen tanysyp, ony unatyp qalady. Frıda qonaq úıdegi býfetshilik jumysyn tastap, K.-nyń áıeli bolady. K. aýyldyń top bastyǵyna barady. Ol: «bizge jer ólsheýshiniń múlde keregi joq», – dep aıtady. Qorǵannyń ákiminen top basshysyna K.-ge jumys berý týraly buıryq kelgende, ol «jer ólsheýshi kerek emes» dep hat jazady. Biraq qorǵannyń ákiminen jaýap hat kelmeıdi. Sebebi, top basynyń haty oǵan barǵan, barmaǵany belgisiz bolyp qalady. K. jumyssyz otyryp qalady. Ony jer ólsheýshi etip jumysqa almaǵanymen, top basshysy ony muǵalim bolýǵa kóndiredi. K. amalsyz kónedi. K.-nyń Klammmen sóıleskisi kelip, qonaq úıdiń mańaıynda jolyn torıdy. Biraq Klamm baıqatpaı kelip, ketip qalady. Biraz ýaqyttan keıin K. ózin jumystan shyǵarǵaly júrgenin sezedi. Biraq K. bunymen kelispeı, jumys ornyn saqtap qalmaq bolady.
Jalpy, Kafka ómirinde «Sot», «Amerıka», «Qorǵan» qatarly úsh-aq roman jazǵan. Biraq bul romandardyń úsheýi de tolyq aıaqtalmaı qalǵan. Osy romandarynyń ishinde «Qorǵan» romanynyń kólemi eń úlken bolyp, Kafkanyń shyǵarmashylyq stıli barynsha jetilgen shyǵarmasy. Synshylar tarapynan da «eń negizgi shyǵarmasy» degen at alǵan. Maks Brod bul romandy «Kafkanyń faýsty» dep baǵa bergen eken.
Romanda bas keıipker K.-nyń qorǵanǵa kirý úshin talpynystary baıandalady. Romannyń mazmuny óte tereń jáne oqıǵalary aqylǵa syımaıtyn beınede sýrettelip, basqasha bir dúnıe kóz aldymyzda paıda bolady. Romanda realdylyq pen realsyzdyq, qalypty sát pen absýrd, qalypty adamdar men «birtúrli adamdar» shyǵarmanyń ón boıyna sińip ketken. Keıbir synshylar bul romandy «syrly saraı sekildi jumbaq, túsiniksizdigimen oqyrmannyń basyn qatyratyn shyǵarma» dep te ataǵan. Taǵy bir sheteldik synshy roman týraly bylaı degen eken: «Qorǵandy» oqyǵan adam birneshe bet oqyǵannan keıin ózin qalyń tuman ishinde ushyp júrgendeı sezinedi. Bul roman tiliniń kúrdeliliginen emes, qaıta romanda beınelengen oqıǵalardyń tereń absýrdtyq tús alýynda».
Romanda kóptegen jumbaq tús alǵan oqıǵalar kezdesedi, qorǵandaǵylar eshqashan jer ólsheýshini qabyldamaıdy. Biraq onyń jer ólsheýshi ekenin moıyndaıdy. K. úıden tańerteń shyǵyp, bir-eki saǵat ótpeı tún bolyp ketedi. Qorǵanǵa qaraıtyn kent kishkene bolsa da, ony óte kóp adam basqarady. Olardyń sanynyń kóptigi ózderi basqaratyn kenttiń halqynan da kóp. Olar tańnan qara keshke deıin qoldary bir bosamaı qarbalas júredi. Banabas degen keıipker ózi qalap hat tasýshy bolady. Ol is bitiretin orynda kún-tún demeı áli belgisiz bolǵan mindetterdi kútip otyrady. Keıde bir kútkende birneshe jyl kútedi. Biraq bir ret bolsa da hat tasymaıdy. Qalalyq is bitirý basqarmasynyń bastyǵy Klamm K.-ǵa hat jazyp, onyń istegen jumystaryna joǵary baǵa beredi. Biraq K. Klamm raqmet aıtatyndaı eshqandaı jumys tyndyrmaǵan bolatyn. Keıin bul hattardyń burynnan arhıvte jatqan eski hattar ekeni sezilip qalady. K. ártúrli aıla oılap taýyp, qorǵanǵa kirmek bolady. Biraq kóz aldynda turǵan qorǵanǵa jete almaı mysy qurıdy. Qorǵannyń bastyǵy kentte turatyn Amalıa degen qyzǵa ǵashyq bolyp qalady. Biraq Amalıa qorǵan bastyǵynyń talabyn qabyl almaıdy. Sol kúnnen bastap olardyń otbasyn qyrsyq ıekteıdi. Qorǵandaǵy basshylar olarǵa jaza qoldanbasa da, bular ózderinen ózderi keshirim surap barady.
Romandaǵy osyndaı jumbaq tustar oqyrmandy qaıran qaldyrady. Biraq, jazýshy men shyǵarmadaǵy personaj budan eshqandaı aqylǵa syıymsyzdyqty baıqamaıdy. Mine, osyndaı eshqandaı sýbektıvti tús almaǵan, taza obektıvti baıandaý tásili taza Kafkalyq stıldi qalyptastyrǵan.
Kafkanyń barlyq shyǵarmalary óte kúrdeli mánderdi óz ishine ala otyryp jazylǵan. «Qorǵan» romany dál sondaı shyǵarma bolyp, oqyrmandy basqa bir estetıkalyq álemge jeteleıdi.
Mysaly, Qorǵan – qudaıdyń jáne onyń meıiriminiń sımvoly. K. qorǵanǵa kiretin joldy izdeıdi jáne osy arqyly rýhyn qutqarǵysy keledi. Biraq onyń sonshalyqty tyrysýynyń bári selge ketedi. Óıtkeni qudaıdyń mahabbatyna zorlyqpen qol jetkizýge bolmaıdy. K. adamdar dúnıesinen boıyn aýlaq ustaǵanda ǵana oǵan jetetin edi.
Qorǵan – bıliktiń sımvoly. Memlekettiń bılik júıesiniń kishireıtilgen beınesi. Bul bıliktegiler qasyńyzda ǵana kórinip turǵanymen, biraq halyqtyń nazarynda oǵan jetý múmkin emes. Roman búrokratıalyq túzimdi ajýa tilmen beınelep bergen.
Kafka ómir súrgen dáýirde Eýropada evreılerdi qatty shetke qaqqan edi. «Qorǵan» – evreılerdiń barar jeri joq, panasyzdyǵynyń sımvoly.
K. aqıqat úshin kúresedi. Adamdar kúresetin aqıqat erkindikti, ádilettilikti de óz ishine qamtıdy. Biraq bul – belgisizdik basym dúnıe. Meıli, siz qansha tyryssańyz da aqıqatty taba almaısyz, tyrysqanyńyzben eń sońy jeńilispenen aıaqtaıdy.
K. – qoǵam tarapynan shetke qaǵylǵan oqshaý adam. Ol joǵary bıliktiń de, tómengi halyqtyń da sanatyna kire almaıdy. Ol bastan-aıaq beıtanys adam beınesinde qalady. K.-nyń bul háli arqyly qazirgi zaman adamynyń taǵdyryn da kórýge bolady. Adamnyń áleýmettik qoǵam ishinde jasamaı amaly joq, biraq qoǵam ony óz ishine tartpaı syrtqa tebedi. Ony qabyl almaıdy.
«Qorǵanda» Kafka men ákesiniń arasyndaǵy qaıshylyq kórsetilgen. Qorǵan – Kafkanyń ákesiniń sımvoly. K. qorǵanǵa kirmekshi bolady, biraq kire almaıdy. Osy arqyly bala men áke arasyndaǵy qaıshylyqty ashyp bergen.
Roman týrasynda beınelengen sımvoldyq paıymdaýlar munymen bitpeıdi. Biraq bul paıymdaýlardyń eshqaısysyn qate deýge kelmeıdi. Kafkanyń shyǵarmalarynyń bir ereksheligi máseleni ortaǵa qoıady, ol týraly jaýap izdemeıdi.
Kafka – realızmdi teriske shyǵarǵan talant ıesi. Ol absýrdtyq sezim arqyly tús sekildi dúnıeniń shyndyǵyn ashyp bergen. Kafka: «Men jazǵan dúnıeler bir kúni bolmaı qoımaıdy» (Dosy Maks Brodǵa jazǵan hatynan) degen. Kafkanyń aıtqany az ýaqyt ótpeı-aq biline bastady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta kóptegen adamdar Kafkanyń shyǵarmalaryndaǵy keıipkerler sekildi jaǵdaıǵa túsken. «Soǵys jáne soǵystan keıingi realdylyqqa bolǵan úmitsizdik, burynǵy romantıkalyq qıaldardy laqtyryp tastaý, óndiristik, tehnologıalyq jetistikterge umtylý... Bir jerge shoǵyrlanǵan bılik júıesiniń jaǵdaıy... Mine, osynyń bárin Kafkanyń aldyn ala aıtqan hıkmetterinen tabýǵa bolady. Maks Brod: « Qafkanyń «Qorǵan» romany – dúnıeniń kishireıtilgen nusqasy. Romanda uqsas bir tıpke táýeldi adamdardyń ómir úshin kúresteri tereń beınelengen. Ár oqyrman óz jan dúnıesin shyǵarmadan kórgendikten, Kafkanyń «Qorǵan» romanynda beınelengen obrazdary harakterinen alqyp shyǵyp, ár adamnyń óz turmysyn dál beıneleıtin shyǵarmaǵa aınalǵan», – deıdi.
Kafka jazǵan nárseler bútin adamzat úshin ortaq bolǵandyqtan, onyń shyǵarmalary sol úshin keń taralǵan. Keıbireýler Kafkany «Eń túsinikti shyǵarma jazatyn jazýshy» dep ataýy da tegin emes.
«Solaqaılar» ádebı klýby
