Aralǵa qoldan jańbyr jaýǵyzyp, "Rainman" atanǵan qazaqstandyq ǵalym Altaı Aınabek aldaǵy ýaqytta Almatynyń kók tútinimen kúrespek. Búginde iri megapolıste nárestege deıin temeki shegip jatyr dep dabyl qaqqan maman Dalanews.kz agenttigine jańa jobasyn tanystyrdy.
Tútinge tunshyqqan Almatynyń aýasy kúni-túni damylsyz júretin kólikter men qalanyń qaq ortasynda oryn tepken zaýyttardyń áserinen lastanyp jatqany kópshilikke málim. Atalǵan máselege qarsy túrli shara júrgizilip jatqanymen, nátıjesi kóńil kónshitpeıdi. Sondyqtan halyqtyń kók tútinge áldeqashan eti úırengen.
Al Almatynyń jaǵdaıyna alańdap, arnaıy joba ázirlegen Altaı Aınabek túıini sheshilmeı turǵan máseleni aıaqtan turǵyzýǵa bolatynyn jetkizdi. Aıtýynsha, bul isti birneshe aı buryn qolǵa alǵan.
“Almatyny kók tútinnen aryltý ıdeıasyna “Qańtar oqıǵasyna” deıin 3-4 aı buryn iske kiristim. Sodan beri ákimshilikke jáne basqa da qyzyǵýshylyq tanytqan tulǵalarǵa resmı úndeý jasap kelemin. Biraq osy kúnge deıin tek jınalystardan kóz ashpadyq. Ekologıa mınıstrimen jeke jolyǵyp, osy másele tóńireginde sóılesken edik. Almaty qalasynyń Ekologıa basqarmasymen de birneshe ret bet kóristik. “Jasyl Almaty” syndy kóptegen mekemelermen de kezdesýler uıymdastyrdyq. Ókinishke qaraı, bitpeıtin jıyn men jınalystardan ary asa almaı qaldyq ”, - deıdi ol.
Onyń sózinshe, bul joly da jobany synǵa alyp, tabalaıtyndar tabylǵan.
“Kazgıdromettiń basshysymen jeke kezdesý barysynda jobany jasaý múmkin emes dep betmizden qaqty. Sonymen qatar buǵan qarsy toptar da shyǵyp jatyr. Aıta keteıin, Almatynyń kók tútini báz bireýler úshin - kásip kózi”, - deıdi ol.
Ǵalym ákimdik tarapyna arnaıy usynys joldaǵan. Alaıda qarajat áli bólinbegen.
“Tehnologıa jańa bolǵandyqtan, ony endirý tetikteri men ólsheý joldarynyń bekitilgen jospary joq. Ákimshilikpen júzege aspaı keledi. Biz birinshi kelsek te, árdaıym eki aı tegin jumys júrgizemiz. Nátıje kórsetkennen keıin, ony taza kúıinde saqtap otyrýǵa kúsh jumsaımyz. Osylaısha eki aı ishinde verıfıkasıalyq quraldardy bekitkennen keıin qarjylandyrý kózderi arqyly birneshe jyl boıy jumys júrgizý usynysyn jasaǵan edik. Bastapqy 3-5 jyl aralyǵynda komersıalyq joba etip, ary qaraı Almaty qalasynyń ákimdigine tehnologıany ótkizý máselesin qarastyrǵanbyz. Degenmen ákimdikten jaýap bolmady. Sondyqtan bul joly atalǵan jobany ǵylym, tehnologıa, bıznes áleýmetpen birigip júrgizemiz”, - deıdi maman.
Onyń sózinshe, joba aıasynda Almatyǵa qarapaıym júıe jasalady.
“Almatydaǵy kók tútinniń basty máselesi klımattyq minezdemesinde ekenin atap ótkim keledi. Óıtkeni taýdan jyly aýa túsedi, ony “fón” (bul taýlardan túsetin jyly, qurǵaq jel) dep ataıdy. Ol taý baýraılaryndaǵy aýanyń tómen qaraı qozǵalysy kezinde qyzýyna baılanysty paıda bolady. Fón jeli taýlardan tómen túskende aýa qysymy artyp, aýa temperatýrasy joǵarylaıdy. Bul qubylys Almaty sıaqty taýly jerlerde jıi kezdesedi. Almatynyń klımatyna áser etetin fón jeli jazda qalaǵa ystyq ári qurǵaq aýa ákelýi múmkin. Sol aýanyń jylylyǵy men deńgeıi qazirgi tańda joǵarylap jatyr. Sebebi búginde kóp qurylys nysandary salynyp, kólikter men basqa da óndirister kóbeıip, aýany lastaýda.
Inversıalyq qabat jyly bolmaǵandyqtan, Almatynyń oıpatty jerinde (kotlovına) las aýa jınalyp, qalada uzaq ýaqyt taramaı turyp qalady. Sodan adamdar tún shyǵyp jatady. Al ınversıalyq qabat degenimiz – bul atmosferalyq qubylys, onda jyly aýa salqyn aýanyń ústinde qaqpaq sıaqty turyp qalady. Bul kezde lastanǵan aýa joǵary kóterilmeı, qala ishinde qalyp qoıady. Almaty taýlardyń ortasynda ornalasqandyqtan, ınversıa jıi bolady, jáne las aýa qalada jınalyp, taza aýaǵa shyqpaıdy. Sondyqtan Almatyda aýanyń lastanýy kóp baıqalady”, - deıdi Altaı Aınabek.
Túsinikti bolýy úshin ǵalym birneshe mysaldy bólisip ótti.
“Bir ınstıtýt ǵylymı jumys jasaǵan eken. Eger Almaty qalasynda bir mıkrogramǵa lastaný túsetin bolsa, adamdar densaýlyq jaǵdaıy men jumys ónimdiligine 52 mln dollar únemdeı alady. 2011 jyly qazaqstandyq ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, Almaty aýasynyń sapasy nasharlap, adamdardyń densaýlyǵy men ómirine 500 mln dollardaı shyǵyn kelgen eken. Qazir 2024-2025 jyldary adam sany tipten kóp. Sáıkesinshe lastaýshy deńgeıi de artqan. Osy tusta shamamen aıtatyn bolsaq, adamdar jylyna 1,5-2 mlrd dollar shyǵynǵa ushyrap otyr. Iaǵnı, onyń ishine em-dom sharasy, adamdardyń jumysqa degen qabilet kórsetkishi kiredi”, - dep qosty ol.
Aıtýynsha, bul joba eki qadamnan turady.
“Birinshi biz aýanyń vertıkaldy jáne gorızontaldyq qozǵalysyn qamtamasyz etemiz. Naqtyraq aıtsaq, únemi jeldetý jasap otyramyz. Bunyń jaýyn-shashynǵa esh qatysy joq. Tek aýanyń qozǵalysyn qamtamasyz etemiz. Toqyraý bolmaýy kerek. Ekinshi qadam - elektrızasıa. Bul – aýadaǵy usaq bólshekterdi (mysaly, shań, tútin) elektr zarády arqyly basqarý prosesi. Elektrızasıanyń kómegimen osy bólshekterdiń bir bóligi jerge qonady nemese atmosferaǵa taralady. Munyń maqsaty – aýanyń tazalyǵyn saqtaý jáne zıandy bólshekterdiń qalqyp júrmeýin qamtamasyz etý. Al eń úlken kúrdeli lastanýǵa PM 2,5 (aýadaǵy óte usaq, kózge kórinbeıtin bólshekter) jáne odan kishi bólshekter jol ashady. Sony jerge qondyryp, birazyn atmosferaǵa jiberýimiz kerek.
Atalǵan eki prosesti júzege asyrǵannan keıin Almaty qalasy taza bolady. Alaıda óte taza bolady dep aıta almaımyn. Óıtkeni áli de kólikter toqtaýsyz júrip jatyr. Qala berdi zaýyt pen fabrıkalar jumys istep tur. Biraq jaýyn-shashynnan keıin bolatyn tazalyq deńgeıin syılaıdy. Almatynyń kózge kórinetin eki-úsh jerine beınebaqylaý ornatyp, ınversıalyq qabatty baqylap otyramyz”, - deıdi ol.
Al joba jeti aıǵa sozylmaq.
“Osy qazan aıynyń ortasynan bastap, sáýir aıyna deıin jalǵasyn tabady. Sol ýaqyttyń ishinde tap-taza etip ustap otyramyz”, - deıdi.
Jobany aıaqtan turǵyzý úshin ǵalym qaıyrymdylyq qory ashylǵanyn qulaqqaǵys etti.
“Jobany iske asyrý úshin kásipkerlerden demeýshilik etýin surap, hattar daıyndap otyrmyz. Osy maqsatta arnaıy “Altay Rain Man foundation” qoryn ashtyq. Osy qor arqyly jobany iske asyramyz dep josparlap otyrmyz. Jeti aıǵa sozylatyn jobada ýnıversıtetterdiń bireýimen kollaborasıa jasap, sol jerde tehnologıanyń ǵylymı zertteý quraldaryn birge bekitip, Qazaqstan qalalarynyń aýasyn jaqsartýǵa baılanysty ǵylymı jumyspen aınalysamyz. Adamdardyń kóshede betperdesiz jáne kólik terezesin ashyp otyra alatyndaı jaǵdaıyn jasaýǵa árekettenemiz”, - dep sózin túıindedi.
