Соңғы жылдары Қазақстанда, оның ішінде Түркістан облысы мен Шымкент қаласында қылмыстық-атқару жүйесінде ауқымды реформалар жүзеге асырылып, жаңа әдістер енгізіліп келеді. Сотталғандарды қайта тәрбиелеу мен олардың қоғамға бейімделуіне ерекше басымдық берілуде. Ашықтық пен цифрландыру процестері де жүйелі түрде жүзеге асырылып, азаматтық қоғам мен БАҚ-пен байланыс нығайып келеді. Осы ретте біз қылмыстық атқару жүйесіндегі тың өзгерістер мен алдағы жоспарлар жайлы Шымкент қаласы және Түркістан облысы бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі департаментінің бастығы, әділет подполковнигі Сапарғали ЖҰМАҒҰЛОВПЕН сұхбаттасқан едік.

Жүйелі реформа – ізгілендірудің бастауы

– Қазіргі уақытта Қазақстанда қылмыстық-атқару жүйесін реформалау бағытында қандай негізгі өзгерістер жүзеге асырылуда? Оның ішінде Түркістан облысы мен Шымкент қаласында оң бағыттағы өзгерістер қалай орындалып жатыр?

– Соңғы жылдары Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйесінде жүйелі реформалар жүзеге асырылып, халықаралық стандарттарға бейімделу бағыты күшейіп келеді. Мемлекет сотталған азаматтардың құқығын қорғау, оларды қайта әлеуметтендіру, түзеу мекемелеріндегі жағдайды жақсарту мәселелеріне ерекше назар аударып отыр.

Атап айтқанда, қылмыстық-атқару жүйесінде пробация қызметін жетілдіру, жазасын өтеушілерді еңбекпен қамту және кәсіптік білім беру мәселелері басымдыққа ие. Жазасын өтеп шыққан азаматтардың қоғамға бейімделуі үшін әлеуметтік қолдау шаралары күшейтілуде. Сонымен қатар, түзеу мекемелерінің материалдық-техникалық базасы жақсартылып, қамаудағылардың тұрмыс жағдайын халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмыстары жүргізіліп келеді.

Түркістан облысы мен Шымкент қаласында да осы бағыттағы реформалар қарқынды түрде жүзеге асып отыр. Атап айтқанда, өңірдегі түзеу мекемелерінің инфрақұрылымы кезең-кезеңімен жаңартылып, қауіпсіздік шаралары күшейтіліп, сотталған азаматтардың құқықтарын сақтау мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Қазіргі таңда жазасын өтеушілердің кәсіби дағдыларын дамытуға арналған арнайы бағдарламалар енгізіліп, оларды еңбекке баулу шаралары кеңейтіліп жатыр.

Бұдан бөлек, пробация қызметінің тиімділігін арттыру бағытында да айтарлықтай қадамдар жасалып отыр. Шартты түрде сотталған немесе мерзімінен бұрын босатылған азаматтарды қайта әлеуметтендіру және олардың қоғамда өз орнын табуына көмектесу мақсатында жергілікті атқарушы органдармен бірлескен жобалар қолға алынған.

Бұл бастамалар – еліміздегі құқықтық жүйені жаңғырту мен ізгілендірудің маңызды бөлігі. Алдағы уақытта осы бағыттағы жұмыстарды одан әрі жетілдіру көзделіп отыр.

Психологиялық қолдау көрсетіледі 

– Түрмелердегі қайта әлеуметтендіру (реабилитация) бағдарламаларының тиімділігін арттыру үшін қандай жаңашыл әдістер енгізіліп жатыр?

– Қылмыстық-атқару жүйесіндегі басты міндеттердің бірі – сотталған азаматтарды қоғамға қайта бейімдеу, олардың бостандыққа шыққаннан кейін әлеуметтік ортаға сәтті енуіне жағдай жасау. Бұл ретте қайта әлеуметтендіру бағдарламаларының тиімділігі ерекше маңызға ие. Соңғы жылдары аталған бағдарламаларды жетілдіру мақсатында бірқатар жаңа әдістер енгізілуде.

Алдымен, түзеу мекемелеріндегі психологтар мен әлеуметтік қызметкерлердің жұмысы жүйелі түрде күшейтілді. Сотталғандардың психологиялық жай-күйін жақсарту үшін жеке және топтық терапия әдістері кеңінен қолданылып, мінез-құлықтық түзету бағдарламалары енгізілуде. Бұл олардың ішкі сенімділігін қалыптастыруға, қылмысқа қайта бармауға және жаңа өмір бастауға ынталандыруға бағытталған.

Сонымен қатар, сотталған азаматтарды кәсіптік даярлықтан өткізу және еңбекке баулу шаралары кеңейтілуде. Бүгінде түзеу мекемелерінде арнайы кәсіптік білім беру курстары ұйымдастырылып, сотталғандарға құрылыс, ағаш өңдеу, тігін ісі, ауыл шаруашылығы сияқты түрлі салада жұмыс істеу мүмкіндігі ұсынылуда. Бұл олардың бостандыққа шыққаннан кейінгі жұмысқа орналасу мүмкіндігін арттырып, қоғамға сіңісуін жеңілдетеді.

Реабилитацияның тағы бір маңызды бағыты – сотталғандарды әлеуметтік бейімдеу мақсатында мәдени-шығармашылық және спорттық іс-шараларды ұйымдастыру. Түрме әкімшілігі мәдениет және спорт басқармаларымен бірлесе отырып, сотталғандардың бос уақытын тиімді өткізуіне мүмкіндік жасап, түрлі байқаулар, театрландырылған қойылымдар мен спорттық жарыстар өткізу арқылы олардың бойында оң қасиеттерді қалыптастыруға күш салуда. Бұл әдістер сотталғандардың ішкі жан дүниесін дамытуға, эмоционалдық тұрақтылығын қалыптастыруға ықпал етеді.

Сондай-ақ, босап шыққан азаматтарды жұмысқа орналастыру бойынша арнайы қызметтер жұмысы күшейтіліп, пробация қызметімен тығыз байланыс орнатылған. Бұл – олардың қоғамға қайта бейімделуіне және қылмысқа қайта бармауына бағытталған маңызды қадам.

Жалпы, енгізілген жаңашыл әдістер сотталғандардың әлеуметтік жауапкершілігін арттырып, оларға жаңа өмір бастауға мүмкіндік беруді көздейді. Бұл бағыттағы реформалар алдағы уақытта да жалғасып, қайта әлеуметтендіру шаралары одан әрі жетілдіріле бермек.

Қатаң жаза емес, қоғамға бейімдеу маңызды 

– Түрме жүйесінде халықаралық тәжірибелерден қандай озық үлгілер қолданылуда? Қазақстан қылмыстық-атқару жүйесінің қай елдің моделіне жақын болуын көздейді?

– Қазіргі таңда Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйесі әлемдік үздік тәжірибелерге сүйене отырып реформаланып, түрме жүйесін ізгілендіруге бағытталған жаңа әдістерді енгізуде. Бұл өзгерістердің басты мақсаты – жазасын өтеп жатқан азаматтарды қоғамға қайта бейімдеу, олардың әлеуметтік жауапкершілігін қалыптастыру және бостандыққа шыққан соң қылмысқа қайта бармауына жағдай жасау.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жазасын өтеушілерге қатаң жаза қолдану емес, оларды қайта әлеуметтендіру маңызды рөл атқарады. Осы бағытта Қазақстан бірқатар дамыған елдердің, соның ішінде Бельгия мен Италияның қылмыстық-атқару жүйесіндегі озық үлгілерін негізге алып отыр. Бұл елдердегі түрме жүйесі қатаң жазалау қағидатынан гөрі, сотталғандарды қоғамға бейімдеуге және олардың болашақта әлеуметтік ортада өз орнын табуына бағытталған.

Атап айтқанда, Бельгия тәжірибесінде сотталғандарды еңбекке тарту, оларды кәсіби даярлықтан өткізу және арнайы әлеуметтік бағдарламалар арқылы моральдық-психологиялық қолдау көрсету кеңінен қолданылады. Қазақстанда да осы бағыттағы реформалар жүзеге асырылып, түзету мекемелерінде кәсіптік білім беру, өндірістік шеберханалар ашу, шағын кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік беру сияқты бастамалар енгізілуде. Бұл шаралар сотталғандарды пайдалы іспен айналыстыру арқылы олардың қоғамға қайта қосылуын жеңілдетуді көздейді.

Ал Италия үлгісінде пробация қызметінің тиімділігін арттыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл елде сотталғандарға балама жаза қолдану тәжірибесі кең тараған, яғни олар жазасын толық өтемей тұрып, қоғамда пайдалы еңбекпен айналысу арқылы бостандыққа ерте шығу мүмкіндігіне ие болады. Қазақстан да пробация жүйесін жетілдіруге баса назар аударып, шартты түрде мерзімінен бұрын босату механизмдерін оңтайландыру бағытында жұмыс істеуде.

Жалпы, Қазақстанның түрме жүйесі біртіндеп қылмыстық жазалау саясатынан гөрі сотталғандарды қайта әлеуметтендіруге бағытталған халықаралық үлгілерді енгізуге бет бұрды. Алдағы уақытта осы реформалардың тиімділігін арттыру үшін халықаралық ұйымдармен бірлескен жобалар қолға алынбақ. Бұл – елдегі қылмыстық-атқару жүйесінің гуманизациялануына және қылмыс деңгейін төмендетуге ықпал ететін маңызды қадам.

Отбасы мен қоғам – жазасын өтегендерге тірек болуы тиіс

– Жазасын өтеп шыққан азаматтардың қайта қылмысқа баруын (рецидив) азайту үшін қандай шаралар қарастырылуда?

– Өкінішке қарай, бостандыққа шыққаннан кейін әлеуметтік ортаға сіңісе алмай, жұмыс таппай, тұрмыстық қиындықтарға тап болған азаматтардың қайтадан заң бұзу ықтималдығы жоғары. Сондықтан рецидивтік қылмыстардың алдын алу мақсатында кешенді шаралар жүзеге асырылуда.

Ең алдымен, қылмыстық-атқару жүйесінде «қоғамға бейімделу» деп аталатын арнайы бағдарламалар енгізіліп, әрбір сотталған азаматпен жеке жұмыс жүргізіледі. Бұл бағдарлама аясында жазасын өтеушілерге психологиялық қолдау көрсетіліп, олардың мінез-құлықтық дағдылары мен әлеуметтік жауапкершілігін қалыптастыруға бағытталған тренингтер өткізіледі. Психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер сотталғандармен жеке және топтық терапия ұйымдастырып, олардың өмірге деген көзқарасын өзгертуге ықпал етеді.

Сонымен қатар, еңбекпен қамту мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Бостандыққа шыққан азаматтардың жұмыс табуы – олардың қайта қылмысқа бармауының ең маңызды факторларының бірі. Сондықтан қылмыстық-атқару жүйесі мен жергілікті атқарушы органдар арасында әріптестік байланыс орнатылып, түзеу мекемелерінде сотталған азаматтарға түрлі кәсіптік білім беру курстары ұйымдастырылуда. Құрылыс, ауыл шаруашылығы, тігін өндірісі және басқа да салалар бойынша мамандық игерген азаматтар бостандыққа шыққан соң жұмысқа орналасу мүмкіндігіне ие болады.

Бұдан бөлек, пробация қызметінің жұмысы күшейтіліп, жазасын өтеп шыққан азаматтарды қоғамға сәтті бейімдеу үшін арнайы қолдау шаралары жүзеге асырылуда. Пробация қызметінің мамандары олармен тығыз байланыста болып, жұмысқа орналасу, құжаттарын рәсімдеу, баспана мәселелерін шешу сияқты бағыттарда көмек көрсетеді. Сонымен бірге, әлеуметтік осал топтарға жататын тұлғалар үшін арнайы мемлекеттік бағдарламаларға қатысу мүмкіндігі ұсынылады.

Тағы бір маңызды аспект – отбасы мен қоғамның рөлі. Жазасын өтеп шыққан азаматтардың қайта қылмысқа бармауы үшін олардың жақындарымен қарым-қатынасы маңызды. Осы мақсатта түрме әкімшілігі мен әлеуметтік қызметтер сотталғандардың отбасыларымен байланысын нығайтуға ықпал етіп, жақындарымен қарым-қатынас орнатуға жағдай жасауда.

Жалпы, бұл шаралар жазасын өтеп шыққан азаматтардың жаңа өмір бастауына мүмкіндік беріп, олардың қайта қылмыс жасауын болдырмауға бағытталған.

Сапа артып келеді 

– Түркістан облысы мен Шымкент қаласындағы түзету мекемелерінде жазасын өтеушілердің өмір сүру жағдайлары қаншалықты халықаралық стандарттарға сәйкес келеді?

– Соңғы жылдары бұл бағытта айтарлықтай оң өзгерістер орын алып, түрме инфрақұрылымын жаңарту, санитарлық жағдайды жақсарту, медициналық қызмет сапасын арттыру және сотталғандарды еңбекпен қамту секілді шаралар қолға алынуда.

Қазіргі таңда Түркістан облысы мен Шымкент қаласындағы түзету мекемелерінде бірқатар қайта құру жұмыстары жүргізіліп, мекемелердің материалдық-техникалық базасы жақсартылуда. Жазасын өтеушілердің тұрмыстық жағдайын оңтайландыру мақсатында санитарлық-гигиеналық нормаларға сәйкестендіру шаралары жүзеге асырылып, мекемелерде таза ауызсуға қолжетімділік, медициналық көмек көрсету сапасын арттыру, тамақтану стандарттарын жақсарту мәселелері шешілуде.

Сонымен қатар, халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, сотталғандардың бос уақытын тиімді өткізуге ерекше көңіл бөлінуде. Бүгінде түзету мекемелерінде білім беру мен еңбекке тарту бағдарламалары кеңейтіліп, жазасын өтеушілерге кәсіптік даярлық алу мүмкіндігі ұсынылуда. Бұл олардың бостандыққа шыққаннан кейін жаңа өмір бастауына септігін тигізеді. Жұмысқа орналасу мүмкіндігі бар азаматтардың қайта қылмысқа бару ықтималдығы едәуір төмендейтіні белгілі.

Қазіргі кезде халықаралық стандарттарға толықтай сәйкес келу үшін әлі де бірқатар жүйелі өзгерістер қажет. Дегенмен, жүзеге асырылып жатқан реформалар мен қайта құру жұмыстарының нәтижесінде сотталған азаматтардың өмір сүру жағдайы біртіндеп жақсарып келеді. Алдағы уақытта бұл бағыттағы жұмыстар жалғасып, түзету мекемелерін жаңғырту, сотталғандардың құқықтарын қорғау және оларды қайта әлеуметтендіру шаралары одан әрі жетілдіріле бермек.

Сотталғандар денсаулығы – мемлекет жауапкершілігінде

– Қамаудағыларға медициналық көмек көрсету қалай ұйымдастырылған? Түрмелерде медициналық қызметтің сапасы бойынша қандай мәселелер бар?

– 2022 жылдан бастап Қазақстандағы түзету мекемелеріндегі медициналық қызмет көрсету жүйесі толықтай Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің құзыретіне берілді. Бұл шешім медициналық қызметтің сапасын арттыруға, сотталған азаматтардың денсаулық сақтау саласындағы жалпыұлттық стандарттарға сәйкес медициналық көмек алуына мүмкіндік беруге бағытталған.

Қазіргі таңда түзету мекемелерінде алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету орталықтары жұмыс істейді. Бұл орталықтар сотталғандарға жоспарлы және шұғыл медициналық көмек көрсетіп, түрлі жұқпалы және созылмалы аурулардың алдын алу шараларын жүзеге асырады. Сонымен қатар, ауыр науқастарды емдеу мақсатында оларды азаматтық медициналық мекемелерге ауыстыру тәжірибесі қолданылады.

Қылмыстық-атқару жүйесіндегі медициналық қызмет сапасына қатысты нақты әрі жан-жақты жауап алу үшін Денсаулық сақтау министрлігінің құзырлы органдары мен сала мамандарының пікіріне жүгінген дұрыс болар еді. Бұл бағыттағы жұмыстардың алдағы уақытта қаншалықты тиімді жүзеге асырылатыны – еліміздегі қылмыстық-атқару жүйесінің ізгіленуінің маңызды көрсеткіштерінің бірі болмақ.

ТҮЙІН: Қазақстандағы қылмыстық-атқару жүйесінің жаңғыруы мен ізгіленуі қазіргі уақытта маңызды әрі өзекті мәселе болып отыр. Сапарғали Жұмағұлов жетекшілік ететін департамент қылмыстық-атқару жүйесін жаңғырту бағытында ауқымды реформаларды жүзеге асырып, сотталғандарды қоғамға бейімдеу мен олардың құқықтарын қорғауға ерекше көңіл бөледі. Оның басшылығымен Түркістан облысы мен Шымкент қаласындағы түзету мекемелерінде инфрақұрылым жаңартып, қоғамның толыққанды мүшесі болуға көмектесетін кәсіптік білім беру мен еңбекке тарту бағдарламалары кеңейтілуде. Бұл өзгерістер, өз кезегінде, қылмыстық-атқару жүйесіне деген сенімді нығайтып, сотталғандардың әлеуметтік жауапкершілігін арттыруға ықпал етеді.

Сапарғали Жұмағұловтың әділдігі мен кәсіби шеберлігі оның басқарып отырған саласындағы барлық өзгерістердің нәтижелі болуына негіз болып отыр. Ол басқарған департамент тек жазалау емес, сотталған азаматтардың жаңа өмір бастауына мүмкіндік беріп, олардың қоғамға пайдалы азаматтар болып оралуына жағдай жасап келеді. Қабылданып жатқан реформалар мен енгізіліп жатқан жаңашыл әдістер алдағы уақытта да қылмыстық-атқару жүйесінің дамуында оң өзгерістер әкелетіні сөзсіз.

Сұхбаттасқан – Серік ЖҰМАБАЕВ.