Азаматтық қоғамды шынайы күшке айналдыратын құралдардың бірі – Қоғамдық кеңестер. Соңғы жылдары олардың маңызы артып, жергілікті билік пен халық арасындағы аралық дәнекер ретіндегі рөлі айқынырақ көріне бастады.
2023 жылы енгізілген типтік ережелерге жасалған түзетулер бұл кеңестердің мәртебесін өзгертті деуге болады. Бұрынғыдай қағазға толы хаттамалармен, формальды талқылаулармен шектелмей, нақты қоғамдық бақылау тетіктеріне қарай қадам жасалды. Ұсыным берудің тәртібі, есептілік форматы, мемлекеттік орган мен кеңес арасындағы кері байланыстың жаңа тәсілдері – бәрі де «тыңдаймыз» деген жай сөзден «тыңдадық және орындадық» деген мәдениетке қарай бейімдеуді көздеп отыр.
Қоғамдық кеңестердің құрамы әр аймақта әртүрлі. Бір жерде жергілікті белсенділердің, ардагерлердің, кәсіпкерлердің дауысы басым болса, басқа өңірлерде жастар мен әлеуметтік сала мамандары көбірек тартылған. Бұл алуан түрлілік қоғамның бейнесін көрсетеді.
Бірақ негізгі мәселе – сол құқықтық нормаларды өмірге дәйекті енгізу. Кеңеске мүше болу үшін тек аты ғана бар белсенділік емес, нақты тәжірибе, қоғамға пайдасын тигізетін әрекет керек. Егер кеңеске кірген азамат шын мәнінде халықтың мүддесін қорғай алмаса, ереженің жаңарғаны да бос сөзге айналуы мүмкін. Сондықтан да жаңа түзетулердің тағдыры осы кеңестердің сапалы жұмысына байланысты.
Мәселен, Ресей мен Шығыс Еуропа елдеріндегі қоғамдық кеңестердің тәжірибесі жиі мысалға алынады. Олардағы ең үлкен сабақ – тек кеңес беруші орган болып қалмау, нақты шешім қабылдауға ықпал ету. Егер ұсыныс айтылып, бірақ орындалмаса, халықтың сенімі азаяды. Қазақстандағы түзетулердің басты артықшылығы да осы тұста – ұсыныстарды тіркеудің, олардың орындалуын бақылаудың заңды форматы бар. Яғни, мемлекеттік орган «тыңдадық» деп қана қоймай, «не істедік, қалай жүзеге асырдық» деген есеп беруге міндеттеледі. Бұл мәдениет әлі қалыптасу үстінде, бірақ алғашқы қадам жасалды.
Азаматтық қоғам үшін мұндай өзгерістердің саяси мәні де зор. Бұл билік пен халық арасындағы сенімге әсер етеді. Егер кеңес арқылы халықтың мәселесі шешілсе, ол сенімді күшейтеді. Ал сенім күшейген жерде саяси тұрақтылық та нығаяды. Мысалы, қаладағы инфрақұрылым проблемасы – жол, жарық, қоғамдық көлік секілді мәселелерді кеңесте көтеріп, оның нәтижесін тұрғындар көрсе, ертеңгі күні олардың билікке көзқарасы да өзгереді. Керісінше, кеңес формалды жұмыс істесе, бұл керісінше халықтың наразылығын күшейтеді.
Жаңа нормалардың тағы бір маңызы – есептіліктің артуы. Бұрынғыдай жылына бір рет жиналып, формалды құжат қабылдаумен шектелу енді жарамайды. Әрбір ұсыныстың орындалуы, әрбір қабылданған шешімнің жүзеге асуы жайлы ақпарат жарияланып, халыққа қолжетімді болуы тиіс. Бұл ашықтық тек қана әкімдіктің емес, кеңес мүшелерінің де жауапкершілігін арттырады.
Қоғамдық кеңестердің рөлі осылайша кеңейген сайын, олар азаматтық қоғамның жаңа мектебіне айналып келеді. Мұнда белсенділер саясатты, құқықты, қаржыны түсінуді үйренеді. Бұл болашақта жаңа буын көшбасшылардың шығуына жол ашады. Ал көшбасшысы бар қоғам – ешқашан үнсіз отырмайды.
Қоғамдық кеңестердің жұмысына жасалған түзетулер – формальды жүйеден шынайы қоғамдық бақылауға көшу әрекеті. Бұл әрекеттің тағдыры әр аймақтағы кеңес мүшелерінің адалдығына, белсенділігіне және қоғамның қолдауына байланысты. Егер осы үш фактор үйлессе, онда кеңестер жергілікті мәселелерді шешудің қуатты құралына айналады. Ал ол азаматтық қоғамның дамуына тың серпін береді.
