Biz umytshaq halyqpyz... Ótkenimizdi tez umytyp úlgirmesten, búginimizdi de baǵdarlaı almaı jatamyz. Kim aıtqany esimde joq: «Bárin keshirýge bolady, kemshilik – túzeler, olqylyq – tolar, degenmen, keshegisin búgin, búgingisin erteń umytatyn adamdardy (halyqty) ózi keshirse de, ýaqyt keshirmeıdi», – depti. Bizdiń boıdaǵy osy umytshaqtyq, ózimizdi umyta júrip, ózgeni ulyqtaýǵa qumarlyq derti kóptegen isimizdiń keri ketýine sebepker. Áıtpese, umytýǵa bolmaıtyn oqıǵalar, zamanalar kóz jasy, sondaı zulmat kezeńde ómir súrgen tarıhı tulǵalar  bizde jeterlik. Birin bilsek, ekinshisin umytyp, ekinshisin tanysaq, úshinshisin izdeýsiz qaldyryp jatamyz. Bizdiń búgingi keıipkerimiz, belgili mesenat, talaı ıgilikti isterdiń uıymdastyrýshysy bolyp júrgen, el men jer úshin aıǵaı-shýsyz, taza nıetpen eńbek etken, eń bastysy, halyq sanasyn otarsyzdandyrýǵa bar kúsh-qaıratyn sarqyp júrgen tulǵa – Qýat Esimhanov.

Bizdiń anyqtama

Qýat Esimhanuly Esimhanov

 1952 jyly dúnıe esigin ashqan.

Ár jyldary Aqsý qalasynyń ákimi, Petropavl oblysy, Shyǵys Qazaqstan oblysy ákiminiń orynbasary boldy. «Azyq-túlik kelisimshart korporasıasy» AQ-nyń vıse-prezıdenti, «Qazavtokólik» AQ-nyń prezıdenti, Qazaqstan temirjoly salasynda basshylyq qyzmetterde boldy. Qazir Astanada Qazaqstan temirjoly «Temirjoljylý» AQ-nyń prezıdenti. QR Eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, QR «Qurmetti temirjolshysy», Aqsý qalasynyń Qurmetti azamaty.

 

Otarshyldyq derti...

Táýelsizdik bizge táýeldilikten qutylý úshin berildi. Iá, eldiń táýelsizdigi, jerdiń qojasynyń kim ekeni, shekaranyń bekitilýi, ekonomıkanyń erkindik alyp, naryqqa beıimdelýi, dúnıe-múliktiń jekeniń qolyna ótýi – bul memleketti nyǵaıtatyn negizgi faktorlar. Áıtkenmen, bir eldiń tolyqqandy táýelsiz bolýy úshin sol el halqynyń saıası-ekonomıkalyq jaqtan ǵana emes, rýhanı turǵydan táýelsiz bolýy basty shart. Onsyz táýelsizdik – táýmendiliktiń ekinshi ataýy ǵana bolmaq-dúr.

Rýhanı táýelsizdik – sanany otarsyzdandyrý. Ony júıeli júrgizbegen halyqtyń keshegi bodandyq shekpenin áli ańsaıtyny, óziniń erkindigin qorǵaýdan buryn, ózgeniń pármenimen júrgen kezin kóksep, soǵan emirenip, sol úshin qyzmet eteri búgingi kóptegen jaıttardan belgili bolyp otyr.

Táýelsizdik jyldaryn kóp adamdar «toı toılaýmen» ótkizip júrmiz dep synap jatady. Menińshe, bulaı deý qate pikir. Tarıhı tulǵalar men oqıǵalardyń mereıli nemese ataýǵa tıis jyldaryn eske alý, sol arqyly búgingi urpaq sanasynda ulttyq qundylyqtar men uly esimderdi jańǵyrtý kúni keshe bodandyq qamytyn kıgen ár el úshin mańyzdy qadam. Mundaı tájirıbeden biz ǵana emes, bir kezderi otarlyqtyń qamytyn kıgen kez kelgen memleket ótken.

Bizde Táýelsizdik tusynda osy jolmen júrdik. Buǵan keltirer mysal kóp. Sonyń kóbi ákimshilik qurylymdardyń jáne memlekettiń yqpalymen jasaldy. Mundaı sharalardy qoǵamdyq belsendiler men mesenattar birigip atqarsa, anaǵurlym aýqymdy ári maǵynaly bolary daýsyz.

 

Joq, umytýǵa bolmaıdy!

Osy salada aıanbaı eńbek etken azamattyń biri hám biregeıi – Qýat Esimhanov. Esimhanulynyń tynymsyz eńbegin sholyp otyryp, tasada qalǵan talaı taǵdyr ıesiniń óz bıigine ornaýyna ólsheýsiz úles qosqanyn biler edińiz.

Buǵan kúlli Alashqa aty málim Kempirbaı, áıgili «Qorlan» ániniń avtory, qazaq án ónerine erekshe mánermen jańalyq engizgen Estaı, Segiz Seri, Qojabergen jyraý, jazýshy Sábıt Dónentaev, Alashshyl tulǵa Otynshy Áljanov, Sáken Seıfýlınniń tuıaǵy, aýyr azap jolynda shetinegen Aıan Sákenuly sekildi onnan astam tarıhı esimderdiń halyq jadynda qaıta jańǵyrýyna yqpal etýin ataýǵa bolady. Biriniń basyna eskertkish turǵyzsa, endi birine eskertkish taqta ornatýǵa muryndyq boldy. Biriniń kitabyn shyǵaryp, as berip, týys-týǵandaryn jınap, kúlli qazaq zıalylarynyń basyn qosyp, umytylmas shara ótkizse, taǵy birine aqyndar men jazýshylardy uıymdastyryp, sózden ólmes eskertkish qoıǵyzdy. Bulardyń kóbin el bilgenimen, zıraty qaıda ekenin umyta bastaǵan edi. Birin zamany daýyly jasyrsa, endi birin ózimiz eskerýsiz qaldyrǵamyz. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý jolyna dál Esimhanovtaı eńbek etken azamattar neken-saıaq.

Kúlásh pen Qanabek Baıseıitovterdiń elge bara jatyp, demalyp, dastarqan jaıǵan jerine de eskertkish-taqta ornatyp, quran oqytyp, duǵa baǵyshtaǵany uly korıfeıler aldyndaǵy ulttyq paryz desek te bolatyndaı. Esimhanov álemine úńilseńiz, mundaı ıgi sharalardyń kóbine ózi bastamashy bolǵanyn baıqaısyz.

Qazir óziniń ata-babasyn, rýlasyn, jerlesin izdep, batyrlaryn tanytyp, óz álinshe eńbek etip jatyr. Biriniki ońdy is bolsa, ekinshisiniki ózgeden qalmaý, ıakı óz atyn shyǵarý muǵdaryndaǵy is. Qajet emes demeımiz, dese de, keıde osyndaı sharalardyń rýh qaıraý úshin emes, rý jarystyrý naýqanyna aınalyp ketetinin nesin jasyralyq!

Qýat aǵa Esimhanov mundaı dańǵazalyqqa boı aldyrmaǵan. Muny týabitti minezi men ulttyq qundylyqqa rýlyq sheńberden qaramaıtyn parasat-paıymy arqyly júzege asyryp otyr deýge bolady. Áıtpese, Esimhanov ósken óńirinen uzamaı-aq, biz áli eskermeı júrgen talaı tulǵanyń obrazy «shań basqan arhıvterden»  arshyp alar edi.

Ájeniń ertegin, túgemes áńgimesin, týyp-ósken ólkedegi jyraýlar jyryn tyńdaǵan, anasynyń izetti, izgilikti oılaryn tanymyna shegelegen azamattardyń qaı-qaısysy da bolattaı berik, adýyn keletini osy Qýat Esimhanov sekildi aǵalardyń boıynan menmundalap turady.

Esimhanovtyń mundaı oıly jumysyna túrtki bolǵan dúnıe – bilimdarlyǵy, sóz túsinetin ári sóz syılaı biletin ereksheligi desek, qatelespespiz.

Bala kezinen án men jyrǵa, tolǵamaly, tolǵamdy kúıge qanyp ósken zerek jastyń erjete kele el isine aralasqanda eń aldymen Alash urandy azamattardy izdeýi, solardyń esimin ulyqtaýdy qolǵa alǵany zańdylyq.

Óziniń estelikteriniń birinde anasymen birge Semeıdegi et kombınatynyń qasynan ótip bara jatqan kezdegi aradaǵy áńgime aıtylady. Jastaıynan Qýat ulyn ultynyń aımańdaı azamattarynyń esimderine qanyqtyryp ósirgen aıaýly ana kózine jas alyp: «E, bul dalada qanshama arystardyń taǵdyry tálkekke ushyramady deısiń. Myna mańda Kempirbaıdyń súıegi jatyr... Talaı azamat eskerýsiz qaldy-aý...» dep kúrsinipti. Ana kóńilin arydan boljaǵan Esimhanov keıin nar Kempirbaıǵa arnap eskertkish ornatyp, eldi jıyp as berip, azamattyq paryzyn oryndady.

Ana demekshi, bala kezinde Qýat Esimhanovqa abzal jannyń aıtqan myna bir sózi ár ana balasyna eskertýge tıis mańyzdy túıin deýge bolady. Tipti ár shańyraqtyń tórine ilip qoısa da artyqtyq etpes deımiz. Jastaıynan ákeden aıyrylyp, qamkóńil ósken balaǵa: «Ár jigittiń ishinde syrǵaýyl bolady. Sol syrǵaýyl maıyssa eshqashan túzelmeıdi. Sen Alladan ózge eshkimge qaryz emessiń! Eńseńdi tik usta», – degen eken. Bul – ana sózi! Ana sózinen qadirli sóz bolsyn ba?!.

 

[caption id="attachment_20794" align="alignright" width="361"] Qulatylǵan Ermak eskertkishi[/caption]

Ermakty tuǵyrynan taıdyrý

Qýat Esimhanovtyń esimin elge tanytqan oqıǵany qazirgi oqyrmandardyń kóbi eskermeýi múmkin. Ásirese, 1980 jyldary Ermak qalasynda jaýapty qyzmet atqaryp júrgen jyldarynda Qýat Esimhanovtyń esimi aýdannan asyp, respýblıkaǵa jaıyla bastady. Ermak qalasyndaǵy ultaralyq teńsizdikti qoǵamdyq talqyǵa salyp, birde bir qazaq balabaqshasy joq ekenine nazar aýdartty. Siresken, qasarysqan júıemen betpe-bet kelgen ol tynbaı júrip, ózderiniń turǵylyqty halyqqa jasaǵan qyspaǵyn zań aıasynda ári halyqty uıystyrý arqyly dáleldep, shovınısik pıǵyldardy jeńe bildi. Sol arqyly aýdan kóleminde qazaqtildi balabaqshalardyń ashylýyna yqpal etken soń, sol óńirdegi tıisti arhıvterdi kóterip, qazaq dalasyna Ermaktyń qandaı qatysy barlyǵyna kóz jetkizgisi keledi. Biraq bul ońaı sharýa emes edi. Akademık Manash Qozybaevqa arnaıy jolyǵyp, Ermaktyń ómirin, qaıda týyp, qaıda ólgenin anyqtaýǵa usynys jasaıdy. Akademık óziniń Reseıdegi dostary ári tynymsyz eńbegi arqyly Ermaktyń batyr emes, qanisher, baskeser bolǵanyn, onyń qazaq tarıhyna esh qatysy joq ekenin anyqtaıdy. Onyń Omby mańyndaǵy Tarsk qalasynda ómirden ótkeni de kóp ótpeı belgili bolady. Sol kezde aýdan basshylyǵy qyzmetinde júrgen Esimhanov aýdan atyn ózgertý usynysyn jasap, jurtty taǵy da ózine qaratady.1993 jyly Ermak aýdany Aqsý bolyp ózgertildi. Bul aıtýǵa ońaı, isteýge qıyn sharýa edi. Ermaktyń eskertkishin taǵynan taıdyrýdyń qanshalyqty shý týdyrǵanyn osy kúni ańyz retinde qabyldaıtyndar bar. Ony qulatpaq túgil, mańyna jolatýǵa qarsy bolǵan ımperıashyl pıǵyldar qasarysyp baqty. Biraq Esimhanov bastaǵan top bar kúshin salyp, alyp eskertkishti baltalap tastaǵany Táýelsizdik tarıhyndaǵy aıryqsha oqıǵalardyń biri deýge tolyq quqymyz bar. Esimhanovtyáo óńirdegi qazaq ultshyldary qoldady ári osy oqıǵada qazaqtardyń jeńiske jetýin tilegen elde shek bolmady.

Eger osy oqıǵa ózge memleketterde iske asqan bolsa, Ermak eskertkishin qulatý barysy týraly derekti fılmder túsirilip, otarshyldyqpen kúres tarıhyndaǵy bastamalardyń biri retinde dáripteler edi. Mundaı oqıǵalardy da umytýǵa bolmaıdy. Eger Esimhanovtyń qaısarlyǵy ár óńirdegi aýdan, aımaq qyzmetkerlerinde bolǵanda, biz talaı sovettik kósemder men ımperıanyń júrek syzdatar belgilerinen áldeqashan azat bolǵan bolar edik-aý...

Sol kezderi Prezıdent Nazarbaevtyń ózi Esimhanovtardy ishteı qoldap, «Azamattar, myqty bolyńdar!» degen desedi.

 

[caption id="attachment_20795" align="alignright" width="488"] Qazaqstan qalalary kartasy[/caption]

Qaıran da bizdiń Qyzyljar...

 Soltústik Qazaqstan oblysyna Qajymurat Naǵmanov oblys ákimi bolyp barǵanda jergilikti aýzy dýaly kisilerdiń biri ákimge bir suraq qoıypty desedi. «Burynǵy ákim bizge kelgende bir vagon komandasyn ertip kelip edi. Siz qansha vagon kadr ákelesiz?».

 Tosynnan qoıylǵan suraqqa esh irkilmesten jaýap bergen ákim: «Men bir vagonǵa tatıtyn bir-aq adam ákelemin. Ony keıin bilesińder», – degen eken.

Sol bir vagonǵa tatıtyn azamat bizdiń keıipkerimiz Qýat Esimhanov ekenin jurtshylyq keıin bilipti. Osy kezge deıin Naǵmanov pen Esimhanov birlesip istegen ıgi jumystar týraly óńir halqy tek qana saǵynyshpen eske alady.

Petropavl qalasynyń kórkeıýi, óńir turǵyndarynyń áleýmettik jaǵdaıynyń jaqsarýy, bıznes pen kásipkerliktiń damýyna qosqan úlesterin aıtpaǵannyń ózinde osy óńirdiń qazaqylanýyna, baıyrǵy ataýlarynyń qaıta túleýine Esimhanovtyń qosqan úlesi ushan-teńiz. Tarıhı tulǵalardyń esimin mektep, kóshelerge berip, olardyń ómiri týraly zerttetip, óńirdegi qazaqtardyń eńsesin kóterýge qolynan kelgenniń bárin jasaıdy.

Sol kezde Esimhanov ózi bas bolyp bul jerde Abylaı han ordasynyń bolǵanyn naqty aıǵaqtarmen dáleldegen. Máskeýdegi Syrtqy ister mınıstrliginiń jer tólesindegi qupıa arhıvterdi ózi baryp aqtaryp, Abylaı han ordasynyń smetalyq-jobasyn kórip, arnaıy elge ákeledi. Odan bólek, óńirdegi qazaq tarıhyna belgili eren tulǵalardyń esimin ulyqtap, olardy nasıhattaýǵa da bir kisideı eńbek sińiredi. Qyzyljar degen ataýdy jıi atap, bazarǵa, iri saýda oryndaryna, eń bastysy halyq kóp jıylatyn oryndarǵa Qyzyljar esimin bere bastaıdy. Tipti, sonaý Keńes kezinde óńirdiń ataýyn Qyzyljar dep ózgertý týraly naqty sheshim qabyldanǵan qujat baryn anyqtap, Petropavldy Qyzyljar dep ózgertý usynysyn ózi qolyna alady.

Amal neshik, sol kezderi saıası dármensizdik pen depýtattardyń bulǵalaq tirligi osy iske shekteý qoıdy. Sondaǵy depýtattardyń aıtqan ýáji: «Ana halyqtan uıat boladyǵa» saıypty. Esimhanov bul baılamǵa kúıinip:«Ana halyqtyń kóńilin oılaıtyndar kóp eken. Myna halyqtyń kóńilin nege oılamaıdy?!» dep kúıingenin kórgen jurt áli kúnge aıtady...

Eger Esimhanov bastaǵan is júzege assa, áli kúnge Soltústiktegi kórshiniń ýaqytymen uıyqtap, sol ýaqytpen oıanatyn óńirdiń ataýy áldeqashan qazaqshalanar edi.

Bul da bir kem dúnıe. 
Túıin:

Esimhanov týraly aıtar áńgime munymen túgesilmeıdi. El úshin aıǵaısyz-aq abyroıly is atqarǵan tulǵany júzbe-júz kórmesek te, istegen eńbekterin jastaıymyzdan estip óstik. Bizdiń maqsat – el aldynda tik sóılep, búgejektemeı, «syrǵaýylyn» maıystyrmaı júrgen azamattardyń kóp bolýyna ǵıbrattyq tulǵalardy keńirek tanystyrý. Ol bir maqalanyń júgi emes. Qýat Esimhanov – búgingi jas shendiler men «kreatıvtilikti unatatyn» shekpendiler úshin úlgi tutýǵa ábden laıyq tulǵa. Qaladaǵy Ermaktardan qutylǵanymyzben, sanadaǵy Ermaktardan áli qutyla almaı júrgenimizdi keıde amalsyz moıyndaımyz. Endigi lektiń – jastardyń jumysy sol bolýǵa tıis!

Aıaldar KÚNTÝǴAN