Bul basqosýdyń mańyzdylyǵy sonda, buǵan deıingi jıyndarda «AES kerek pe, joq pa?» degen saýal tóńireginde áńgime órbise, bul joly «AES – energetıka qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń birden-bir kózi» degen pikirge toqtaldy. Sebebi, muny basqa emes, osy salany jetik biletin ǵalymdar men mamandar aıtyp otyr.
Alǵashqy tanystyrylym baıandamasyn jasaǵan «Qazaqstandyq atom elektr stansıaldary» JSHS Bas dırektory Tımýr Jantıkınniń aıtýynsha, jasyl ekonomıkaǵa kóshý – zaman talaby.
«Jasyl ekonomıkanyń bir tarmaǵy – AES. Sebebi, qazir elimizde ǵana emes, álemde dekorbanızasıa prosesi júrip jatyr. Ókinishke qaraı, bizde kómir energetıkasy basymdyqqa ıe bolyp keldi. Onyń da qurylǵylary eskirgen, tozǵan. Jańa qurylys nysanyn salýdyń da óz qıyndyǵy bar. Oǵan qomaqty qarajat kerek. Kógildir otynǵa da shekteý bar. Sondyqtan bizde AES salýdan basqa nusqa joq», – dedi T.Jantıkın.
«Qazaqstan ýran otynyn óndirý boıynsha birinshi orynda. Búginde shıki ónimdi bolmaıtyn aqshaǵa shetelge shyǵaryp jatyrmyz. Sonaý 1990 jyldardyń ózinde atom energetıkasyn damytý týraly sóz boldy. Árıne, ol kezde qarjylyq áleýetimiz jetken joq. Ekinshi, Mańǵystaýda qarastyrylǵan joba da iske aspaı qaldy.
Degenmen, atom salasy biz úshin tańsyq dúnıe emes. Bizde bilikti mamandar da, qarjylyq áleýet te jetkilikti. Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy, Iadrolyq fızıka ınstıtýty jumys isteıdi. Olar uzaq jyldar boıy atom reaktorlaryn paıdalanyp kele jatyr, al bul reaktorlar atom elektr stansıalarynan aıtarlyqtaı ózgeshe emes. Demek, bizde úlken tájirıbe bar. Sońǵy jyldardaǵy energıa kóziniń tapshylyǵyn eskersek, AES salý bastamasyn qoldaý – energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etedi. Atom ónerkásibin damytsaq, basqa elge táýeldilikten qutylamyz», – dedi Tımýr Jantıkın.
Buǵan deıin AES salynatyn oryn retinde tańdalǵan Úlken aýylynda jergilikti ákimdikter men máslıhattardyń ókilderi, energetıka mınıstrligi, ekologıa, seısmıka, qaýipsizdik jónindegi sarapshylar, Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen kelgen ekologıalyq belsendiler men qoǵam qaıratkerleri qatysqan qoǵamdyq tyńdaý ótken.
Onda aýyl turǵyndarynyń kóbi atom stansıasyn salýǵa qarsy emestigin de jetkizdi. Osy turǵyda Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıtetiniń profesory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Birlesbek Alıarov bolashaqta AES salynýy múmkin Úlken aýyly seısmoqaýipti aımaq emes degendi aıtty.
«AES salýy múmkin tórt eldiń biri Fransıada AES-tiń jumys istep kele jatqanyna – 50 jyl. Munda osy ýaqytqa deıin eshqandaı oqys oqıǵa tirkelgen joq. Al Fýkýsımadaǵy apat tabıǵı jaǵdaı – sýnamıge baılanysty. Sondyqtan olarǵa AES-ty sýdyń jaǵasyna salmaýy kerek edi. Qytaı qashan da jasyryp baǵady. Bizde tańdalǵan Úlken aýyly seısmoqaýipti aımaqqa jatpaıdy. AES-te sý ishki aınalymda jáne syrtqy aınalymda ǵana qoldanylady. Artyq býlaný bolmaıdy. Buryn AES salýǵa qarsy boldym. Qazir qoldaımyn. Óıtkeni, qazir zaman ózgerdi. Kómirqyshqyl gazy óte qymbat. Shetelde bir tonnasyna 200 dollar, al bizde 6 dollar tóleý kerek. Ekinshiden, AES bar elden eshkim oza almaıdy. Ásirese, biz ýrandy tabletka túrinde óńdeıtin elmiz. Iaǵnı, bizde atom energetıkasyn óndirýge paıdalanatyn daıyn ónim bar, – dedi Birlesbek Alıarov.
Elimizde AES salynsa, onda jumys isteı alatyn mamandardyń bir parasy – Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda. Munda ıadrolyq fızıka men radıasıalyq qatty dene fızıkasy salasyndaǵy irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı zertteýler men ıadro-fızıkalyq taldaý ádisterin zertteý jáne qoldaný, sondaı-aq ónerkásip jáne medısına úshin radıoızotopty ónimderdi óndirý men atom energıasyn paıdalaný jumystary atqarylady. Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda bolashaqta Qazaqstanda salynatyn AES-tiń qurylymyna uqsas «sý-sý Qazaqstan reaktory» (CCR-Q) qondyrǵysy 60 jylǵa jýyq jumys istep keledi. Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń bas dırektory Saıabek Sahıevtiń aıtýynsha, búginde Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttiginiń (MAGATE) AES pen atom reaktorlaryna qoıatyn talaby birdeı. Al álemdegi eń qaýipsiz AES túri – sý-cý energetıkalyq reaktorynyń qurylymy Qazaqstanda salynatyn AES-tiń qurylymy ispettes.
«Bizdiń ınstıtýtty Qazaqstanda salynatyn AES-tiń prototıpi desek bolady. Elektr energıasyn kim arzan jáne ekologıalyq turǵydan taza túrde ala alady, sol eshkimge táýeldi bolmaıdy. Buryn-sońdy eń arzan dep eseptelgen kómir energıasy qazir tıimsiz. Sebebi, álem elderinde de munyń qorshaǵan ortaǵa, adam ómirine keri áseri týraly aıtylyp júr. Al jasyl energetıkaǵa jatatyn kún men jel energıasy turaqsyz. AES – bazalyq elektr enegrıa. AES salatyn kompanıanyń barlyǵy alǵashqy 60 jylǵa kepildik beredi. Shyn máninde, 100 jyl ýaqyt derlik úzdiksiz elektr energıamen qamtamasyz ete alady», – dedi Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń bas dırektory.
Sondaı-aq, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Teorıalyq jáne ıadrolyq fızıka kafedrasynyń meńgerýshisi, profesor Medeý Ábishev te atom energetıkasyn turaqty energıa kózine jatqyzady.
«Sebebi, BUU atom energetıkasyn jasyl energetıkanyń qataryna qosty. Óıtkeni, atom energetıkasyn óndirý barysynda kómirtegi bólinbeıdi. Shyn máninde, kómirden shyǵatyn parnıktik gazdyń ekologıaǵa zalaly kóp. Soǵan sáıkes, budan qýańshylyq máselesi týyndaıdy. Qazir kóp memleket dekorbanızasıa máselesine oraı «Parıj kelisimine» qol qoıǵan.
Iaǵnı, jasyl energetıkaǵa basymdyq berip, ekinshiden kómirqyshqyl gazyn shamadan tys bóletin energetıkaǵa ınvestısıa azaıady. Tipti, kómirmen nemese munaımen jumys isteıtin jylý stansıalaryna sheteldik komanıalar da ınvestısıa quımaıdy. Bergenniń kúninde belgili bir sanksıa engizip, tejeıtin is-sharalar qoldanady. Sondyqtan bizde jasyl energetıkanyń deńgeıi belgili bir paıyzdan tómen bolsa, aıyppul salýy da múmkin.
Sondyqtan jasyl energıa kózderiniń dıversıfıkasıasy mindetti túrde qajet. Qazaqstanda uzaq merzimge arnalǵan jasyl energetıkaǵa ótý baǵdarlamasy bar. Al atom energetıkasy jel, kún energetıkasymen salystyrǵanda turaqty elektr kózin beredi.
Radıofobıa jaqsy nárse emes. Atom energetıkasynyń damýy radıomedısına, radıotehnologıa salasyndaǵy mamandardyń kóbeıýine múmkindik beredi.
Jalpy, radıofobıa degen jaqsy nárse emes, ekinshiden atom energetıkasyn damytý bizde qajetti mamandardyń kóbeıýine ákeledi. Qazir QazUÝ-da «ıadrolyq ınjenerıa» degen mamandyǵy ashyldy. Bular radıotehnologıamen, naqty qoldanbaly tehnologıamen aınalysady. Búginde «AES salynady» degeli beri osy salaǵa qyzyǵýshylyǵy artyp jatqan jastardyń qarasy basym. Bir sózben aıtqanda, damyǵan memleket bolý úshin onda ıadrolyq tehnologıamen aınalysatyn ǵalymnyń sany kóp bolý kerek», – dedi Medeý Ábishev.
Aıta ketý kerek, qazirgi kezde jergilikti jáne sheteldik uıymdardyń tarapynan AES-tyń ornalasatyn jerine qaraı sıpattama jasaý boıynsha baǵa usynysy bar. Osy uıymdardyń ishinde KHNP (Koreıa), Assystem (Fransıa), Qazaqstannyń jobalaý jáne energoónerkásip ınstıtýty, sondaı-aq ulttyq ıadrolyq ortalyq bar. Buǵan deıin qytaılyq CNNC, reseılik «Rosatom», fransýzdyq EDF pen koreıalyq KHNP komersıalyq usynystaryn jasaǵan. Sol sebepti osy tórt kompanıanyń usynystaryn qarastyrýǵa sheshim qabyldandy. Bul jerde negizgi basymdyq – qaýipsizdik. Iaǵnı, ekonomıkalyq turǵydan jaqsy kórsetkishke ıe zamanaýı úlgidegi 3 jáne 3+ sońǵy býyn reaktory qarastyrylyp jatyr.
Tımýr Jantıkınniń pikirinshe, eger 2024 jyly referendým sátti ótip, úkimettiń AES-tyń ornalasý aımaǵyna qatysty qaýlysy shyqsa, sondaı-aq tehnologıany jetkizetin kompanıa anyqtalsa, 2025 jyly tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme de daıyn bolady. Budan keıin jobalyq-smetalyq qujattardy ázirleý jáne saraptamadan ótkizý jumystary bastalady.
Aıaýlym SHAIMARDAN
