Бір қарағанда Қазақстандағы тауарлық биржалар нарығы белсенді дамып жатқандай көрінуі мүмкін. Алайда тереңірек үңілсек, қолжетімділік, бәсекелестік және тең жағдай жасау мәселелері әлі де шешімін таппағаны анық байқалады. Бұл мақалада мен қазіргі жағдайға байланысты өз байқауларыммен бөлісіп, биржалық сауданың ел экономикасының барлық қатысушыларының мүддесіне жұмыс істеуі үшін не істеу керектігі жайында ұсыныстарымды білдіргім келеді.

Бірлестік бейнесіндегі монополия ма?

Бүгінгі таңда елімізде бар болғаны 7–8 ғана белсенді тауар биржасы жұмыс істейді. Алайда мемлекеттік реттеу жүйесінде іс жүзінде тек бір ғана салалық ұйым — «Қазақстанның Биржалар Қауымдастығы» ЗТБ мойындалуда.

Бұл қауымдастық «ЕТС» биржасы тарапынан құрылған және бақылауға алынған. Мемлекеттік органдармен негізгі мәселелерді талқылауға үнемі осы ұйымның өкілдері ғана шақырылып келеді. Көп жағдайда «ресми» салалық ұстанымдар дәл осы құрылым арқылы қалыптастырылады, бұл өз кезегінде тең құқықты қатысу принципіне қайшы келеді.

Мысалы, 2021 жылы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің ғимаратында техникалық жабдықтармен қамтамасыз етілген жағдайлық орталық ашылды. Бізде бар ақпарат бойынша, бұл орталықты қаржыландыру белгілі бір тауар биржасының қаражатына жүзеге асырылған. Сол кезде-ақ: «Мемлекет нақты бір алаңды қолдап, басқа қатысушыларды шынайы диалогтан шеттетіп жатыр ма?» деген заңды сұрақ туындады.

Басқа биржалардың ҚР Сауда және интеграция министрлігімен тікелей байланыс орнатуға талпыныстары жүйелі түрде ескерусіз қалып отыр. Жуырда жарияланған сұхбатта «Каспий» тауар биржасы» АҚ өкілдері соңғы бір жарым жылдан астам уақыт бойы өзекті мәселелер бойынша жұмыс кездесулерін өткізуге тырысқанымен, ешқандай нәтиже жоқ екенін айтты. Бұл — институционалдық диалогтың жоқтығы мен шешім қабылдау үдерістерінің жабықтығын көрсетеді.

Тілдік теңсіздік – жүйелік дисбаланстың көрсеткіші

Қазақ тілінің қолданылуына қатысты жағдай теңсіздіктің айқын мысалдарының бірі болып отыр. Біздің деректерімізге сәйкес, бүгінде тек «Каспий» биржасы ғана сауданың барлық кезеңдерін мемлекеттік тілде жүргізуге мүмкіндік береді. Қалған платформалар – құжаттарының кейбірін қазақ тілінде жариялағанымен, орыс тілін білмейтін азаматтарға саудаға толыққанды қатысуға мүмкіндік бермейді. Бұл — азаматтардың экономикалық институттарға тең қолжетімділік құқығын бұзады әрі «Тілдер туралы» заңнамаға қайшы.

Сонымен қатар, сандық платформаларда тіл нормаларының сақталуын бағалайтын бірде-бір жүйе жоқ. Реттеуші органдар жүйенің қай тілде әзірленгенін, қазақша терминологияның қолданылуын немесе нарық ойыншыларының мемлекеттік тілдегі қолжетімділікті қамтамасыз етіп жатқанын қадағаламайды.

Егер платформаның негізі шетелдік шешімдерге (мысалы, Xetra, Plaza) сүйенсе, оларды мемлекеттік тілге аудару техникалық жағынан күрделі әрі қымбатқа түседі — бұл мәселемен ешкім шындап айналысып жатқан жоқ.

Не өзгеруі керек?

Біз тауар биржалары нарығын реттеуге деген көзқарасты шұғыл түрде қайта қарау қажет деп есептейміз. Нақты ұсыныстарымыз төмендегідей:

• ⁠ ⁠Мемлекетпен диалог жүргізуде барлық салалық бірлестіктердің тең құқықты қатысуын қамтамасыз ету;
• ⁠ ⁠Сауда платформаларын «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» заң талаптарының сақталуы бойынша мемлекеттік аудиттен өткізу;
• ⁠ ⁠Қазақ тіліндегі ресми экономикалық және қаржылық терминологияны әзірлеп, енгізу;
• ⁠ ⁠Барлық биржалық IT-жүйелердің интерфейстерінде, логикасында және құжаттарында тілдік теңдік талаптарын қамтамасыз ету;
• ⁠ ⁠Сауда және интеграция министрлігі мен басқа да уәкілетті органдармен барлық биржалар өкілдерінің тұрақты кездесулерін ұйымдастыру.

Биржалық сауда – бұл жай ғана баға, тауар мен рәсімдер туралы емес. Бұл — тең мүмкіндіктер, сенім және әрбір азаматтың елдің экономикалық өміріне қатысу құқығын құрметтеу.

Қазіргі таңда диалог біржақты сипатта жүріп жатыр – мұндай жағдайда шынайы бәсекелестік пен даму туралы айту мүмкін емес. Бұл жағдайды өзгерту керек.

"Отан" ҚР Тауар биржалары және электрондық сауда алаңдары одағы" заңды тұлғалар бірлестігі кәсіби қауымдастықтың да, бүгінге дейін назардан тыс қалып келе жатқан нарық ойыншыларының да үнін біріктіретін ашық алаң болуға дайын. Біз әділ және ашық биржалық нарықты Қазақстанда тек бірлескен күш-жігермен ғана құруға болатынына сенеміз.

Булат Шайманов, Қазақстан Республикасы тауар биржалары мен электрондық сауда алаңдарының «Отан» ЗТБ төрағасы