Al, ıslam qoǵamnyń barlyq salasynda din talaptary men zamanaýı naqty ǵylymǵa súıene otyryp amal jasaýdy qoldaıdy, sondyqtan Iran búginde ǵylym men tehnıka salasy boıynsha álemdegi aldyńǵy qatarly elderdiń sapynda.
Osyǵan oraı birshama derekterdi keltireıik:
Irandaǵy Hamadan qalasynda ornalasqan ǵylymı-tehnıkalyq ortalyq zertteýshileri aralardy jasandy uryqtandyrý úshin olardyń genetıkalyq ahýalyn jaqsartý mehanızmin usyndy, bul olardyń túrli aýrýlarǵa qarsy emdik shıpasyn arttyrady. Mundaı tehnologıa tek Germanıa men Danıada ǵana bar edi. Aralardy uryqtandyrý jónindegi tehnıkalyq ilim jaǵynan Iran dúnıe júzi boıynsha úshinshi orynda, nemis sarapshylary ıslam elindegi bul tehnologıanyń álemdik sapa úlgisine saı keletinin málimdedi.
[caption id="attachment_9073" align="alignright" width="487"]
Ǵaryshtyq ǵylym men tehnıkany az ǵana memleketter meńgergen. Iran osyndaı ilimdi meńgergen óz aımaǵyndaǵy jalǵyz memleket. [/caption]
Iadrolyq ǵylym jaǵynan da óz ornyn taba bilgen ýranmen baıytylǵan ıadrolyq otyndy beıbit maqsatta paıdalanýda, bul salany damytý ázirge 7-8 memlekettiń ǵana enshisinde ekeni kózi qaraqty jurtqa málim emes pe? Álemdik ǵaryshtyq keńistikke ený de Irannyń ǵylym men tehnıkadaǵy úlken jetistigi. Ǵaryshtyq ǵylym men tehnıkany az ǵana memleketter meńgergen. Iran osyndaı ilimdi meńgergen óz aımaǵyndaǵy jalǵyz memleket. Buǵan deıin jer orbıtasyna birneshe jasandy jer serigi (spýtnık) jiberilgen edi, keleshekte jańadan jasalǵan taǵy da birneshe jasandy jer serigi ushyrylmaq. Iran osyndaı jer serikterin shyǵaratyn, jobasyn jasaıtyn jáne kókke jiberetin alty memlekettiń biri.
Iran Azıa boıynsha strategıalyq lazerlik ındýstrıa jaǵynan birinshi orynda. Odan keıin Qytaı, Koreıa, Japonıa, Túrkıa ekenin eskersek, bul eldiń osy salada qanshalyqty alǵa shyqqanyn ańǵarasyz. Budan júz jyl buryn lazer óndirisin alǵash oılap tapqan adam ırandyq Djavan myrza edi. Elektronıka, mehanıka ónerkásibinde, áskerı qorǵanys, medısınada bul óndiris jyldam qarqynmen tarady. Iran lazerlik tehnologıa salasyndaǵy ilimdi damytyp qana qoıǵan joq, mashına jasaý, medısına, aeroǵaryshtyq óndiris salalaryna osy ilimge baılanysty jańalyq (jyldamdyq, dáldik, sapa) engizip, súbeli úles qosty. Bul sala boıynsha Iran osy ilimdi meńgergen on eldiń ishinde. Al, aeroǵaryshtyq ilimdi ekige bólýge bolady: áskerı jáne azamattyq. Ushqyshsyz (pılotsyz) ushaqtardyń jobasyn jasaý ári jınaqtaý jóninen jer sharyndaǵy tórt memlekettiń biri de osy – Iran. Bul salany odan ary damytýdy qolǵa alyp otyr.
Iran adamnyń mıy ólgennen keıin aǵza almastyrý (donorlyq) jaǵynan Taıaý Shyǵysta birinshi orynǵa shyqty. Tegeran men Shıraz qalalarynda laparoskopıa tásilimen 1000-ǵa jýyq baýyrdy, 3000 búırekti aýystyrý otalary tabysty túrde júrgizildi. Shıraz qalasy baýyrdy aýystyrý jáne dene múshelerin almastyrý jóninen álem elderiniń arasynda úshinshi oryndy alady.
Adamdardyń densaýlyǵyn qorǵaýǵa birinshi kezekte kóńil bóletin parsylar eli medısınaǵa basa nazar aýdarady. Mysaly, qaterli isikti operasıasyz emdeý medısına ǵylymynyń úlken jetistigi. Iran osy ádisti qoldanatyn álemdegi damyǵan elder sanatynda tómendegideı tásilderdi qoldanady:
- Qýyq qalbyrshaǵy jáne bezin olardy alyp tastamaı emdeý ;
- Balalardaǵy qýyq joldary tarylýyn otasyz emdeý;
- Búırek qaterli isigin búırekti almaı emdeý;
- Búırektegi tastardy últradybys arqyly tabý.
- Álemde birinshi ret nıgella ósimdiginen «Phytovagex» dárisi jasalyp shyǵaryldy.
Irannyń farmasevtıkalyq óndiris zertteýshileri Mashhadttaǵy medısınalyq ýnıversıtetpen birige otyryp, dúnıejúzi boıynsha tuńǵysh ret taz aýrýy, ásirese qyshymaǵa qarsy Candida Albicans (kandıdoza) emdeıtin jańa dárilerdi shyǵardy. Bul aýrýdan kóbine áıelder azap shegedi. Álemde birinshi ret qyshyma jáne ınfeksıaǵa qarsy nıgelladan jasalǵan jańa vagınaldy dáriler tuńǵysh ret osy elde shyǵaryldy.
Sondaı-aq, Iran adamnyń mıy ólgennen keıin aǵza almastyrý (donorlyq) jaǵynan Taıaý Shyǵysta birinshi orynǵa shyqty. Tegeran men Shıraz qalalarynda laparoskopıa tásilimen 1000-ǵa jýyq baýyrdy, 3000 búırekti aýystyrý otalary tabysty túrde júrgizildi. Shıraz qalasy baýyrdy aýystyrý jáne dene múshelerin almastyrý jóninen álem elderiniń arasynda úshinshi oryndy alady. Bul qalada aǵza múshelerin aýystyrýǵa baılanysty ǵylymı zertteý jumysyn júrgizetin ortalyq ornalasqan. Mundaı ortalyqtar dúnıejúzi boıynsha AQSH-ta ekeý, Ulybrıtanıada bireý ǵana.
Irannyń myqty ǵalymdarynyń kúsh salýymen álemdik medısınalyq standartqa saı keletin dińgekti jasýshalar tásilimen óte aýyr haldegi 5000 adam emdelip jazyldy. Bul ádisti dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bekitken bolatyn. Osy tásil arqyly naqty emdeý júıesi joq qan dıabetin, baýyr, júrek aýrýlaryn, basqa da nevrologıalyq dertterdi emdep, jazýǵa bolady. Quddy, parsylar bul salada Ibn-Sına salǵan joldy qaıta jalǵastyryp jatqandaı ásmerge bóleıdi.
[caption id="attachment_9074" align="alignleft" width="419"]
Iran jasýshaly terapıa tásilimen emdeý jóninen Taıaý Shyǵys aımaǵynda kóshbasynda keledi. [/caption]
Iran kózdiń múıizdik qabyǵyn kúıikten emdeý jóninen álemdegi úsh memlekettiń biri. Búgingi tańda osyndaı tásilmen aıyna 3-4 adam emdelip jazylýda. Bul aýrý hımıkattarmen jumys isteıtin nemese hımıalyq shabýyldarǵa kýá bolǵan adamdarda kezdesedi. Osyǵan baılanysty zertteý jumystary Iranda, Italıada jáne Ulybrıtanıada júrgizilgen edi. Farabı atyndaǵy aýrýhana kóz almasyn emdeýdi júzege asyratyn eń iri ortalyqtardyń biri. Munda jylyna 700 myń ota jumystary jasalady. Iran jasýshaly terapıa tásilimen emdeý jóninen Taıaý Shyǵys aımaǵynda kóshbasynda keledi. Irannyń myqty ǵalymdarynyń kúsh salýymen álemdik medısınalyq standartqa saı keletin dińgekti jasýshalar tásilimen óte aýyr haldegi 5000 adam emdelip jazyldy. Bul ádisti dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bekitken bolatyn. Osy tásil arqyly naqty emdeý júıesi joq qan dıabetin, baýyr, júrek aýrýlaryn, basqa da nevrologıalyq dertterdi emdep, jazýǵa bolady. Quddy, parsylar bul salada Ibn-Sına salǵan joldy qaıta jalǵastyryp jatqandaı ásmerge bóleıdi.
Irannyń ǵylym men tehnıka salasyndaǵy orasan zor tabystaryn bir maqalada sanamalap shyǵý múmkin emes. Azýly memleketterdiń qysymyna ushyrasa da, adamzatqa paıdaly ónimderdi shyǵaryp, ıslamı órkenıettiń dańǵyl jolyna túsken Iran Islam Respýblıkasy alda da álemdi tań qaldyryr ǵylymı jańalyqtar ashýda kósh basshy elderdiń qatarynan tabylady dep úmit artamyz.
Gúlbahram JEBESİN,
Almaty qalasy.
