(Ashyq hat)
Atom elektr stansasy (AES) qurylysy men Semeı ıadrolyq synaq polıgony (SÁSP) aýmaǵyna ıadrolyq qaldyqtar saqtaýǵa qatysty sýyq habarǵa beıjaı qaraý múmkin emes.
Buǵan qýanǵandar da bolýy múmkin, bórkimizdi sheshkenimizben, ony aspanǵa atýǵa júrek daýalamaıdy.
ashyq hat (1)
Pavlodar oblysynyń Maı aýdany – Shyǵys Qazaqstan, Qaraǵandy oblystarymen shekaralas eldi meken. Alǵash ret atom bombasy jarylǵannan beri Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń zardabyn kórip keledi. Atom, sýtegi bombalarynyń júzdegen jarylysyn óz kózimen kórip, bar aýyrtpalyqty basynan ótkergen jurt endi ǵana eńsesin tiktedi. Stalınniń tapsyrmasymen atom bombasy jarylmaı turyp úıir-úıir jylqysy oı men qyryn erkin kezip, aq bókeni dala kórkin keltirgen, jeri shuraıly, topyraǵy qunarly óńir bolatyn.
Antıadrolyq qozǵalys qurarda ataýyn «Nevada-Maı-Semeı» qozǵalysy dep ataý usynysy bolǵanymen, qozǵalys «Nevada-Semeı» atalyp ketipti degen sóz bar el arasynda. Sondyqtan bolar, Maı aýdany ıadrolyq jarylystar saldarynan zardap shegýshi eldi meken retinde kóp aıtylmaıdy.
40 jyl boıy lapyldaǵan ot astynda ǵumyr keship, azap kórgen halyqqa endi ǵana el qatarly ómir súrýge múmkindik týdy degen oı kelgen edi. Sary dalaǵa kıikter de orala bastaǵanyn kórgen jurt qýanysyp qalǵan-tuǵyn. Polıgon apatyn joıý búgingi urpaq mindeti bolsa da, aýdan halqynyń densaýlyǵy, tabıǵaty áli tolyq tekseristen ótkizilmedi. Aýyz toltyryp aıtarlyqtaı kómek te kórsetilmedi, eldiń datyn estir eshkim bolmady.
1985 jyly Maı aýdanynda 25 myń halyq bolsa, 2015 jylǵy esep boıynsha 10 myńnan astam turǵyn bar. Kóp adam kóship ketti desek te, halyq sanynyń azaıýy tek turmystyń aýyrtpalyǵynan emes, tórt túlik malyn ósirgen halyq jumyssyzdyq máselesin kóp kótermeıdi. Halyqtyń basym bóligi 40-60 jas aralyǵyndaǵy adamdar. Jastar az.
Ómirge kelgen sábıler aǵzasy fızıologıalyq aýytqýlarǵa ushyrap, múgedek bolyp týylýda. Nege jaqyn týystarymyz túrli dertke ushyrap, em qonbaı qaıtys bolyp jatyr? Sebebi, kóp jaǵdaıda qaterli isik syndy aýrýdy erterek anyqtaý múmkin emes. Adam boıyndaǵy radıasıa mólsherin anyqtaıtyn qurylǵy aýdan emhanalarynda múldem joq. Ol úshin Semeı qalasyna barýyńyz kerek. Aýrý ekenińdi anyqtaý úshin de áýre-sarsańǵa túsesiń. Jalaqysy joq adamdar jolaqyny qaıdan tapsyn?!
Polıgon máselesi kómekskilenip, tek tarıh betterinde qalatyndaı kúıde. Sebebi adam óliminiń kóbeıýi men densaýlyǵynyń nasharlaýyna basqa da máseleler barlyǵyn alǵa tartýmen júrgender halyqtyń mysyn basyp, Úkimetten jeńildik, kómek suraýǵa qarsy áreket jasaýda. Mysaly, SÁSP Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl, Lebájy men Maı aýdandaryna shekaralas, áseri ortaq deýge bolady. Atalmysh aýdan turǵyndaryna ortaq shıpajaı salý máselesi sóz kúıinde qaldy.
Ómirge kelgen sábıler aǵzasy fızıologıalyq aýytqýlarǵa ushyrap, múgedek bolyp týylýda. Nege jaqyn týystarymyz túrli dertke ushyrap, em qonbaı qaıtys bolyp jatyr? Sebebi, kóp jaǵdaıda qaterli isik syndy aýrýdy erterek anyqtaý múmkin emes. Adam boıyndaǵy radıasıa mólsherin anyqtaıtyn qurylǵy aýdan emhanalarynda múldem joq. Ol úshin Semeı qalasyna barýyńyz kerek. Aýrý ekenińdi anyqtaý úshin de áýre-sarsańǵa túsesiń. Jalaqysy joq adamdar jolaqyny qaıdan tapsyn?!
Jýyrda aýdan ákimi B. Ysqaqova aýdan halqy aldynda esep berdi. Densaýlyq saqtaý salasyna toqtalyp: «Jańa týǵan náresteler ólimi 10,2 paıyzǵa, qaıtys bolǵan adamdar sany 109 paıyzǵa, ólim kórsetkishi 5,3 paıyzǵa ulǵaıdy. Jalpy, aýdan boıynsha týberkýlezben aýyratyn adamdar sany 2,4 paıyzǵa, qaterli isikpen aýyratyn adamdar sany 5,9 paıyzǵa ósti. Qaterli isik aýrýlarynan qaıtys bolǵan adamdar sany 26,7 paıyzǵa, júrek aýrýlarynan qaıtys bolatyn adamdar sany 28 paıyzǵa ulǵaıdy» dep málimdedi. Bul tek resmı aqparat.
Kók jáshikten Berıa kelip atom bombasyn synaýǵa buıryq bergen qalashyq Kýrchatovqa Atom elektr stansıasy salynady degendi estip, eńsemiz tústi. Teledıdardan sóılegen QR Energetıka vıse-mınıstri Baqytjan Jaqsalıev «Adam densaýlyǵyn qorǵaı otyryp, tabıǵatqa zıansyz atom energıasyn tıimdi paıdalanýǵa baǵyttalǵan» qurylys jumystary 2025 jylǵa deıin tolyq aıaqtalatynyn aıtty jáne «AES qurylysyn josparlaǵanda mindetti túrde onyń qaldyǵyn qaıda jiberemiz degen suraq turady. AES-ti kem degende 60 jyl paıdalanýǵa bolady. Keıin kózin joıý kerek. Al biz qaldyqtardy Semeıdegi synaq polıgondaryna kómýimiz múmkin» dedi.
40 jyl boıy ıadrolyq qarýlar synalǵan qazaq jeri, endi qaldyqtar tógiletin alańǵa aınalatyn boldy. Onyń ústine Maı aýdanyna qarasty 706 myń gektar jerdi Shyǵys Qazaqstan oblysy ákimdigi surap otyrǵany aıtylyp, «radıasıalyq lastanǵan jerlerdi qaıtemiz» degen saýal kópshilik talqysyna túsip, turǵyndar biraýyzdan «ómir boıy osynda turyp kelemiz. Endi osy jerde urpaǵymyz malyn ósirip, ıgiligine paıdalansyn» degen oılaryn jetkizdi.
[caption id="attachment_9907" align="alignleft" width="412"]
Semeı qasireti[/caption]
Bul qoǵamdyq tyńdaýlardyń arjaǵynda «Jerdi paıdalanbasańdar, basqa óńirge beremiz» degen oı jatqany jasyryn emes. Olardyń kórshi oblystaǵy «Mal ósirgimiz keledi, mal basyn kóbeıteıik desek, jer joq» degen birneshe malshynyń sózine asymdyq bergeni baıqalady. Maı aýdanynda polıgon aýmaǵynan bólek aýylsharýashylyǵy maqsatynda ıgerilmeı jatqan myńdaǵan gektar jer baryn aýdandyq jer qatynastary bólimi rastaı alady. Sondyqtan jerdi aýylsharýashylyǵyna qaıtarýdyń astarynda basqa maqsattar bary aıqyn.
«706 myń gektar jerdiń barlyǵy radıasıalyq lastanýǵa ushyramaǵan, onyń eki jarylys oshaǵynan basqasyn aýylsharýashylyǵyna paıdalanýǵa berý kerek» degen pikirde Ulttyq ıadrolyq ortalyq mamandary. Jalpy, osy Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń aqparatyna senýge bola ma?
Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń 39 paıyzy Maı aýdanynyń ıeliginde. Osy jerlerdi Shyǵys Qazaqstanǵa berse, Maı aýdany radıasıalyq lastanýǵa ushyraǵan aımaqtar sanatynan alynyp tastalýy ǵajap emes. Zertteý jumystaryn júrgizip otyrǵan ınstıtýt ta Maı aýdanyna salyq tólemeıtin bolady.
Jerdi aýylsharýashylyǵyna paıdalaný men radıasıalyq qaldyqtardy kómý isi bir-birine qarsy áreketter. Bıliktegilerdiń bul isin qalaı túsinýge bolady?
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, qazaqtyń qaı jerine bolsyn Atom elektr stansıasyn salýdyń qajeti joq, oǵan tek tabıǵat janashyrlary ǵana emes, tabıǵat zardabyn kórip otyrǵan kópshilik qarsy. Keńes bıligi Abaı men Shákárimniń týǵan jerin 40 jyl boıy synaq alańyna aınaldyrdy, endigi kezekte Qazaq bıligi «qoqys alańyna» aınaldyrady degenge sengiń kelmeıdi.
«Jumys orny ashylady, elektr qýatynyń tapshylyǵy bolmaıdy» dep turmysy aýyr eldi aldaýdyń qajeti joq. AES-ke qarapaıym aýyl turǵyndaryn jumysqa alady deý aqylǵa syıymaıdy.
AES Ertis ózeniniń boıyna salynbaqshy, Pavlodardyń Ekibastuz qalasynyń boıymen aǵady, sondaı-aq, Qaraǵandy oblysyn aýyz sýmen qamtamasyz etip otyrǵan tirshiliktiń kúre tamyry. Ertis ózeni Kýrchatov qalasynyń irgesimen ótedi, sondyqtan AES elimizdegi eń úlken ózenge de qaýip tóndiretinin joqqa shyǵarýǵa bolmas. Ǵalymdar aýyr metaldardyń ydyraýy úshin myńdaǵan, tipti mıllıondaǵan jyldar kerektigin aıtady, radıasıa aýa, topyraq, sý arqyly adam aǵzasyna jetetini málim.
Chernobyl men Fýkýsımanyń apatqa ushyraýy Qazaqstanda qaıtalanbasyna eshkim kepildik bere almaıdy. Japondar álemde ǵylymı tehnıkasy damyǵan el bolsa da, atom stansıasynyń apatyn boljaı almady.
[caption id="attachment_9908" align="alignright" width="420"]
Bul zardapty umytýǵa bolmaıdy![/caption]
AES Ertis ózeniniń boıyna salynbaqshy, Pavlodardyń Ekibastuz qalasynyń boıymen aǵady, sondaı-aq, Qaraǵandy oblysyn aýyz sýmen qamtamasyz etip otyrǵan tirshiliktiń kúre tamyry. Ertis ózeni Kýrchatov qalasynyń irgesimen ótedi, sondyqtan AES elimizdegi eń úlken ózenge de qaýip tóndiretinin joqqa shyǵarýǵa bolmas. Ǵalymdar aýyr metaldardyń ydyraýy úshin myńdaǵan, tipti mıllıondaǵan jyldar kerektigin aıtady, radıasıa aýa, topyraq, sý arqyly adam aǵzasyna jetetini málim.
Qazaq jeriniń atom elektr sansıasyn salatyn, ıadrolyq qaldyqtar tógetin «ýly alańǵa» aınalýyna jol bermeýge tıispiz. «Mal baqqan, eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan» eldiń shyrqyn buzý kimge qajet?!
Uly dalada kósile shabatyn qulagerdiń sý isher jer tappaı, atom kóliniń jaǵasynda ólgenin elestetýdiń ózi qorqynyshty. Biz úshin el men jerdiń tynyshtyǵy, alańsyz ómir súrýi bárinen mańyzdy. Úkimettiń ár sheshimine qatysty óz pikirimizdi bildirý bárimizdiń konstıtýsıalyq quqymyz. Bul toptyń pikiri emes, kóptiń jan aıqaıy!
(Pavlodar oblysy Maı aýdanynyń 20-ǵa jýyq turǵyny qol qoıǵan)
