Engenshe eleńdestik. Túrli pikir aıtyldy. San alýan aıtys-tartys boldy. Halyq arasynda alań kóńildi azamattar da kóptep kezikti. «Bul odaq – Keńes odaǵynyń kóshirmesi, Pýtınniń qurǵan tuzaǵy» deskender de, «Odaqqa ensek, úlken naryqqa jol ashamyz, básekege qabiletti ekonomıka quramyz» deskender de tabyldy. Endi ol aıtystyń quny az. Kelesi gáp: «Qaıtsek utylmaımyz, ózgege jem bolmaı, óz upaıymyzdy túgendeýdiń sharalary qandaı? Eldikti, erkindikti, qazaq ekonomıkasyn nyǵaıtýdyń naqty joly bar ma?», – degen bátýaly suraqqa tirelip tur. Sońǵy kezderi Reseıdiń ekonomıkasy shatqaıaqtap, rúbl quldyraǵan ústine quldyrap barady. Tutas Batys – bir jaq, Reseı – bir jaq. Mundaı sátte Qazaqstan óz pozısıasyn qalaı anyqtaýy tıis? Osy suraqtardyń bir parasyn saıasatker Ámirjan Qosanov pen saıasattanýshy Edýard Poletaevqa joldaǵan edik.
Ámirjan Qosanov, saıasatker:
«Eýropaǵa qaraı jol» kerek
Odaqqa kirgenimiz – kirgen! Biz qansha qarsy bolsaq ta, kelisimge qol qoıyldy. Odaq óz ómirin bastady. «Endi ne istemek kerek?» degen saýalǵa men bylaısha jaýap berer edim.
Birinshiden, osy Odaqtyń Qazaqstan ekonomıkasyna tıgizer teris áserin meılinshe azaıtýymyz qajet! Onyń ústine Odaq ıdeıasy pysyqtalyp, ekonomıkalyq, qarjylyq qujattar kelisilip jatqanda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵys bolǵan joq. Al qazirde Batys sanksıalarynyń astynda qalyp, qurdymǵa ketip bara jatqan kórshiniń ekonomıkasy bizdi de oqshaýlaný uıyǵyna tartyp, «Tıtanık» sekildi ózimen birge alyp ketýi ábden múmkin! Árıne, 7 jarym myń shaqyrym ortaq shekara bar Reseımen saýda-sattyq jasaýdy toqtatýdyń keregi joq, biraq ta birjaqty ekonomıkalyq qarym-qatynastan bas tartyp, basqa eldermen, sonyń ishinde damyǵan Batys elderimen baılanysty odan saıyn údete túsý kerek. Onyń ústine Batys naryǵyna shyǵa almaı qalǵan Reseı bıznesi endi bizdiń elge lap qoıýy múmkin ekenin de eskergen jón. Munyń ózi otanlyq taýar óndirýshilerimizge qosymsha qıyndyq týǵyzbaq.
Ekinshiden, Odaqtyń geosaıası astary taǵy bar. Bul uıym Pýtınniń óziniń neoımperıalyq saıasatyn júzege asyrýdyń birden bir jobasy ekenin ýaqyt kórsetip otyr. Ásirese, Ýkraınanyń bir bóligi – Qyrymdy aneksıalaýy, Donesk pen Lýganskiden aıyrylmaýy, ol jaqqa basqynshylyq kúshterdiń barýyna muryndyq bolýy bizdi de qatty oılantýy tıis. Máselen, óz ishimizdegi separatıstik kúshterdiń qoltyǵyna Kreml sý búrkip jatsa, biz ne amal qarastyrmaqpyz?
Búginde Reseı óziniń ishki saıasatynyń bar salasynda keshegi Sovet zamanyn ashyqtan-ashyq nasıhattap, sol kezeńdi kóksep, ańsaýshylyq tanytyp jatyr! Ol reseılik resmı shesheýnikterdiń baıandamalarynan ǵana sezilip qoımaıdy. Qazirgi Reseı teledıdaryn, kınosyn, ónerin, ádebıetin qarasańyz sol zamandy aqtap alý, sol kezdegi elge tizesin batyrǵan teris tulǵalardy «jaǵymdy», tipti, «uly» etip kórsetý tendensıasy anyq baıqalady.
Sonymen birge, geosaıası turǵydan alǵanda, biz oqshaýlanǵan saıyn oqshaýlana beretin Reseıdiń birden bir odaqtasy bop qalyp, basqa órkenıetti elderdiń aldynda osynshama jyl jıǵan-tergen abyroıymyz ben bedelimizden de aıyrylyp qalmaıyq! Kezinde prezıdent ózi qol qoıǵan «Eýropaǵa qaraı jol» degen baǵdarlamany qaıta jańǵyrtyp, qazirgi talaptarǵa saı etip, jańa nusqasyn qabyldaý kerek.
Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy bólek kelisim-shartta «kelisilgen syrtqy saıasat júrgizý» týraly bap bar. Sol páleden de qutylý qajet! Áıtpese, erteń bizdiń syrtqy saıasatty Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrligi emes, Lavrov anyqtap, álemge jarıa etip júredi.
Úshinshi máseleniń tarıhı, kerek deseńiz, moraldyq astary bar.
Búginde Reseı óziniń ishki saıasatynyń bar salasynda keshegi Sovet zamanyn ashyqtan-ashyq nasıhattap, sol kezeńdi kóksep, ańsaýshylyq tanytyp jatyr! Ol reseılik resmı shesheýnikterdiń baıandamalarynan ǵana sezilip qoımaıdy. Qazirgi Reseı teledıdaryn, kınosyn, ónerin, ádebıetin qarasańyz sol zamandy aqtap alý, sol kezdegi elge tizesin batyrǵan teris tulǵalardy «jaǵymdy», tipti, «uly» etip kórsetý tendensıasy anyq baıqalady. «Synyqtan basqanyń bári juǵady» deıdi.
Odaqtyń ortaq tarıh oqýlyǵy, ortaq mádenı ortasy bolady dep jatyr emes pe? Erteń oqýlyqtarymyzda adamzat pen óz tarıhymyz eskini ańsaǵan, totalıtarlyq júıeni aqtaǵan reseılik ǵalymdardyń kózqarasyna sáıkes baıandalyp jatsa, óskeleń urpaq qandaı bop tárbıelenbek? Erteń bizdiń ekrandarymyzdyń tórine Stalın men Berıalar shyǵyp ketpesine kim kepil? Handyǵymyzdyń emes, KSRO-nyń mereıtoıyn toılap júrmeıik!
Edýard Poletaev, saıasattanýshy:
«Sábettik» brendterge suranys bar
– Eýrazıa ekonomıkalyq odaǵynyń saıası ıntegrasıany kózdemeıtini, tek ekonomıkalyq baılanystarmen shekteletini san ret aıtyldy ǵoı. Bilseńiz, Reseıdiń jaǵdaıynda saıası ıntegrasıa týraly sóz qozǵaý aýyr. Nege? Sebebi kórshimizdegi saıası keńistik birtutas emes. Reseıde 90-jyldary qalyptasqan aımaqtyq saıası júıe áli kúnge deıin joıylǵan joq. Federaldyq, jalpyulttyq saıası elıtanyń álsizdigi aımaqtyq saıası elıtanyń qalyptasýyna jol ashty. Memlekettik ıdeologıanyń álsizdiginen aımaqtardyń óz saıası ıdeologıasy qalyptasty. Negizinde reseılikter bizge (Qazaqstanǵa) qyzyǵa qaraıdy. Munym kólgirsóz, pafos emes. Bizde tutastyq bar. Al Reseıde árbir ult topqa, jikke bólingen. Saıyp kelgende, qazirgi kúni Reseıde 85 saıası júıe bar. Al aımaqtyq saıası júıeni ózgertýge, oǵan yqpal etýge resmı Máskeýdiń ózi qaýqarsyz. Aıtalyq Sheshenstan men Daǵystan etnıkalyq quramy, tili men dili jaǵynan ózara uqsas bolǵanymen, saıası ustanymy eki bólek. Qazirgi Kalınıngrad oblysy 70 paıyzǵa Eýropamen ıntegrasıalanǵan. Muny reseılik aqparat quraldary aıta bermeıdi. Bylaısha aıtqanda, kórshimizde jalpyreseılik tutastyq degen uǵym joq. Esesine, aımaqtyq, etnıkalyq jáne konfesıalyq qaǵıda bar. Iaǵnı, Reseıdiń óz ishki máselesi shash-etekten.
Dál qazir biz osy odaq aıasynda shekaralas óńirlerdi ekonomıkadaǵy asa mańyzdy sýbekti retinde ınvestorlarǵa tartymdy qylý úshin olardyń tartymdylyǵyn, jarnamasyn jasaýdy durys jolǵa qoıýymyz kerek. Nege deseńiz, Qazaqstannyń 14 oblysynyń 7-ýi teriskeı kórshimizben shekaralas jatyr. Al Eýrazıa ekonomıkalyq odaǵyna qol qoıylǵaly beri aımaqaralyq seriktestiktiń mańyzy arta túspese, kemigen joq.
Ekinshiden, Eýrazıalyq odaq bul qaıyrymdylyq jasaıtyn qor emes, bul odaqtas elderdiń ekonomıkalyq básekege túsýine jáne taýar almasýǵa jol ashatyn joba. Iá, ol 170 mln. adamy bar naryqty qamtıdy. Biraq, bizdiń qazaqstandyq kásipkerler osy naryqty jaýlaýǵa qanshalyqty ázir? Dál qazir biz osy odaq aıasynda shekaralas óńirlerdi ekonomıkadaǵy asa mańyzdy sýbekti retinde ınvestorlarǵa tartymdy qylý úshin olardyń tartymdylyǵyn, jarnamasyn jasaýdy durys jolǵa qoıýymyz kerek. Nege deseńiz, Qazaqstannyń 14 oblysynyń 7-ýi teriskeı kórshimizben shekaralas jatyr. Al Eýrazıa ekonomıkalyq odaǵyna qol qoıylǵaly beri aımaqaralyq seriktestiktiń mańyzy arta túspese, kemigen joq. Keden odaǵy iske kiriskennen bergi kezeńde aımaqtar arasynda 240-tan asa kelisimge qol qoıylypty.
Úshinshiden, Qazaqstan men Reseıdiń arasyndaǵy baılanystarǵa úńilgende myna bir jaıdy nazarymyzdan qalys qaldyryp ketemiz. Qazaqstandyq qoǵamda áli de bolsa «sábettik» brendterdiń yqpaly óte kúshti. Olarǵa degen saǵynysh sezilip turady. Ózge postkeńestik elderde mundaıdy múlde baıqamaısyń. Sonda buǵan ne sebep? Dál osy saýalǵa jan-jaqty jaýap izdelýi tıis dep oılaımyn. Aıtalyq, Almatydaǵy «Koka-kola» zaýyty óz óniminen tys «Býratıno» lımonadyn óndiretin birden-bir zaýyt. «Býratınonyń» keńestik brend ekeni barlyǵymyzǵa belgili. Atalǵan ónimdi óndirý arqyly naryqty jaýlaıtyndaryna senimdi bolǵasyn kompanıa osy sýsyndy shyǵara bastady. Qazaqstanda «sovetskıı», «rýsskıı» dep atalatyn ózge ónimder de jetip artylady. Mundaıdy Ýkraınada elestetý qıyn. Bálkim, bul ótken kúnge degen saǵynyshtyń kórinisteri bolar. Mysalǵa, men jaqynda ǵana «Sábettik musylmandyq» dep jergilikti jerde óndirilgen shujyqty satyp aldym. Keńes ókimetiniń dinge degen kózqarasy qandaı bolǵandyǵyn eskersek, muny naǵyz paradoks dep baǵalaýǵa bolar edi...
