Taza mys alýdyń jolyn qalaı taptyq?
– Ábdýálı Baeshuly, búginde ǵylym salasyna bólinetin qarjy kólemi jyldan jylǵa artyp keledi. Dese de ǵylymdy damytýda barlyq múmkindikterimizdi paıdalana alyp otyrmyz ba?
[caption id="attachment_8579" align="alignright" width="449"]
Mys untaǵyn kólikterdiń avtolyna qossa, qozǵaltqyshtyń jumys isteý ýaqyty bes eseden kóp uzaryp, janarmaı shyǵyny 10-15 paıyzǵa tómendeıdi.[/caption]
– Keńes ókimeti tusynda árbir úlken óndiris belgili bir mólsherdegi qarajatyn ǵylymı zertteý jumysyna bóletin. Eger zaýyt sol qarajatty ıgere almaı qalsa, olar úshin bul úlken kemshilik edi. İri óndiris oryndary ǵalymdardy ózderi shaqyryp, óz problemalaryn aıtyp, zertteýlerdi birge júrgizýdi usynatyn. Árbir zaýyttyń ortalyq laboratorıasy bolatyn. Bir mysal keltire keteıin, ótken ǵasyrdyń orta kezinde dúnıejúzinde eń kóp mys alatyn óndiristerdiń biregeıi Balqash pen Jezqazǵannyń taý-ken kombınattary edi. Onyń ústine Balqashtan alynatyn mys dúnıejúzindegi eń taza mys bolyp sanaldy. Mystyń tazalyǵy 99,99 paıyzdan joǵary bolatyn. Biraq 1965-75 jyldar shamasynda Balqash kombınaty bul pozısıasyn joǵaltyp, ótken ǵasyrdyń 65-jyldary Chılıden shyǵatyn mystyń sapasy Balqashtan alynatyn mystyń sapasynan asyp tústi. Balqash mysynyń sapasynyń tómendeý sebebin bilý úshin men de bir top ǵalymdarmen birge 1970 jyldan bastap Qaraǵandydaǵy Hımıa metalýrgıa ınstıtýtynda jumys istedim. Jan-jaqty zertteýlerdiń nátıjesinde mystyń sapasynyń tómendeýi myshák jáne sýrma elementteriniń mystyń quramyna kóp mólsherde ótip ketetinin anyqtadyq. Ásirese Balqash pen Jezqazǵandaǵy ken oryndarynyń barlyq jerinde osy eki elementtiń mólsheri kóp boldy. Olardyń keıbir qasıetteri mystyń qasıetterine uqsas, sol sebepten olar mystyń quramyna enip ketedi. Mysaly, mystyń quramyndaǵy mysháktyń mólsheri 0,02 paıyzǵa jetse, mystyń elektrótkizgishtigi 15 paıyzǵa tómendeıdi. Endigi mindet – mys alatyn elektrolıtti álgi elementterden tazalaý boldy. Dúnıejúzinde ondaı tehnologıa joq bolǵandyqtan, bul máselemen jeti-segiz jyldaı aınalysýǵa týra keldi. Osy kezderi Balqash mysynyń sapasy tipten nasharlap ketti. Kombınattyń laboratorıasynda, sehynda zertteý jumystaryn júrgizip, mys elektrolıtin mysháktan jáne sýrmadan tazalaıtyn jańa tehnologıa jasaldy. Osy tehnologıada tıtannyń gıdroksıdin sorbent retinde qoldanýǵa bolatynyn baıqadyq. Bul qosylysty mys elektrolıtine qosyp aralastyrǵanda, myshák pen sýrma elektrolıtten bólip alynady. Mine, kezinde biz osylaısha óndiriske qajetti problemalardy sheship bergenbiz.
[caption id="attachment_8584" align="alignright" width="404"]
Búgingi kúni biz óz elimizde ıne men túıme de óndire almaı otyrmyz. [/caption]
– Qazirgi tańda kez kelgen kásiporyn «ınovasıalyq ekonomıka quramyz» dep ózeýreıtinin kórip júrgen shyǵarsyz? Sizdiń uǵymyńyzdaǵy ınovasıa qandaı?
– Inovasıa degendi kópshilik bir zatty alyp, ony qaıta satý dep uǵynady. Negizinde, ınovasıanyń tolyq túri mynaý: balańyz mektepke barady, oǵan qarjy ketedi, JOO-ǵa tússe, taǵy da qarjy jumsalady. Bastysy bala bilim alady, oqý bitirgen soń ǵylymmen shuǵyldana bastaıdy. Nátıjesinde, jańa tásil, jańa ádister, tehnologıalar oılap tapsa, ol nátıje berse, ekonomıkalyq paıda ákelse, mine, bul — ınovasıa. Elbasynyń JİÓ-niń 3 paıyzyn ǵylymǵa jumsaý qajet degen oıy bizge óte unady. Sol qarajat shynaıy ǵalymdardyń qolyna tússe, ǵylymda úlken serpilis bolary anyq. Osydan biraz jyldar buryn ǵylymdy damytamyz degen bastamamen ǵylymı parkter quryldy. Olardyń ǵylymǵa asa zor paıdasy tımedi. Ondaı ortalyqtar sońǵy úlgidegi qurylǵylarmen qamtamasyz etilgen. Biraq olarmen jumys isteı biletin naǵyz ǵalymdar bolmady. Bul ortalyqtarǵa ǵalymdar baryp, óz usynystaryn aıtsa, óz usynystary úshin qarjy tóleýi tıis, biraq ondaı qarjy ádette ǵalymdarda bolmaıdy. Sonymen, sol jerdegi qazirgi zamanǵa saı qondyrǵylardyń kóbi jumys istemeı tur.
Ǵylymdy tehnologıaǵa negizdep jumys isteýge qabiletti qazirgi ǵalymdardyń jasy 60-70 aralyǵynda. Deni – qartaıǵandar. Al jastar men aqsaqaldar arasynda baılanys úzilgen. Shákirt degen ustazynyń qasynda júrýi kerek. Mıdy basqa adamǵa quıyp berýge bolmaıdy, biraq ony kúndelikti áńgimelesý, sóılesý, aqyldasý arqyly qalyptastyrýǵa bolady. Ǵylymdy ustaz arqyly ıgerý ońaı.
Stalın ǵylymdy damytý úshin aldymen ǵulama ǵalymdardy taýyp, olarǵa ınstıtýt saldy, qolyna qarjy berdi. Osylaısha, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan turalap shyqqan Keńes Odaǵy az ýaqytta qaıta jandanyp, úlken ǵylymı jetistikterge jetti. Málimetter boıynsha soǵystan keıin Stalın ǵalymdardyń eńbekaqysyn júz esege jýyq kóbeıtken. Ǵalymdardyń sol eńbekaqysy keńes ókimeti qulaǵanǵa deıin saqtalyp, ǵalymdardyń aılyǵy oblys basshylarynyń aılyǵynan da kóp bolǵan. Qazan tóńkerisinen keıingi kezde álemge belgili fızıolog ǵalym I.Pavlov sol ýaqyttarda keńes ókimetin birese jaqtap, birese synap júretin kórinedi. Sondaılardy ustap, qamaı bastaǵan tusta, Pavlovty Stalın shaqyrtypty. Pavlov ózin de qamaıdy dep qoryqsa kerek. Kezdesý barysynda Stalın Pavlovtyń maqtaýynan da, syn sózderinen de habardar ekenin aıtyp, barlyq jaǵdaıyńyzdy jasaımyn, tek ǵylymmen aınalysyńyz dep usynys aıtady. Pavlovqa ınstıtýt salyp beremin dep ýáde beredi. Al ǵalymnyń ózi bir-eki jylda ınstıtýttyń salynatynyna senbepti. Biraq Stalın aıtqan ýádesin oryndap, sol kezdegi álemniń eń úlken ınstıtýttarynyń birin Pavlovqa tapsyrady. Ǵylymǵa naǵyz ǵalymdardy tartyp, olarǵa jetkilikti qarjy bólgende ǵana ol eldiń ǵylymy bárin basyp ozady. Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda KSRO bar jaǵynan álem elderin basyp ozdy.
Al qazir, búgingi kúni biz óz elimizde ıne men túıme de óndire almaı otyrmyz. Mysaly, mystan maıda dıspersti untaq alsańyz, ol mystyń qunynan on ese, tipten júz esedeı qymbat turady. Ǵylymdy tehnologıaǵa negizdep jumys isteýge qabiletti qazirgi ǵalymdardyń jasy 60-70 aralyǵynda. Deni – qartaıǵandar. Al jastar men aqsaqaldar arasynda baılanys úzilgen. Shákirt degen ustazynyń qasynda júrýi kerek. Mıdy basqa adamǵa quıyp berýge bolmaıdy, biraq ony kúndelikti áńgimelesý, sóılesý, aqyldasý arqyly qalyptastyrýǵa bolady. Ǵylymdy ustaz arqyly ıgerý ońaı. Osyndaı máseleler ǵylymnyń qanat jaıýyna kedergi bolyp jatady. Aılyǵy az bolǵandyqtan, jastardyń ǵylymǵa degen umtylysy joqtyń qasy.
Kóliktiń «ómirin» arttyratyn tásil
– Organıkalyq katalız jáne elektrohımıa ınstıtýtynyń búgingi tynys-tirshiligi qandaı jáne ǵylymǵa qatysty ashylyp jatqan jańalyqtaryńyz bar ma?
– Katalız boıynsha jer betinde tórt ınstıtýt bar, al elektrohımıa ınstıtýty Orta Azıada bizdiń respýblıkamyzda. Katalız degenimiz munaı ónimderin óńdeýde, ártúrli organıkalyq qosylystar alýda qoldanylady. Katalızdiń tolyq teorıasy áli jasalmaǵan. Kólikterdiń tútinindegi ýly zattardy zalalsyzdandyrý úshin kezinde budan 25-30 jyl buryn ınstıtýtta ártúrli katalızator jasalynǵan. Almatydaǵy kólikterge katalızator-neıtralızator qoıylýy kerek degen nusqaý shyǵarylýy kerek bolatyn. Biraq sońy aıaqsyz qaldy. Kezinde metro salynǵanda bizdiń ınstıtýt jasaǵan katalızatorlar jan-jaqty paıdalanyldy. Óıtkeni katalızator qoldanylmasa, jabyq bólmede, jer astynda ishten janatyn qozǵaltqysh jumys istep tursa, adam ýlanady, tipti ólim qaýpi tónedi. Al elektrohımıa salasynda ártúrli beıorganıkalyq qosylystar alýdamyz. Metaldardyń nanoólshemdi untaqtaryn alýdy bastadyq. Mysaly, mystyń untaǵyn kólikterdiń avtolyna qossa, qozǵaltqyshtyń jumys isteý ýaqyty bes eseden kóp uzarady, shý, vıbrasıa azaıady, janarmaı shyǵyny 10-15 paıyzǵa tómendeıdi. Mundaı untaqtar basqa da salalarda kóp qoldanys tabady. Jezqazǵannyń ashyq shahtalarynda salmaǵy 100 tonna bolatyn BelAZ mashınalary jerdiń astynan ken tasıdy. Bir kóliktiń motory jarty jyldan keıin isten shyǵady. Óıtkeni kólik tynymsyz táýlik boıy jumys isteıdi, al júrgizýshileri alty saǵat saıyn aýysyp otyrady. Atalǵan untaqty qosqanymyzda, bir kóliktiń motory birneshe jylǵa deıin jaramdy boldy.
«Baıqońyrdan» ushqan zymyrandar apatqa ushyraǵan saıyn jerimizge 400-600 tonnadaı geptıl tógiledi eken. Geptıl degen óte ýly zat.
– Ekologıa salasyn da zerttedińiz. Elimizdiń keıbir aımaqtarynyń jaǵdaıy kóńil qýantarlyqtaı emes. Ekologıalyq tepe-teńdik qanshalyqty buzylǵan?
– Tepe-teńdikke qarap jatqan eshkim joq, ol óte joǵary shekte buzylǵan. Óndiris oryndary qaldyqtardy sýǵa aǵyzyp, qorshaǵan ortany lastap jatyr. Sheteldikter quramynda kúkirtsýtek bar gazdardy zıandyǵyna qaramastan aýada jaǵyp jiberip, atmosferany lastaýda. «Baıqońyrdan» ushqan zymyrandar apatqa ushyraǵan saıyn jerimizge 400-600 tonnadaı geptıl tógiledi eken. Geptıl degen óte ýly zat. Ol topyraqqa sińdi, aýaǵa shashyldy. Onyń zardabyn qalaı tartyp jatqanymyzdy bylaı aıtar edim. Eger qurbaqany ystyq sýǵa salyp jiberseńiz, birden sekirip shyǵýǵa tyrysady. Shyǵyp ketýi de múmkin ystyq sýdan. Al sol qurbaqany bólme temperatýrasyndaǵy sýǵa salyp, sýdy jaılap, birtindep qyzdyra berseńiz, onyń denesi de birtindep temperatýraǵa beıimdele beredi. Sýdyń temperatýrasy 1000-qa jetkende pisip óledi. Sol sıaqty adamnyń da aǵzasy ekologıalyq apattyń saldarlaryna úırene beredi, biraq biraz ýaqyttan keıin solardyń áserinen ýaqyty jetpeı tirshiligin toqtatady.
Áńgimelesken, Araılym JOLDASBEKQYZY
P.S. Osydan biraz jyldar buryn ǵylymdy damytamyz degen bastamamen ǵylymı parkter quryldy. Olardyń ǵylymǵa asa zor paıdasy tımedi. Ondaı ortalyqtar sońǵy úlgidegi qurylǵylarmen qamtamasyz etilgen. Biraq olarmen jumys isteı biletin naǵyz ǵalymdar bolmady. Bul ortalyqtarǵa ǵalymdar baryp, óz usynystaryn aıtsa, óz usynystary úshin qarjy tóleýi tıis, biraq ondaı qarjy ádette ǵalymdarda bolmaıdy. Sonymen, sol jerdegi qazirgi zamanǵa saı qondyrǵylardyń kóbi jumys istemeı tur.
