Қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлері ғасырлар бойы қалыптасқанын білеміз. Бұл дәстүрлер ұрпақтан ұрпаққа сабақтаса жалғасып, халқымыздың өмір сүру салты, дүниетанымы, адамгершілік құндылықтары мен рухани байлығын айшықтап келеді. Қазақтың салт-дәстүрлері қоғамдағы адамның орнын, әлеуметтік жағдайын, отбасылық қатынастарды және рухани өмірді реттеп отырады. Қазақтың өмірі мен салт-дәстүрлері бір-бірімен тығыз байланыста болып, қоғамның тұрақтылығы мен дамуына зор ықпал етуде.
Отбасылық дәстүрлер – шаңырақтың ұйытқысы
Қазақ қоғамында отбасы институты қай заманда да басты орынға ие болған. Қазақтың дәстүрлі отбасында ерлі-зайыптылардың, ата-аналардың, балалардың өзара қарым-қатынасы айрықша маңызға ие. Қазақтың отбасылық салт-дәстүрлері, сондай-ақ, ұлттық тәлім-тәрбие мен адамгершілік құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.
Айталық қыз ұзату — ұлтымыздың ең маңызды қуаныштарының бірі. Қыз ұзату тойында ұлттық әдет-ғұрыптар мен салттар көрініс табады. Қыз ұзатылған кезде оның отбасы мен ер азаматтың отбасы арасында үлкен сыйластық пайда болады. Қыздың болашақ өміріне қатысты ақ баталар айтылады. Бұл дәстүр арқылы қыздың жаңа өмірге қадам басуы, үлкендерден бата алу маңызды деп саналады.
Бұл орайда, жас жұбайлар мен ата-ана арасындағы қарым-қатынасты атап өткен жөн. Ұлтымызда үлкендерді құрметтеу — басты міндеттердің бірі болып саналады. Ата-аналар мен үлкендерге құрмет көрсету — қазақтың тағылым-әрбиесінің негізі. Жас жұбайлар ата-аналарын ізетпен күтіп, олардың кеңестерін тыңдауға міндетті. Бұл жас шаңырақтың тұғыры берік болуына, жұбайлардың аяқтан тұруына ықпал етеді.
Қонақжайлық – қанымызда бар қасиет
Қазақ халқының қонақжайлылығы әлемге әйгілі. Қонақ келгенде әрбір отбасы өздерінің барлық мүмкіндіктерін көрсетіп, қонаққа дастарханындағы ең жақсысын, дәмдісін ұсынады. Қонаққа арналған ас-дәмдер, дайындалған киімдер, күту мәдениеті қазақтың кең пейілділігін көрсетеді.
Қонақ күту салты қазақтың ең көне және маңызды дәстүрі болып саналады. Қонақ келгенде үлкендерімізден бастап, жастарымызға дейін оны зор құрметпен қарсы алып, ас-дәммен, жақсы сөзбен күтіп алады. Қонаққа барған кезде де қонақжай үйдің иесіне алғыс айтып, олардың дастарханынан дәм татып, батасын алу әдепке айналған.
Этнограф Г. Потаниннің айтуынша, қазақ қонақтарды үйіне шақыруда ешқашан тартынып қалмаған. «Қонақ келсе, үйге құт кіреді» деген ұғымды ұстанатын ұлтымыз бұл дәстүрді өте құрметтеп, оны өмірдің бір бөлігі ретінде сақтап келеді.
Ұлттық мерекелер – өзгеше салтанатымыз
Қазақ халқының мерекелері ұлттық салт-дәстүрлермен тығыз байланысты. Әрбір мереке өзінің ерекшелігімен, мән-мағынасы мен құндылықтарымен маңызды орын алады.
Мәселен, халқымыз кеше ғана дүрілдете тойлаған әз-Наурыз мейрамы — қазақ халқы үшін көктемнің басталуымен және жаңа жылдың келуімен байланысты ерекше мереке. Наурыз мейрамында халық бір-біріне игі тілектерін айтып, жаңа өмірге қадам жасағандай күй кешеді. Мейрам барысында ұлттық тағамдар әзірленіп, түрлі ойындар мен қуаныштар ұйымдастырылады. Бұл мейрам қазақ халқының бірлігін нығайтып, жақсылық пен бейбітшілікке деген үмітті арттырады.
Халқымыздың ұрпақ тәрбиесіндегі маңызды дәстүрінің бірегейі – Тұсаукесерді еске алсақ, мән-маңызы зор екеніне көз жеткіземіз. Бұл дәстүр баланың алғаш рет тәй-тәй басып жүре бастаған кезінде орындалады. Ол бүлдіршіннің жолына сәттілік, құт-береке тілеп, тұсауын кесуге негізделген. Бұл рәсім де үлкен қуанышпен, сән-салтанатпен өтеді, оған әулеттің туыс-туғандары, ет-жақындары жиналады.
Құда түсу де қазақтың дәстүрлі үйлену тойларының алғашқы қадамы. Бұл — екі жақтың арасындағы байланыс пен келісімнің нышаны болып табылады. Құда түсу барысында екі жақ бір-бірімен танысып, үйленуге дайындықты бастайды. Ол рәсім барысында да құйрық-бауыр асату, жағалы кигізу, сый-сияпат жасау сияқты керемет жоралғылар бар. Олардың барлығы жақсылықты, татулықты, сыйластықты ырымдайды.
Рухани құндылықтарымыз бен этикетіміз – елдігіміздің нышаны
Қазақ халқының этикеті оның адамгершілік ұстанымдарымен, құрмет көрсетумен тығыз байланысты. Халқымызда үлкендерге, қонақтарға, әйелдер мен балаларға деген ерекше құрмет байқалады. Қазақ этнографтары бұл дәстүрді ұлттық психологияның басты бөлігі ретінде қарастырады.
Жоғарыдан байқағанымыздай, қазақ халқының этикеті, оның салт-дәстүрлері, негізінен моральдық құндылықтарға, адамгершілік қағидаттарына сүйенеді. Бұл мәдениетте адамдар бір-біріне деген ізгі ниетпен, құрметпен қарауы тиіс. Этнограф Н.Хисматуллиннің айтуынша, қазақтың этикеті әрбір адамның қоғамдағы орны мен рөлін айқындайды.
Сол сияқты, ұлттық киімдеріміз бен сәндік өнеріміз салт-дәстүрлеріміз бен мәдениетімізбен тығыз байланыста. Қазақтың киімдері өмір салтын, табиғатты және қоғамдағы әлеуметтік құрылымды бейнелейді. Әрбір киім үлгісі, ою-өрнек, тіпті түстер мен материалдар өз алдына бір мәнге ие.
Қазақтың ою-өрнектері ұлттық өнердің бір бөлігі болып табылады. Ою-өрнектердің әрқайсысы белгілі бір мағынаға ие, олар тек киімде емес, тұрмыстық заттар мен үй жиһаздарында да қолданылған. Оюлар арқылы ұлтымыз табиғатпен, жермен және көкпен байланыс жасаған. Бұл өнер түрі қазіргі уақытта да өзекті, себебі ол қазақтың мәдениетін, тарихын бейнелейді.
PS: Қазақ халқының салт-дәстүрлері ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Олар қазақ халқының өмір сүру салты, дүниетанымы мен адамгершілік құндылықтарын айқындайды. Әсіресе, отбасылық дәстүрлер, қонақжайлылық, ұлттық мерекелер мен этикет қазақ халқының бірегейлігін, рухани байлығын сақтауға ықпал етеді. Қазіргі уақытта да бұл дәстүрлер қазақ қоғамында маңызды рөл атқарып, ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтады. Этнографтардың айтуынша, салт-дәстүрлер тек мәдени мұра ретінде ғана емес, қоғамның дамуына да ықпал етеді, өйткені олар халықтың рухани тұтастығын сақтайды.
