Konstıtýsıaǵa ózgertýler men túzetýler engizý jobasyn Parlamentte qabyldamaı, jalpyhalyqtyq referendýmǵa shyǵarý týraly Memleket basshysynyń sheshimi demokratıalyq qaıta qurýlardyń naqty júzege asyp jatqanyn kórsetedi. Qazirgi kezde Memleket basshysynyń bastamasy el ishinde qyzý talqylanyp, kópshilikten qoldaý tabýda.
Jalpyhalyqtyq referendýmda Konstıtýsıanyń 30-dan astam babyna ózgeris engizý jáne 20-dan astam zańdy qabyldaý qajettiligi týyndap tur. Olardyń ishinde birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý, Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý, eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý, azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý jáne basqa da birshama ózgerister bar. Eger reformalardyń búkil paketine muqıat, eń bastysy, beıtarap qaraǵan sátte, ózgerister aýqymynyń buryn-sońdy bolmaǵanyn kórýge bolady.
Birinshiden, Memleket basshysy júrgizilip jatqan reformalardyń mindetin naqty belgilep – bılik ınstıtýttary arasynda túbegeıli jańa konstıtýsıalyq tepe-teńdik qalyptastyrý ekenin naqty atap ótti. Qazir sýperprezıdenttik bıliktiń ýaqyty ótti, qazir elimizdegi ahýal múldem basqa. Tutastaı alǵanda, bul onyń eldegi barlyq qoǵamdyq prosesterdi demonopolıasyzdandyrý jónindegi aǵymdaǵy saıasatynyń qısynyna sáıkes keledi.
Eń bastysy – eshkimde artyqshylyq bolmaýy kerek. Bul tek ekonomıkaǵa ǵana emes, saıasatqa da, onyń ishinde Prezıdenttiń ózine de qatysty. Bul týraly Q.K.Toqaev óz Joldaýynda keń kólemde aıtyp ótken bolatyn.
Prezıdenttiń qolynda bılik ókilettikteriniń shoǵyrlanýy táýelsizdiktiń bastapqy kezeńinde, alǵashqy naryqtyq reformalardy jedel júzege asyrý, memlekettik shekarany resimdeý kezde qajet boldy. Al, búgingi tańda el aldynda turǵan mindetterdiń sıpaty túbegeıli ózgerdi.
Burynǵysha barlyq jaýapkershilik pen sheshimder tek bir ortalyqqa baǵyttalǵan model endi jumys istemeıdi. Qoǵamnyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik qurylymy edáýir kúrdelene tústi.
Táýelsizdikke qol jetkizgen 30 jyl ishinde qoǵamnyń talabyna sáıkes tyń ózgerister engizý qajettigi týyndady. Eń bastysy – saıası júıe de osy ózgeristerge sáıkes kelýi tıis.
Sondyqtan Qasym-Jomart Kemeluly júıeni «ózi úshin» emes, kerisinshe qazirgi zamannyń aqıqatyna beıimdep, onyń uzaq merzimdi turaqtylyǵyn arttyra otyryp qurastyrýda.
Sondaı-aq, memleket basshysy aıtqandaı, «Jańa Qazaqstan ádildik aýmaǵyna aınalýy tıis». Onda «týysqandyq pen paternalızmge, sybaılas jemqorlyq pen ymyrashyldyqqa» batyl tosqaýyl qoıylady.
Bul norma popýlısik emes, naqty maqsattardy kózdeıdi. Kez kelgen ózgeris bıliktiń ózinen bastalýy kerek jáne Prezıdent muny ózi úlgi retinde kórsetip otyr.
Taǵy bir aıta keterligi, Aqordadan bastaý alatyn ózgerister óńirlerde de júzege asady. Budan bylaı oblystar, respýblıkalyq mańyzy bar qalalar jáne astana ákimderiniń kandıdattaryn kelisý rásimi jańa tetik boıynsha júzege asady.
Máselen, Memleket basshysy balamaly negizde máslıhat depýtattarynyń qaraýyna ákim qyzmetine keminde eki kandıdatty engizetin bolady. Jergilikti depýtattardan kópshilik daýys alǵan kandıdat kelisim alǵan bolyp eseptelinip, osydan keıin ǵana ákim laýazymyna taǵaıyndalady. Iaǵnı, depýtattar is júzinde ákimdi tańdaıtyn bolady.
Ekinshiden, Májilistiń róli jáne tutastaı alǵanda bıliktiń zań shyǵarýshy tarmaǵynyń yqpaly eleýli túrde kúsheıe túsýde. Munda aralas proporsıonaldy-majorıtarlyq saılaý júıesin engizý óte mańyzdy ról atqaratyn bolady.
Bul shara zań shyǵarýshy organdardyń ınstıtýsıonaldyq zańdylyǵyn kúsheıtedi. Sondaı-aq, depýtattardyń elektoratpen baılanysyn nyǵaıtady. Mysaly, saılaýshylar bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan depýtatty qaıtaryp alý múmkindigine ıe bolady.
Al, Parlament palatalarynyń róli men mártebesi artady. Májilisti qalyptastyrýda 30% majarıtorly, 70% partıalyq tizim engiziledi. Zań shyǵarýshy ókiletti organ úshin bul tıimdi bolary anyq. Parlamentte aımaqtaǵy eldiń únin bildiretin ókilderdiń de, zań jobasyn daıyndaýdyń halyqaralyq tártibi men qalyptasqan júıesin meńgergen kásibı zańgerlerdiń kelýine jol ashady.
Aýyl halqynyń kúndelikti ómirine qatysty sheshimderdi qabyldaıtyn aýdandyq-qalalyq máslıhattar 100% turǵyndardardyń daýys berýi arqyly saılanady. Oblystyq máslıhatta 50h50 standarty enedi, ıaǵnı jeke mandattyq okrýgte, partıalyq tizim de bolady.
Sonymen birge, aýyl, aýdan ákimderin saılaý 100% eldiń tikeleı daýys berýi arqyly júzege asady. Qazirdiń ózinde Túrkistan oblysynda 181 aýyl okrýginiń 80-ge jýyǵynda ákimder tikeleı eldiń daýys berýimen tańdaldy. 2024 jyly óńirdegi 2,2 mln turǵyndy basqaryp otyrǵan 17 aýdan-qala ákimi de halyqtyń qatysýymen saılanady.
Búginde Konstıtýsıaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý jónindegi referendýmdy túsindirý júmystaryn júrgizýge «AMANAT» partıasyda belsendilikpen atsalysýda. Aqparattyq-túsindirý jumystary men is-sharalardy uıymdastyrý úshin partıa respýblıkalyq jáne 17 óńirlik shtab qurdy. Olardyń quramyna ortalyqtaǵy jáne óńirlerdegi «AMANAT» aktıvteri kirdi. Atalǵan jumystardy úılestirýge Parlament pen máslıhattardaǵy fraksıa depýtattary, zıaly qaýym ókilderi, mádenıet pen sport qaıratkerleri, jastar qanaty men óńirlerdegi fılıaldar atsalysýda. Partıa músheleri óńirlerde jáne shalǵaı eldi mekenderde saılaýshylarmen kezdesýler ótkizip jatyr.
El úshin osyndaı mańyzdy sátte Túrkistan oblysyndaǵy partıa músheleri de úgit-nasıhat jumystaryna belsendilikpen qatysýda. Oblystaǵy partıa fılıaldary janynan 18 shtab qurylyp, 1132 is-sharadan turatyn jelilik keste bekitildi. Onyń 227-si Ortalyq jáne oblystyq deńgeıde, 905-i aýdandyq, qalalyq deńgeıdegi ótip jatyr.
Al, Túrkistan oblysyna 12-19 mamyr jáne 23-31 mamyr aralyǵynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti Májilisiniń depýtattary Darhan Myńbaı, Qudaıbergen Erjan, Qaınar Abasov, Syrym Ertaev issaparmen keledi dep kútilýde. Úgit-nasıhat jumystaryna qatysý úshin 2 tolqynnan turatyn jumys kestesine sáıkes olar oblysymyzdyń shalǵaı eldi mekenderinde 197 is-sharaǵa qatysady.
Búginde óńirdiń belsendi azamattary men «AMANAT» partıasynyń músheleri qoǵamdyq shtab atynan eldiń oı-pikirin, usynystaryn jınaqtaýda. Sebebi, Ata Zańnyń úshten birine engiziletin ózgeristerge degen halyq pikiri mańyzdy. Al, Ata Zań barshamyzǵa ortaq qúndylyq.
Kezdesýlerde baıqaǵanymyz, Konstıtýsıadaǵy 6-baptyń jer, sý, basqa da tabıǵı baılyqtardyń halyqqa tıesili bolyp ózgeretindigi kópshiliktiń kóńilinen shyǵýda. Sebebi, búgingi kúni halqymyz úshin jer máselesi óte ózekti. Jer men tabıǵı resýrstarǵa memleket halyqtyń atynan menshik quqyǵyn júrgizetin bolsa, kóptegen aýyl turǵyndarynyń jerge qatysty problemalary sheshiler edi. Iaǵnı osy atalǵan zań óz deńgeıinde jumys júrgizse, halyq kóterip otyrǵan syn-eskertpelerge septigin tıgizedi dep oılaımyn.
Sondaı-aq, el ishinde júrgen sátte «elimizdiń Konstıtýsıasyna jıi ózgerister engizilip jatyr» degen syndy jıi estımiz. Sonymen qatar, basqa elderdiń, eń aldymen Batystyń mysaldary jıi keltiriledi, negizinde ol elderde mundaı ózgerister áldeqaıda jıi kezdesedi. Bul jerde birneshe tarmaqtardy eskerý qajet.
Qazaqstan – saıası tranzıtti áli tolyq kólemde aıaqtamaǵan salystyrmaly túrde jas memleket. Bizdiń elimizdi konstıtýsıonalızm dástúri kóptegen ǵasyrlar boıy qalyptasqan basqa eýropalyq jáne batys elderimen salystyrý múldem oryndy emes.
Ózgeristerdiń árbir paketi bizdiń elimizdiń saıası júıesiniń qalyptasýynyń naqty kezeńiniń rýhyna sáıkes keldi. Osyǵan baılanysty, konstıtýsıalyq reformanyń qarqyndy prosesin bastan ótkergen Azıa elderiniń, eń aldymen, Shyǵys Azıanyń tájirıbesi jaqynyraq. Sondyqtan Konstıtýsıadaǵy ózgeristerdi bizdiń elimizdiń jalpy damýy, onyń saıası jetilgen, demokratıalyq qoǵamǵa qaraı kezeń-kezeńimen qozǵalysy turǵysynan qarastyrǵan jón.
Osylaısha elimizdiń saıası júıesinde birshama ózgerister oryn aldy. Bıylǵy refendýmnan da eldiń kúteri úmiti kóp. Referendýmnan soń jalǵasatyn reformalar saılaý, partıalyq jáne sot-quqyqtyq júıesin, aýmaqtyq-terrıtorıalyq qurylymy men memlekettik bıliktiń bóliný prınsıpin túbegeıli ózgertetini anyq. Qoǵamnyń bılikten kútip otyrǵany da osy.
Sondyqtan «Jańa Qazaqstannyń» erteńi úshin barshamyz referendýmǵa belsendilikpen qatysqanymyz durys. El bolashaǵy úshin durys tańdaý jasap, azamattyq boryshymyzdy tanytaıyq!
Beısen TÁJİBAEV.
(Materıal avtordyń tapsyrys berýimen jarıalandy)
