– Vladımır Mıhaılovıch, áńgimemizdi 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasynyń qalaı ashylǵanyn bastasańyz oryndy bolar edi.
– 1969 jyly QazKSR ǴA qarasty Astrofızıka ınstıtýtynyń observatorıasynda qazaqstandyq ǵalymdar Kogoýtek kometasy men ózge de aspan denelerine baqylaý júrgizip jatqan edi. Keıinnen bizdiń qatarymyzǵa Kıevten kelgen Klım Chýrúmov pen Svetlana Gerasımenko kelip qosyldy. Ol kezde bizdiń ınstıýtta ornatylǵan Menısk teleskopy qatty qyzyqtyratyn. Onyń ústinde Alataýdyń baýraıyndaǵy bizdiń observatorıa aspan denelerin anyqtaýǵa barynsha qolaıly bolatyn. Sondyqtan odaq boıynsha tanylǵan astronomdar Almatyǵa jıi at basyn burýshy edi. Ol kezde shamasy Svetlana Gerasımenko aspıranttyq jumysyn qorǵap júrgen edi. Jaz ortasy bolǵandyqtan S.Gerasımenko aspan denelerin aıly túnderde erkin baqylap, zertteý jumystarymen aınalysqany esimde. Ol Menısk teleskopynyń kómegimen kóptegen aspan deneleriniń fotosýretterin túsirdi. Al K.Chýrúmov bolsa túsirilgen sýretterdi muqıat qarap, súzgiden ótkizdi. Bir kúni ol jańa kometa tabylǵanyn qýana habarlady. Budan keıin ol AQSH-ta ornalasqan álem boıynsha Astrofızıka ortalyǵyna jedel hat jóneltip, jańa kometany anyqtaǵandaryn habarlap, aspan denesine 67P/Chýrúmova-Gerasımenko dep at qoıyp, aıdar taqqanyn habarlady. Qalyptasqan dástúr boıynsha qaı astronom kometany ashsa, aspan denesi sonyń atymen atalatyny belgili.
– Sonda teleskoppen aspan denelerin baqylaǵanda kometany birden aıqyndaý qıyn bolǵany ǵoı. Tek sýretterdi qarap otyryp anyqtaıtyn bolǵany ma?
– Durys aıtasyz, teleskoppen qarap otyryp, kometany birden anyqtaý múmkin emes. Tek fotosýretterdi salystyryp otyryp qana kometa anyqtalady. Fotosýretterdi baqylǵanǵanda onyń aınalasyndaǵy ózge de aspan deneleriniń ornalasýyn anyqtaýǵa týra keledi. Bul asqan shydamdalyqty qajetsinetin jumys. Al Klım Chýrúmov asqan qyraǵy, árbir aspan denesin muqıat zerttep, ony sońyna deıin zertteıtin maıtalman astronom boldy.
– Aıtyńyzshy Vladımır Mıhaılovıch, eýropalyq ǵalymdar Qazaqstanda anyqtalǵan kometany «Fıla» zertteý robotyn qondyrýǵa ne úshin tańdap aldy?
– O basta ǵalymdar «Fıla» zertteý robotyn qondyratyn birneshe kometany iriktep alǵan bolatyn. Sońynan olardyń tańdaýy 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasyna tústi. Jalpy kún orbıtasynda myńǵa tarta kometa anyqtalǵany belgili. Eń birinshi kezekte kometa Jer sharyna jaqyn bolýy kerek edi. Osy turǵydan alǵanda 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasynyń joly boldy dep oılaımyn. Budan basqa aspan denesiniń kún orbıtasyn aınalyp qozǵalýdaǵy jyldamdyǵy da basshylyqqa alynady. Aıtalyq, 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasy 6,5 jylda kún orbıtasyn bir aınalyp shyǵady. Al keıbir kometalar 6 myń jylda bir aınalym jasaıdy. Jalpy alǵanda bul jerde úlken esepteýler bolǵany anyq. Osy esepteýler men zertteýlerdiń nátıjesinde tańdaý 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasyna túsken.
– Ǵalymdar «Fıla» zertteý robotyn biz sóz etip otyrǵan kometaǵa sátti qondyrdy. Endi budan ǵylymǵa qandaı paıda bolady?
– Qarapaıym halyq bul jobadan qandaı da bir materıaldyq ıgilik kútýi múmkin. Birden aıtaıyq, bul joba ǵylymda jańa ilim men uǵymnyń paıda bolýyna negiz bolady. Ǵalymdar álemniń jaratylysy jaıyndaǵy biraz suraqtarǵa jaýap alýy múmkin. 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasyna sátti qonǵan «Fıla» zertteý roboty jerge qaıtyp oralmaıtyny belgili. Tipti, shaǵyn zertteý qurylǵysyn dittegen jerge jetkizgen «Rozetta» ǵarysh zondy da máńgilikke ǵarysh keńistiginde qalyp qoıǵanyn túsinýimiz kerek. Meniń bilýimshe, «Fıla» zertteý roboty 7-8 baǵytta zertteý jumystaryn júrgizetin múmkindikke ıe. Tipti, onyń shaǵyn burǵylaý qondyrǵysy da bar. Qondyrǵy kometadaǵy alǵan zattardy zerttep, ony «Rozetta» zondyna jiberedi. Al «Rozetta» jerge joldaıdy. Alynǵan aqparattar boıynsha ǵalymdar jańa zertteýler bastaıtyny anyq. Árıne, bul jobany iske asyrý úshin mıllıardtaǵan eýro jumsalyp otyr. Ádette mundaı irgeli zertteýlerdi jekelegen memleketter júrgizbeıdi. Bul – halyqaralyq joba. Qyrýar qarjyny qajetsinedi. EýroOdaq elderi adrondy kollaıder jobasyna da qyrýar qarjy jumsaǵanyn bilemiz. Mundaı mańyzdy zertteý jumystaryn iske asyrýda qyrýar aqsha jelge ushty dep oılaý durys emes. Bolashaqta munyń qaıtarymy bolatyna senimdimin.
– 67P/Chýrúmova-Gerasımenko kometasynyń quramy jaıynda ne aıta alasyz?
– Kometanyń qurylymy jaıynda bálen dep pikir aıtýǵa erte. Ǵalymdar kometanyń ón boıynda suıyq gazdar muz bolyp qatyp qalǵanyn aıtyp júr ǵoı. Budan basqa kometanyń dıametri 10 shaqyrymǵa jýyq ekenin de anyqtaldy ǵoı. 67P/Chýrúmova-Gerasımenko ortasha kometalar tobyna jatady. Kometalaǵa qatysty myna bir jaıtty aıta ketýimiz kerek dep esepteımin. Oqyrmandarǵa qyzyqty bolýy múmkin. Ádette túnde aspanǵa kúz salǵanda jarqyryp juldyzdardyń aǵyp jatqanyn kóremiz, baıqaımyz. Shyndyǵynda olar juldyzdar emes, kometalardyń ushqyny. Kometadan bólinip, tómenge quldılap jarqylap aǵatyn ushqynnyń kólemi bıdaıdaı-aq. Biraq onyń jarqyraýy orasan zor bolǵandyqtan mıllıondaǵan shaqyrymdardan bizge erkin kórinedi.
Suhbattasqan Nurlan JUMAQANOV,
«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ Baspasóz qyzmeti jetekshisi.
