«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە مارقۇم زەينوللا سانىكپەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى تۇسكەن. كوكىرەگى قازىناعا تولى قاريانىڭ تاعىلىمدى اڭگىمەسىن ەستىپ، ءبىراز جايعا قانىعىپ ەدىك. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىن كەۋدەسىنە ساقتاپ، شەجىرەمەن ءورىلىپ كەلگەن ەلدىڭ كەشەگى قالپىن قۇرعاتپاي بۇگىنگە جەتكىزگەن ابىز اقساقالعا قاتتى رازى بولعانبىز.

[caption id="attachment_15178" align="alignright" width="238"] ز. سانىكتىڭ "سۇلەيمەن بي" كىتابى[/caption]

ەكى-ۇش ساعات دىبىسجازعىشقا ءتۇسىرىپ العان ءساليقالى اڭگىمەدەن بولەك، «سۇلەيمەن بي» دەپ اتالاتىن تاريحي ەسسەلەرىن زەكەڭ: «كوپ جىلداردان بەرى ويعا العان دۇنيەم ەدى، ەندى، مىنە جارىققا دا شىقتى»، – دەپ قاتتى مۇقابالى كىتاپتى قولتاڭباسىمەن سول جولى سىيلاعان. ول كىتاپتى بىردەن وقۋعا اڭسارىمىز اۋدى. سەبەبى، سۇحبات بارىسىندا مارقۇم زەكەڭ سۇلەيمەن ءبيدىڭ كىم بولعانىن، قانداي تاريحي كەزەڭدە ءسوز ۇستاپ، ەل بيلەگەنىن قىسقا بولسا دا قىزىقتى ەتىپ ايتقان-تۇعىن. «سۇلەيمەن بي ادىلبەك ۇلى (1841-1905) – قابانباي باتىردىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى. ول – ءوز زامانىندا ءادىل بيلىگى، شەشەندىگىمەن قازاق دالاسىنا داڭقى شىققان ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سۇلەيمەن ءبيدىڭ اكەسى ادىلبەك باتىر – وتىنشى ءبيدىڭ باس ساردارى بولعان. وتىنشى مەن ارعىننىڭ الشىنباي ءبيى بولە ەكەن. جۇڭگو اسىپ، ماناسقا بارىپ، كەيىن قايتادان اتاجۇرتىنا ورالعان. ەلگە اقىلشى، پانا بولعان سۇلەيمەن بيدەن جۇرت: «اتا قونىسقا قالاي جەتتىڭدەر؟» – دەپ سۇراعاندا، بي: «شوك دەپ بارىپ، وك دەپ كەلدىك (تۇيەلى كوشتەن ايىرىلىپ، وگىزبەن كوشتىك). ايداپ بارىپ، ارقانداپ كەلدىك (باياعى ايداپ بارعان مىڭعىرعان مالدان ايىرىلىپ، جالعىز، جاداۋ اتتى ارقانداپ قايتتىق). كەرەگەگە قوش ايتتىق، بەس ۋىقتى شوشايتتىق (اق وردا ادىرام قالدى، قوسپەن كەلدىك)»، – دەگەن ەكەن. ءاي، شىركىن! ونداي دانالار مىڭ جىلدا ءبىر تۋادى عوي»، – دەپ زەكەڭ مارقۇم  سۇلەيمەن بي تۋرالى از سوزبەن تاريحي تۇلعانىڭ كەسەك كەسكىنىن سيپاتتاعان-تۇعىن...

كىتاپ قولعا تۇسكەن سوڭ باپتاپ وقىعانعا نە جەتسىن، وقىدىق. قازاقى اڭگىمە ايتۋدىڭ كىتابي نۇسقاسىن جوعالتىپ العالى قاشان. زەكەڭنىڭ «سۇلەيمەن بي» اتتى تاريحي ەسسەلەرىن پاراقتاپ وتىرىپ، سول جوقتىڭ كەتىگىن تولتىرار قۇندى دۇنيە جارىققا شىققانىنا قۋانعان ەدىك. شەجىرەنى ۇرپاق ساناسىنا قۇر ءسوز، قۇرعاق ماقتانمەن ءسىڭىرۋ قيىن ەكەنىن قازاق باياعىدا-اق بىلگەن. سول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر رۋ، اتا تۋرالى كوركەمدەپ، دەتالمەن ارىدان اڭگىمە باستايدى-اۋ كەلىپ. قازاققا ءتان كوركەمدىك ۇلگىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن «سۇلەيمەن بيدەن» مىڭداپ ۇشىراتاسىز.

كىتاپ قولعا تۇسكەن سوڭ باپتاپ وقىعانعا نە جەتسىن، وقىدىق. قازاقى اڭگىمە ايتۋدىڭ كىتابي نۇسقاسىن جوعالتىپ العالى قاشان. زەكەڭنىڭ «سۇلەيمەن بي» اتتى تاريحي ەسسەلەرىن پاراقتاپ وتىرىپ، سول جوقتىڭ كەتىگىن تولتىرار قۇندى دۇنيە جارىققا شىققانىنا قۋانعان ەدىك. شەجىرەنى ۇرپاق ساناسىنا قۇر ءسوز، قۇرعاق ماقتانمەن ءسىڭىرۋ قيىن ەكەنىن قازاق باياعىدا-اق بىلگەن. سول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر رۋ، اتا تۋرالى كوركەمدەپ، دەتالمەن ارىدان اڭگىمە باستايدى-اۋ كەلىپ. قازاققا ءتان كوركەمدىك ۇلگىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن «سۇلەيمەن بيدەن» مىڭداپ ۇشىراتاسىز. ماسەلەن، جيەنگە بەرىلەتىن قىرىق سەركەش  تۋرالى بۇل كىتاپتا ءبۇي دەپ ايتىلادى: «نايمان اتاڭ 90 جاسقا تاياعان شاعىندا ءبىر شىر ەتكەن كورىپ، ارتىمدا قالعان بەلگىم بولسىن دەپ، اتىن بەلگىباي قويادى. الپەش انا 36 جاسقا كەلگەندە ون سەگىز جاسار قاينىسى بەلگىبايعا نەكەلەنەدى. اق نەكەدەن ءسۇيىنشى تۋادى. سۇيىنشىدەن تولەگەتاي، ودان جۇڭگو، قىتايدان  قاراكەرەي، ءدورتۋىل، سادىر، ماتاي تارايدى. ۇرپاق قامىن ويلاعان اياۋلى الپەش انا جاسى ۇلعايىپ قالعانىن ويلاپ، ءوز سىڭلىلەرىنىڭ بىرەۋىن بەلگىبايعا كىشىلىككە قوسادى. ودان سۇگىرشى مەن وتەگەن تۋادى. سۇگىرشى مەن وتەگەننەن سارجومارت، بالتالى، باعانالى، كوكجارلى، بۇرا اتالارى تارايدى ەكەن.

ءسۇيىنشى وتە باي بولعان ادام ەكەن. سول بايلىقتىڭ بەلگىسى بولار «ءسۇيىنشىنىڭ مالى كوپ پە، دالانىڭ اڭى كوپ پە؟» دەسەدى ەكەن جۇرت. شالقىعان سول داۋلەتتىڭ كۇشىمەن تولەگەتاي جاسىندا كوپ وقىعان، ونى كەيىن داتقالىق تۇعىرعا كوتەرگەن دە سول ءبىلىمىنىڭ كۇشى بولسا كەرەك. نايمان اۋلەتىندە ۇلدان گورى، قىز مولىراق بولعان ءتارىزدى. سوندىقتان قىزدان تۋعان جيەندەر كوبىرەك كەلگىشتەي بەرەدى ەكەن. بىردە ءسۇيىنشى باباڭ تولەگەتايدان: «بالام، دالادا ەشكى قايىرعان داۋىس نە؟..» – دەپ سۇراپتى. تولەگەتاي: «سەركەلەردىڭ سانىنا جەتە الماي جۇرگەن جيەندەر عوي»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سوندا ءسۇيىنشى بابامىز ويلانىپ وتىرىپ: «ە-ە-ە... سولاي دە. تىلەۋ – انادان، تىرەۋ – اتادان دەۋشى ەدى. «اتا كۇشىمەن ەر وسەدى، انا تىلەگىمەن ەل وسەدى» دەگەن وسى عوي. ساعان تىلەگى دارىپ، انانىڭ كۇشى اسقار بەل بولسىن. جيەن نازارى انا تىلەگىنەن قاعىس قالماسىن، «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىزىر» دەيدى. سول شىركىندەردىڭ اربىرىنە قىرىقتان سەركە ءبولىپ بەرىپ، الدىنا سالىڭدارشى! سوندا ولاردىڭ ءوزى كەتكەنىمەن كوڭىلى قوراڭنان شىقپايتىن بولادى» دەپتى. سەركە بەرۋ كەيىن سەركەشكە اينالىپ كەتكەنىمەن جيەنگە قىرىق سەركەش بەرۋ سالتى ءسۇيىنشى، تولەگەتاي اتالارىمىزدان قالعان ەكەن دەسەدى...». مىنە، وسىنداي قىزىقتى اڭگىمە-دەرەكتەر شەجىرەنىڭ التىن تىزبەگىن شيراتىپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جادىندا قالار اسىل مۇلىككە اينالماعاندا قايتەدى؟..

سول ارۋاقتى اۋلەتتەن شىعىپ، ءسوز ۇستاعان سۇلەيمەن بي 35 جىل بويى ەلىنە بيلىك جۇرگىزگەن. اۋەلى بولىس، سوسىن بي، ونان كەيىن توبە بي تۇعىرىنا كوتەرىلىپ، مامبەت-بايجىگىت ەلىنە عانا ەمەس، تۇتاس ورتا جۇزگە، قازاق بيلەرىنىڭ سەزى سوتىنا بيلىك ايتۋ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەنىن مارقۇم زەينوللا سانىك سۇحباتىندا ايتقان ەدى. كىتاپتا بۇل تۋرالى ەگجەي-تەكجەيلى جازىلعان. اقىن سارانىڭ:

«كىم جەتەر قابانبايعا دۋا قونعان،

باتىرلىق تۇقىمىنا قۋا قونعان.

قوجاقۇل، ءالى، جاقاس، ەر ادىلبەك –

سۇلەيمەن ونىڭ ۇلى شىقتى سوڭىنان.

بۇتاباي، قوڭىز باتىر، قۇت شايانباي،

ساسان بي، شاپتى كەنجە جاۋعا ايانباي.

شىنىمەن قۇلاش ۇرىپ سامعاي بەرسەم،

قالارسىڭ جەتپەك تۇگىل جەر تايانباي...»، – دەپ بىرجانمەن ايتىسقاندا توگىپ-توگىپ جىبەرەتىن شۋماقتارداعى كەسەك-كەسەك كەسكىندەر ىشىنەن زەكەڭ مارقۇم سۇلەيمەن ءبيدى ىندەتە زەرتتەۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. زەكەڭ مارقۇمنىڭ: «جۇڭگو بي 37 جاسقا كەلگەندە ءوز بۇركىتى وزىنە ءتۇسىپ، قاي­تىس بولادى. بۇل كىسىنىڭ ايەلى انار – كىشى ءجۇز قىزى. سول قىزدى ۇزاتقاندا توركىنى ورالدىڭ وراۋىزى دەگەن قۇستى قىزىنىڭ جاساۋىنا قوسىپ بەرەدى. ول قۇستىڭ بابىن انار اپامىز جاقسى بىلەدى. ءبىر كۇنى ارعىن التاي باتىر جۇڭگو بيگە كەلىپ: «ۇلىتاۋعا بارىپ، سالبۋرىن قۇرىپ قايتايىق»، – دەسە، انار اپامىز: «مىنا قۇس بۇگىن باسقاشا، كوزىنەن بايقاپ تۇرمىن. باسقا كۇنى شىقساڭدار قايتەدى»، – دەيدى. قۇستىڭ جەلىگى، سەرىنىڭ سەرىلىگى وڭاي دەيسىڭ بە، جىگىتتەر كەڭ ساحارانى بەتكە الادى. قوڭىر اڭى قويداي ورگەن ساحارا توسىندە قىراننىڭ توماعاسى الىنعان زامات، ءزاۋ كوككە ءسىڭىپ، عايىپ بولادى. ءبارى اڭتارىلىپ اسپانعا قاراپ تۇرعاندا كەنەت ورالدىڭ وراۋىزى قۇيعىتىپ كەلىپ، جۇڭگو بيگە تۇسەدى. بي ولەدى. ۇلكەن اس وسى كىسىگە بەرىلەدى... قازاقتا اڭىزعا اينالعان استار كوپ. ماسەلەن، ابىلايدىڭ اسى، وسكەنبايدىڭ اسى، ساعىنايدىڭ اسى دەگەن سەكىلدى. اس بەرىلەتىن ۋاقىت جىل بۇرىن حابارلاندىرىلىپ، ءار ەلدىڭ ادامدارى كۇنى بۇرىن دايىن­دىق جاساپ، جارىسقا قوساتىن ساڭلاقتارىن ۇكىلەپ، بالۋاندارىن، مەرگەندەرىن، انشى-كۇيشى، اقىندارىن سۇرىپتايدى. مارقۇم امانجان جاقى­پ ۇلىنىڭ استى «قازاق دالاسىنىڭ وليمپياداسى» دەۋى وتە ورىندى ايتىلعان ءسوز. ابىلاي حاننىڭ اسىنان كەيىن ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان اتاقتى اس – سۇلەيمەننىڭ اسى. استا ءۇش ءجۇز ات الامانعا ءتۇسىپ، قىرىق اتقا بايگە بەرىلگەن. بۇل ءدۇبىرلى شاراعا ورىستىڭ ويازى، قىتايدىڭ دۋتىڭى دا قاتىسادى. وسى استا 12-13 جاسقا كەلگەن، قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ اتقا شابادى. ءىلياس قالامىنان تۋعان «قۇلاگەر» پوەماسىنىڭ وتە ءساتتى شىعۋىنا وسى استىڭ ىقپالى بولعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قازاقتا وسىدان كەيىن (1908 جىلدارى بولعان) مۇنداي اس بولعان جوق. سوڭعى اس دەپ وتىرعانىم – سول. وسىنىڭ ءبارى قاعاز بەتىنە تۇسسە ەكەن دەگەن نيەتپەن «سۇلەيمەن بي» اتتى كىتاپتى قولعا الدىم»، – دەپ ايتقانى دىبىسجازعىشتا ءالى ساقتاۋلى تۇر.

سۇلەيمەن بي ومىردەن وزعان كەزدە اسەت نايمانباي ۇلى:

«انىق ايتقان شىن ءسوزدىڭ،

جوق دەيدى عوي وبالى.

الاشتان اسقان ارسىلان

ءار ورىندا وزادى.

قازاقتا ەشكىم جوق ەدى

امىرىنەن وزارى.

بايجىگىتتىڭ بالاسى،

اقىلىنىڭ بودامى.

ەندى بىزگە جوق بولدى،

ءىزىنىڭ باسقان توزاڭى...»، – دەپ جوقتاعان ەكەن (بىرەر تارماعىن عانا الىپ وتىرمىز). ارينە، جاقسىنىڭ باسقان ءار ىزىنە زار بولاتىنىمىز اقيقات.

زاكەڭ مارقۇمدار كونەنىڭ كوزى مەن ءسوزىن جيناپ، ءومىرىنىڭ ءمانىن سودان تاپتى. ءبىز سول كىسىلەردەن قالعان دۇنيەلەردى اقتارىپ، از دا بولسا كىتاپتىڭ «سۇلەيمەن بي» تۋرالى ءبولىمىنىڭ كەيبىر جەرلەرىنە توقتالدىق. الداعى ۋاقىتتا دا بۇل كىتاپتاعى تۇشىمدى دۇنيەلەر تۋرالى جازىلىپ جاتار.

ىرىسبەك دابەي

yrysbek-dabey@mail.ru