( Ermurat dosty saǵynyshpen eske alý)
Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń sońy. Qazirgi QHR-dyń shahar-ı-Úrimshisinde stýdentpiz. Bilimqumar, óleńqumar, ónerqýǵan qazaqtyń saıdyń tasyndaı, órimdeı jastarymyz. Bireýlerimiz Ór-Altaı men Saýyrdan, endi bireýlerimiz Boǵda-Erenqabyrǵadan, Bir tobymyz Tarbaǵataı-Jaıyrdan, al kópshiligi « Elim Quljadaı, kóńilim sizdi boljady-aı» degendeı İle jaqtyń qyz-jigitteri. Jazǵy demalystan soń, kúzgesalym úsh aımaqtyń túkpir-túkpirinen arman qýyp kelgen at tóbelindeı qazaqtyń qara domalaq jastary ýnıversıtettiń qalashyǵynda shurqyrasyp tabysatynbyz.
Qaınaǵan stýdenttik ómir. Kúndelik sabaq, aýdıtorıa, kitaphana, ashana, synaqtar men emtıhandar. Al demalys, mereke kezi stýdentter úshin dýmandy keshsiz ótpeıdi. Sondaı kóńildi keshterdiń birinde İle-Qulja jaqtyń jigitteri bir tamasha jańa án ala kelip, shyrqady. Bárimiz tań-tamasha boldyq. Ánniń óleń mátinin de, áýenin de jattap aldyq, al avtoryn suradym ba, suramadym ba, esimde joq. Ánniń aty «Jaılaýym-ánim». Mine sol án, sol kezde tele-radıo efırine shyqpaı-aq, konsert sahnalarynda oryndalmaı-aq Úrimji, Qulja, Pekın jáne basqa iri qalalardaǵy qazaq jastarynyń tól gımnine aınalyp, Úsh aımaqtyń dalasy men jaılaýyna tarap ketti. Kázir bul án Elimizde de, arǵybette de ózin Uly dala perzenti sanaıtyn ár qazaq balasynyń súıikti áni bolyp, áldılep keledi desem, artyq aıtpaǵan bolarmyn.
1994-jyly arman qýyp, Elge, Atajurtqa jettik-aý. Bir kúni keshkisin belgili ádebıetshi-ǵalym, kórshim ári áriptes dos Omaráli Ádilbektiń úıine bara qaldym. Bir top qonaqtarynyń ústinen tústim. Aman-sálemnen soń, ondaǵy maǵan beıtanys jigittermen tanystyrdy. Aralarynan symbatty, uzynshash qoıǵan, menimen jasy shamalas jigit nazarymdy aýdardy. Qonaq ıesi maǵan: «Bárimiz súıip tyńdaıtyn «Jaılaýym-ánim» ániniń avtory Ermurat Zeıiphan degen baýyrymyz osy jigit» dep tanystyrdy. Men ornymnan turyp, ol jigitpen qaıta qushaqtasyp, amandayp, tanystym. Mine, Kúnes jaılaýynyń arda balasy men Boǵdanyń túlegi bolǵan men osylaısha tabysyp, dostasyp ketken edik. Keıin, onyń tyrnyq-aldy ári, eń tańdaýly ánderiniń biri sanalatyn «Jaılaýym-ánim» ániniń Úrimjidegi stýdent jastarǵa qalaı jetkenin jyr qylyp aıtyp júrip, ony Uly Abaıdyń balasy Aqylbaıdyń ániniń elge qalaı taralǵanymen uqsatyp aıtyp, máz qylýshy edim. HİH ǵasyrdyń sońy bolsa kerek, arǵyn-tobyqty elimen naıman-mataı eli qudandaly bolypty. Qudalyq saparǵa ábden daıyndalyp bolǵanda, tobyqtynyń qyz-jigitteri qudalyqqa osynshama sán-saltanatpen bara jatyp, naıman-mataı jurtyna qalaısha bir jańa ánsiz, óleńsiz baramyz, dep Abaıuly Aqylbaıǵa qolqa salypty. Sonda Aqylbaı kópke sozbaı, bir tamasha án shyǵaryp, qudalaryna sálemdeme retinde jibergen eken. «Aqylbaıdyń áni» dep atalatyn sol án búkil qazaq dalasyna taralyp, osy kúnge deıin shyrqalyp keledi.
Marqum Ermurat Zeıiphanmen onyń ómiriniń sońyna deıin jaqyn dos, rýhanı pikirles-syılas bolyp keldik. Toqsannynshy jyldyrdyń ekinshi jartysyna taıaý kórshi boldyq. Dos bolǵan soń, mereke-meıramdarda ózara quttyqtasamyz, alǵash týǵan kúnin suraǵanymda, «31 shi jeltoqsan-ǵoı» deı salǵan. Birer jyl onyń týǵan kúnin jańa jyl kúni quttyqtap júrdim. Bir barǵanymda ol shyndyǵyn aıtty. «Eı, dosym, meniń naq týǵan kúnim, negizinde, 15shi maýsym, Almatyda salt basty, sabaý qamshyly júrgen soń, dosym bolǵan soń saǵan «31 shi jeltoqsan-ǵoı» deı salǵam. Ańqaý dosym-aý, sony maldanyp, jańa jylmen qosa, «týǵan kúnimdi» quttyqtap kelgen dostyq kóńilińe rahmet» dep edi. Sonda men: «Ereke, búgin endi jańa jyl ǵoı, ne istep otyrsyń?» desem, ol bir klasıkalyq roman oqyp otyr eken, jazý ústeline qarasam, ol orystyń ataqty jazýshysy Fedor Dostoevskııdiń áıgili «Naqurys» («Idıot») romany eken. Sonda men: «Dostym-aý, basqa emes, búgin jańa jyl keshi ǵoı, sen «Naqurysty» oqı berip, meni birge naqurys etip jiber me» desem, ol: «Osy ataqty Dostoevskıı men bizdiń uly Shoqan Ýalıhanov óte jaqyn dos bolypty, bolmasań da uqsap baq degendeı, men Dostoevskıı bolaıyn, al sen Shoqanǵa uqsap baqshy », – dep ázildep edi.
Erekeń sıasy keppegen jańa óleńderin eń birinshi dos-jarandaryna oqyp beretin, pikirin biletin. Dos ári taıaý kórshi bolǵan soń, maǵan jıi keletin, ne shaqyryp alatyn. Men aqyn bolmasam da, óleń-sózdi súıip-qadirleıtin edim. Bir joly kezdesýimizde ol jańa jazǵan bir toptama sıkldi óleńderin baıyppen, ári áserli oqyp otyrdy. Kópke deıin men únsiz tyńdap otyr edim, ol kenet kidirip, maǵan bir túrli qarap: «Sen, saq-ǵun balasy (ol meni arheolog-tarıhshy dep kóbinese osylaı ataıtuǵun), óleń tyńdap otyrǵan joqsyń-aý, myna jyrlar qaıtalanbaıdy, bilesiń be?», – demesi barma!
Óleń jalǵasty oqylyp jatyr, oqı bershi deımin.
Qarańǵy zymystan túnde,
Qorqynysh alyp yrqymdy.
Kútemin Shyǵystan kimdi,
Eń sońǵy jaǵyp shyrpymdy.
Eń sońǵy shyrpy janyp tur,
Ol bitse úmit kesildi.
Tún baspalap baǵyp tur,
Ázireıil sekildi.
Jandy uzaq shyrpy baǵyma,
Aınaldyrma, ket ólim!
Jaıyp tur júrek mańyna,
Jaryqtyń qymbat ekenin!
Qurbandyq pa bul myqty,
Eske alam da, tańdanam.
Saýsaǵym eken tirlikti,
Kelesi tańǵa jalǵaǵan!
«Oý, Ereke, men óleń tyńdap otyrmyn, óleńińdi oıǵa jalǵap otyrmyn, mynaý endi naǵyz óleń, keremet oı, myqty óleń, myqty óleń...», – deı bergenim esimnen ketpeıdi.
Segiz qyrly, bir syrly, ótken ǵasyrlardaǵy qazaqtyń sal-serileriniń sońǵy tuıaǵyndaı seziletin Ermurat Zeıiphandy jurttyń kóbi akter, ánshi, kompozıtor-sazger, jazýshy, aqyn, asaba, shoýmen dep tanyp, onyń shyǵarmashylyǵy negizinen yrdý-dýman, toı-tomalaq jaǵdaıynda ómirge keledi dep oılaýy múmkin. Al, meniń oıymsha, onyń shyǵarmashylyǵynyń deni ózimen ózi, japadan jalǵyz qalǵan tynyshtyq jaǵdaıda keletin shabyttyń áserinen týatyn sıaqty. Bir joly ol Mańǵystaý, Atyraý jaqqa gastróldik saparǵa baryp qaıtty. Óte qýanyshty kóńil kúımen keldi, sonda bir aıtqany esimde. «Men gastrólden soń, Aqtaýda biraz ýaqytqa qalyp qoıdym,qazaq dalasynyń teńizin kórdim, kúnde japadan jalǵyz Kaspıdiń jaǵasyna bir ózim baryp, serýendep júrdim, biraz shyǵarmashylyq tabysqa keneldim», – dep edi sonda. Bálkim, búkil qazaqtyń júregine jol tartqan, sportshy sańlaqtarymyzdyń gımnine aınalǵan «Kók týdyń jelbiregeni » sol saparynda týǵan shyǵar.
Birde men jumysqa bara jatyp Abaı eskertkishiniń janynan kezdestirdim. Arqasynda rúzagy bar, jeńil kıinip alypty. «Medeý shatqalyna, Butaqtyǵa (Býtakovka) bara jatyrmyn, jalǵyz serýendep keleıin, Kúnesimdi qatty saǵynyp júrmin...» degen edi sonda. Shyndyǵynda ol Atajurtqa kelgeli on jylǵa taıaý belgili sebeptermen arǵybetke, týǵan jeri Kúneske baralmaı júrgen. Keıde men onyń «Kúnes-aı!», «Táńirtaý» ánderi sonda týǵan shyǵar dep oılaımyn.
Biz onyń qaısy bir shyǵarmasy bolmasyn júrek túkpirinen, tereń tebirenisten, úlken mahabbattan, syrly saǵynyshtan týǵanynyń kýási boldyq, sezinip júrdik. Amal neshik, qapyda jan dosymyzdan aıyrylyp qaldyq, biraq ony óldi dep aıta almaımyz, artyna ólmeıtin sóz ben áýen qaldyrdy, ol qazaǵynyń júreginde máńgi jasaıdy.
Saǵyntaı SUŃǴATAI, tarıhshy
