Álbette, sanksıa sol eldiń qarjy salasynyń aqsaýyna da túrtki bolýda. Iaǵnı, rúbl álsiredi. Al onyń salqyny teńgege de tııýde deıdi sarapshylar.
Sondaı-aq AQSH pen Qytaı arasyndaǵy saýda «soǵysy», munaı baǵasynyń bir kóterilip, bir túsýi sıaqty faktorlar teńgeniń quldyraýynyń bir sebebi degendi aıtady.
Osy másele jóninde belgili kásipker, «Baıtaq bolashaq» ekologıalyq alánsynyń tóraǵasy, qoǵam belsendisi Azamathan Ámirtaı mynadaı oı aıtady:
– Qurmetti Azamathan myrza! Qazir teńge qulap, dollar baǵamy qatty ósip barady. Munyń negizgi sebebi ne, qalaı oılaısyz, ne aıtasyz buǵan?
– Biz mynany túsinýimiz kerek: Reseıge qarsy sanksıalar qoıylady degen sózdiń aıtylǵany sol edi, dollar baǵamy kóterilip ketti. Bul naqty bir ekonomıkalyq jaǵdaıdan bolyp otyr ma, álde bir úreıden ǵana paıda bolǵan ımpúls pa?
Árıne, bul úreıden paıda bolǵan ımpúls. Biraq dollardyń kóterilgeni bireýge úreı bolsa, endi bireýlerge paıda ákelýi múmkin. Mysaly, valúta saýdagerlerine dollar óskeni myqty paıda ákeledi.
Al valúta saýdagerleri degen kim? Bul birinshiden, bank qojaıyndary, olıgarhtar jáne taǵy basqalar. Olar teńgege tómen kýrspen dollar alyp, dollar qymbattaǵanda qaıta ótkizý arqyly paıdaǵa keneledi.
Muny matematıkalyq túrde ońaı túsinýge bolady. Sondyqtan, jaǵdaıdy memleket tarapynan túsindiretin Ulttyq bank qazirgi jaǵdaıdy álsizdik dep kórsetýde. Naqty baqylaýǵa almaı otyr. Baıqasańyz, dollar 319-dan birden 365-ke deıin kóterildi. Odan keıin 355-ke qaıta tústi. Sosyn 372-ge batyp, qaıta tústi, 380-ge baryp taǵy tústi.
Aqyry 387-ge deıin ósip, sosyn taǵy tústi… Sebebi ne? Óıtkeni Ulttyq bank dollar baǵamyn baqylamaı otyr. Qaýqarsyz dep aıta almaımyn, baqylaı almaı otyr.
Bizde ekinshi deńgeıli bankter jetkilikti. Olardyń báriniń óz qojaıyndary, aksıonerleri bar. Olar – óz qarajatyn dollarda ustap otyrǵan úlken olıgarhtar. Jer asty baılyǵyn shetelge satyp otyrǵan, túrli ınvestısıany shetelden ákelip, jobalar jasap otyrǵandar. Olar úshin dollar baǵamynyń óskeni óte paıdaly. Paıdaǵa kenelip otyr.
Al bizdiń Ulttyq banktiń basshylary olarǵa óz sózin júrgize almaı otyr. Esińizde bolsa, kezinde Marchenko Ulttyq bank tóraǵasy bolǵan kezde osy jaıt baqylaýda boldy: Ulttyq bank kóptegen ekinshi deńgeıli banktermen qaqtyǵysqa ushyraǵan.
Al búgingi Ulttyq bank ishteńe isteı almaı otyr. Onyń sebebi de óte kóp, sonyń biri – ekinshi deńgeıli bankterdiń ákimshilik resýrstary joǵary bolǵandyqtan, olar óz degenin istetkizip otyr. Ekonomıkanyń kóleńkeli jaǵy bar.
Eger biz sol kóleńkeli ekonomıkany baqylamasaq, bizdiń teńgemizge qatty áser beredi. Mysaly, 2015 jylǵy statısıka boıynsha, Reseıde syrtqa shyǵatyn qarajatty eseptegen kezde 400 mlrd dollar degen esep aıtylǵan.
Al endi Qazaqstannyń syrtqa ketetin qarajaty budan 10 ese az desek, bul 40 mlrd dollar. 40 mlrd dollardy 365 kúnge bóletin bolsaq, ekonomıkanyń kóleńke jaǵy kúnine 100 mln dollarǵa suranys týǵyzyp otyr.
Ekinshi deńgeıli bankter qazaqstandyq qor bırjasynan dollar satyp alýda. Osylaısha jalǵan suranys týǵyzýda. Ulttyq bank: naryq búgin dollardyń naqty baǵamyn aıtty deıdi. Bul da jalǵan aqparat. Ekonomıkanyń kóleńkelinen jaǵynan bolyp otyrǵan.
Bizde búginde qarajat baqylaý komıteti bar, jemqorlyqqa qarsy ulttyq agenttik bar, túrli memlekettik fıskaldyq mekemeler bar. Olar nege osy máseleni baqylamaıdy?
Olar nege ekinshi deńgeıli bankterdiń, Ulttyq banktiń jumysyn teksermeıdi? Al eger qazaqstandyq qor bırjasy týraly aıtatyn bolsaq, ol búgingi kúni úlken aıyrbastaý pýnkti. Kóshede qaptap turǵan kádimgi aıyrbas orny sıaqty. Meniń aıtarym, Qazaqstannyń qazirgi naqty ekonomıkasy eshqandaı da daǵdarysqa ushyraıtyn jaǵdaıda emes. Tek osy jalǵan qarajat aınalymynyń kesirinen biz teńgemizdi álsiretip otyrmyz.
Teńge álsiregen saıyn ekonomıkamyz turaqsyz bolady
Al ekonomıka turaqsyz bolsa, birden shaǵyn jáne orta kácipkerlik qurdymǵa ketedi. Óıtkeni olardyń aınalymdaǵy aqshasy túgeldeı teńgemen, olar óz bıznes-josparlaryn tek teńgemen ǵana jasaıdy.
Dollardyń erteńgi baǵamyn bilmegendikten, olar erteńge jaýap bere almaıdy. Al shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń qurdymǵa ketkeni degen sóz – eń aldymen halyqtyń ál-aýqatyna áserin tıgizedi. Mysaly aýyldy jerlerdi alaıyq. Aýylda halyqtyń kóbi osy shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń arqasynda kún kóredi. Memleket osy máselege kóńil bólýi kerek.
– Memleket qazirgi jaǵdaıda ne isteýi kerek?
Shaǵyn jáne orta kásipkerlik pen Úlken bıznes. Úlken bıznes árıne, olıgarhtardyki. Kóleńkeli bıznes, olar búgin ekonomıkanyń baqylaýshylary bolyp otyr. Olar memlekettik mekemelerge óz yqpalyn júrgizýde. Ony naqty kórip otyrmyz. Osy jerde shaǵyn-orta kásipkerlik, kádimgi halyq qorǵalmaı otyr. Halyqtyń osyndaı suranysy memleket tarapynan qorǵalsa, prezıdent Nursultan Ábishuly bul jaǵdaıdy óz baqylaýyna alýy kerek deımiz. Ol olıgarhtardyń kóbi bılikte de otyrýy múmkin. Osyny baqylaý kerek.
Keshe ǵana Prezıdent ákimshiliginiń apparat jetekshiligine Áset Isekeshev myrza keldi. Kórermiz, ne bolatynyn. Biraq Isekeshevke birden aıtatyn mynadaı usynystarymyz bar:
- Birinshiden, shetelden keletin taýarlarǵa memlekettik tólemdi kóterý kerek, mindetti túrde. Osylaısha biz ishki naryqtaǵy óndiris pen kásipkerlerdi qoldaımyz. Eger Isekeshev osy isti atqara alsa, bul el úshin istelgen úlken ıgi is bolady.
- Ekinshiden, Ulttyq bank, barlyq fıskaldy organdar, memlekettik mekemeler eldegi kóleńkeli qarajat aınalymyn baqylaýǵa alýy kerek. Sondaı-aq, qazaqstandyq qor bırjasyn túsken dollardyń aınalymyn baqylaýǵa alý.
- Úshinshiden, memleket dollardy bir baǵamda ustaýy óziniń tetikterin paıdalanýy kerek. Bizdiń ekonomıkamyz 1 dollar = 350 teńge baǵamyn esh qınalmaı ustaı alady.
- Tórtinshiden, ekinshi deńgeıli barlyq bankterdiń nesıelerin, ásirese bıznesti nesıeleýge alǵan aqshasyn tekserý kerek. Memleket tarapynan berilgen qarajat qalaı jumsalýda? Qazir shaǵyn kásipkerler sol nesıeni bankten tikeleı ala almaıdy, eki ortadaǵy deldardardyń kómegimen úlken paıyzdarǵa áreń alýda. Bul sumdyq qoı?!
- Besinshiden, bizge tez arada úlken memlekettik baǵdarlama qajet. Shekarany soldattarmen qorǵaý bir bólek, biz ekonomıkalyq shekaramyzdy qorǵaýymyz qajet. Eshqandaı memleket ózinde bar taýardy shetelden kirgizbeıdi. Olar qalaı bolsa da syrttan kelgen taýardy, ysyryp, ebin taýyp shyǵaryp tastaıdy.
Eksporttyq áleýet tek qana shıkizat taýarlarynda bar. Al halyq paıdalanatyn ónimderdi ishki naryq úshin ózimiz qamtamasyz etsek, sol da jetedi. Eksport, syrtqy naryqty oılaýdyń esh qajeti joq bizge.
Mysaly, Qyrǵyz eli. Olarda naǵyz ashyq naryq bar. Ekonomıkasynyń 90 paıyzyn shaǵyn jáne orta kásipkerlik ustap tur. Olarda dollar baǵamyn naryq anyqtaıdy. Bizde ondaı joq. Bizdegi dollar baǵamy olıgarhtardyń áreketterimen qalyptasýda. Sondyqtan men teńgeni erkin aınalymǵa jiberý degenge qarsymyn.
Munyń bári memlekettiń qolynda. Memleket endi-endi kásipkerlikpen aınalysa bastaǵan halyqtyń obalyna qalmaýy kerek. Teńgemizdiń baǵamyn birqalypty ustap turýǵa, ekonomıkamyzdyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge ekonomıkalyq tetikterdiń, quraldardyń jetkilikti ekenin taǵy da qaıtalap aıtqym keledi.
Bireýler bizdi Reseımen baılanystyrady. Meniń olarǵa qoıar suraǵym bar: biz osy shıkizatty qaı elge satyp otyrmyz? Batys elderi men Qytaıǵa satyp otyrmyz. Bizdiń búdjetimizdiń negizgi bóligi Reseımen baılanysty emes.
Meniń oıymsha, bizdiń emes, Reseıdiń ekonomıkasy bizben baılanysty.
Óıtkeni Qazaqstanda Reseıdiń taýarlary tolyp tur barlyq dúkenderde. Reseı bar taýaryn Qazaqstanǵa satady.
https://youtu.be/IpUeJx4psTs
Derekkóz: kaz.365info.kz
