ءپاتريوتيزمنىڭ ءبىر پاراسى اسكەردەن باستاۋ الادى. سوڭعى جىلدارى بۇل باعىتتا قىرۋار شارۋا قولعا الىنىپ جاتىر ەلىمىزدە. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ تا جولداۋىندا ۇكىمەت مۇشەلەرىنە، اكىمدەرگە، دەپۋتاتتارعا، بۇكىل قوعامعا باعىت-باعدار بەرۋى ءتيىس ءتۇيىندى يدەيا – پاتريوتيزم ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قازاقستانداعى يدەولوگيالىق شارالاردى تۇبەگەيلى جەتىلدىرمەي، ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ مىندەتىن شەشۋ مۇمكىن ەمەس.
اسكەري عىلىمداردىڭ دوكتورى، زاپاستاعى پولكوۆنيك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى دوساي ابرايموۆ قازاق اسكەرى قاتارىنداعى تاربيە-يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىپ ءجۇر. ول – وتانسۇيگىشتىك جانە رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە تاقىرىبىنا ارنالعان كوپتەگەن جازبالاردىڭ اۆتورى. بۇگىنگى تاڭدا يدەولوگيا سالاسىندا قانداي پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن دە ءبىرشاما بىلەدى.
– ەڭ باستىسى، سوڭعى 30 جىلدا بۇكىل پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ورىن العان يدەولوگيالىق ۆاكۋۋم ماسەلەسى، – دەيدى ول. – بۇل 1990 جىلدارى مەملەكەتتىك جانە اسكەري قۇرىلىمداردى يدەولوگياسىزداندىرۋ پروسەسى باستالعان كەزدە پايدا بولدى، ناتيجەسىندە ارمياداعى يدەولوگيالىق جۇمىس پەن تاربيەنىڭ بۇكىل جۇيەسى جويىلدى.
ونىڭ پايىمىنشا، توقىراۋمەن كۇرەسۋ دەگەن جەلەۋمەن قايتا قۇرۋ ءىس جۇزىندە كەڭەستىك ءداۋىردى بەينەلەيتىن بارلىق نارسەگە جانە ەڭ الدىمەن سول جىلدارداعى يدەولوگياعا قارسى كۇرەسكە اينالدى. وسى كۇرەستىڭ قىزعان شاعىندا ارمياداعى اسكەري قىزمەتكەرلەردى ادامگەرشىلىك جانە اسكەري تاربيەلەۋ جۇيەسى جويىلىپ، ءىزىم-قايىم جوق بولدى.
– ارمياداعى ساياسي اگەنتتىكتەردى جويۋدىڭ قاتە ەكەنىن تاريح راستادى. مىسالى، رەسەيدە 2018 جىلى رف قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس ساياسي باسقارماسى قايتا قۇرىلدى. قازاق ارمياسىن قۇرۋ، قىلمىستىڭ كۇرت ءوسۋى، جاپپاي جاڭعىرتۋ كەزىندە كوپتەگەن ماسەلەلەرگە تاپ بولعان ءبىزدىڭ بيلىك سوناۋ 1993 جىلى كومانديرلەردىڭ تاربيە جانە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارلارى ينستيتۋتىن قۇردى. ءبىراق بۇل فاكتىنىڭ ءوزى ارنايى جوعارى وقۋ ورىندارىندا كاسىبي پەداگوگتەردى قاجەتتى دايىندىقسىز، وقىتۋسىز جۇزەگە اسىرىلعاندىقتان، ويداعىداي ناتيجە بەرە المادى، – دەيدى دوساي ابرايموۆ.
ال بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، تەلەارنالاردا بولىپ جاتقان كەلەڭسىز جايتتار وڭ وزگەرىستەردىڭ لوگيكاسىنا قاراعاندا يدەولوگيالىق ديۆەرسياعا ۇقسايدى. بۇرىنعىلاردىڭ ءبارى كەلمەسكە كەتكەن سياقتى، سونىڭ ىشىندە جولداستىق، ءوزارا كومەك، جاردەم، جاناشىرلىق، ۇلتارالىق كەلىسىم، دوستىق، سىيلاستىق سياقتى حالىقتىڭ ماڭىزدى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى دا كەمي تۇسكەندەي. ادامدار ءوز تاريحىنان، ءتىپتى وتكەن جىلدارداعى ومىرلەرىنەن ۇيالاتىن سىڭايلى.
– مۇنىڭ ءبارى رۋحاني سالاعا ورنى تولماس زيان كەلتىردى. تاريحتى وسىلايشا جاپپاي جوققا شىعارۋ، قورلاۋ رۋحاني اعا ۇرپاقتى سىندىرىپ، ەڭ سوراقىسى جاستاردىڭ جان دۇنيەسىنە اشۋدىڭ، سەنىمسىزدىكتىڭ، ءسينيزمنىڭ ءدانىن سەپتى. عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، جەكە ادامنىڭ جانە جالپى قوعامنىڭ رۋحاني ديناميكالىق ستەرەوتيپىنىڭ ىدىراۋى بايقالدى. قوعامدىق ساناداعى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جوعالۋىنىڭ بۇل قۇبىلىسىن الەۋمەتتانۋشىلار «قوعام انومياسى» دەپ تۇسىندىرەدى، ال الەۋمەتتىك پسيحولوگتار ونى «سانانىڭ فرۋستراسياسى» دەپ اتايدى. مۇنداي وقيعانىڭ ءبارى اسكەري سالاعا، ەڭ الدىمەن وفيسەرلەردىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق جاعدايىنا قاتتى اسەر ەتتى.
پايدا بولعان بوس ورىن بارلىق كورىنىستەردە بيلىك پەن پايداعا تابىنۋدىڭ، ازعىندىقتىڭ جانە رۋحانيلىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ باتىستىق ۇلگىلەرىمەن تولتىرىلدى. تەلەەكرانداردا بيلىك پەن وتىرىك كۋلتىن ناسيحاتتايتىن شەتەلدىك تەلەحيكايالار، وليگارحتاردىڭ ادەمى، باي ءومىرى تۋرالى سيۋجەتتەر تولىپ جاتىر. جاس ۇرپاقتىڭ كوز الدىندا تابىستىڭ سيمۆولىنا اينالعان قىلمىسكەرلەر مەن بايلار ءجۇر، – دەپ ءتۇسىندىردى اسكەري مامان.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ارمياداعى زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى ساقتاۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، قارۋلى كۇشتەر مەن باسقا دا كۇش قۇرىلىمدارىندا تەمىردەي ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى. سول سەبەپتەن ازامات پەن ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزگى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن زاڭمەن بەكىتىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ اۋقىمى مەن وكىلەتتىكتەرىن كونستيتۋسيالىق تۇردە بەكىتۋ قاجەت. ۋلترا-دەموكراتتاردىڭ قىسىمىمەن كونستيتۋسيانىڭ باستاپقى جوباسىندا «قازاقستاندا ءبىرتۇتاس يدەولوگيا بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ءسوز بولدى. كوپتەگەن قازاقستاندىقتار ءتيىستى مەملەكەتتىك يدەولوگياسىز مەملەكەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن جاقتادى. ناتيجەسىندە نەگىزگى زاڭنىڭ تۇپكىلىكتى نۇسقاسىنا ەنگىزىلگەن «قازاقستاندا يدەولوگيالىق جانە ساياسي ءارالۋاندىلىق تانىلادى» دەگەن ىمىرالى شەشىم قابىلداندى.
وسىنى ەسكە سالعان دوساي ابرايموۆ جەرگىلىكتى باسشىلار بۇل مالىمدەمەنى قاتە ءتۇسىنىپ، يدەولوگيالىق جۇمىستى اسكەردە دە جۇرگىزۋ قاجەت ەمەس دەپ ەسەپتەگەنىن جەتكىزدى. سوندىقتان جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى مەملەكەتتىك يدەولوگيا ماسەلەسى ەرەكشە تالقىلانبادى نەمەسە باسا نازار سالىنبادى بۇعان.
– عىلىمي تۇرعىدان العاندا، مەملەكەتتىك يدەولوگيا – ەگەمەن ەلدىڭ كونستيتۋسياسىندا، زاڭدارىندا جانە ساياساتىندا ءوزىنىڭ تىكەلەي كورىنىسىن تاباتىن قوعامدىق سانانىڭ وبەكتيۆتى تۇردە ءومىر سۇرەتىن فورماسى. وسى ۇستانىمداردان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسى – ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ ومىردە بەينەلەنگەن، سوعىستاردىڭ الدىن الۋعا، ۇلتتىق جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى، تۇراقتىلىق پەن وركەندەۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان بەيبىتشىلىك سۇيگىش باعىتى. سوندىقتان «قازاقستاندا يدەولوگيالىق جانە ساياسي ارتۇرلىلىك تانىلادى» دەگەن ءسوزدى «ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ بولۋى» دەگەن سوزدەرمەن تولىقتىرۋدى ۇسىنامىن، – دەيدى زاپاستاعى پولكوۆنيك.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، يدەولوگياسىز مەملەكەت جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى بىرەۋ يدەولوگيانىڭ كەرەگى جوق دەسە دە، مۇنىڭ ءوزى يدەولوگيا! سوندىقتان يدەولوگياعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى جانە يدەولوگيالىق جۇمىستى جۇيەلى ءارى ساۋاتتى ۇيىمداستىرۋعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى قايتا قاراۋ قاجەت. اسكەري سالاداعى يدەولوگيالىق-تاربيە جۇمىسىنىڭ ەرەجەلەرى «ەشتەڭەنى جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن» ءپرينسيپى بويىنشا جازىلعان، ول وتە جالپىلاما جانە ناقتى ەمەس، كوپ سوزدىلىك پەن تۇسىنىكسىزدىكتەن زارداپ شەگەدى. مۇنداي ەرەجەلەرگە سايكەس، جۇمىس ىستەۋ قيىن ەمەس، وقۋ قيىن.
– ءتيىستى يدەولوگيالىق قولداۋ بولمايىنشا، كەز كەلگەن باستامانىڭ، كەز كەلگەن رەفورمانىڭ ءتيىمسىز بولاتىنىنا بۇگىندە انىق كوز جەتكىزدىك. پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا تالاپ ەتكەن تاريح پەن مادەنيەتتىڭ، حالىقتىڭ داڭقتى داستۇرلەرىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇسىندىرمەسىن ناقتى ايقىنداۋ كەرەك. ءقازىر بۇل سالادا تولىق تۇسىنبەۋشىلىك بار. وفيسەرلەر اراسىندا دا تاريح پەن شىنايى قاھارماندارعا كوزقاراس بىرلىگى جوق. اسكەردە جالپى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ، ەرلىك پەن قاھارماندىق دەگەن نە ەكەنىنە ءتۇسىندىرۋ، اتا-بابا ەرلىكتەرىن ماقتانىش ەتۋ – يدەولوگيالىق جۇمىس، – دەيدى دوساي ابرايموۆ.
ول يدەيالىق-تاربيە جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتتەرىنەن مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، زامانىمىزدىڭ قاھارماندارىن انىقتاۋ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. ال بىزدە مۇنداي مىسالدار كوپ. ءبىراق ءبىز نەگە بايقامايمىز، ەڭ باستىسى، اسكەري ەڭبەك ەرلەرىن نەگە ناسيحاتتامايمىز؟ ەسەسىنە، وتە كۇماندى مورالدىق قۇندىلىقتارى بار، ءبىراق مىڭداعان ۆيرتۋالدى جانكۇيەرلەرى بار ساحنا جانە ينتەرنەت كەيىپكەرلەرى جاستاردىڭ كۋميرلەرىنە اينالدى. مۇنداي «پۇتتاردىڭ» جەڭىل قولىمەن كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن قۇندىلىقتار نەگىزىنەن ماتەريالدىق بايلىق بولىپ سانالدى. رۋحاني سالانى ازعىن پوپۋليستەرگە قالدىرۋعا بولمايدى.
– اسكەري سالاداعى بۇل جۇمىستارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىمىز وتان قورعاۋشى تۇلعاسىنىڭ جوعارى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ عىلىمي جۇيەسى جوق ەكەنىن كورسەتتى. ورىنداۋ ءۇشىن ءتيىستى قىسقاشا جانە تۇسىنىكتى نورماتيۆتىك قۇجاتتار جوق. ادىستەمەلىك ازىرلەمەلەر، تەحنولوگيالار، تەست تاپسىرمالارى جەتكىلىكسىز ەكەنى انىق. ۋنيۆەرسيتەتتەر ناقتى پاندەردى انىقتامايدى جانە ءتيىمدى جاعدايلار جوقتىڭ-قاسى. قۇرىلىمنىڭ ءوزى قيسىنسىز. الدىمەن بەلگىلى ءبىر رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ سياقتى يدەولوگيا بولۋى كەرەك. سودان كەيىن وقۋ پروسەسى سولاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلادى. سوندىقتان مۇنداي قۇرىلىمداردى كەرىسىنشە ەمەس، يدەولوگيالىق جانە تاربيە جۇمىسىنىڭ ورگاندارى دەپ اتاۋ قيسىندى»، – دەيدى اسكەري ءبىلىمنىڭ مامانى.
ازاماتتىق سالاداعى جۇمىس بەرۋشى ءۇشىن ادامنىڭ جان دۇنيەسىندە نە بار، ونىڭ ومىرىندە قانداي رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى باستى دەپ سانايتىنى، جۇمىستان بوس ۋاقىتىندا نەمەن اينالىساتىنى نەمەسە نە ىستەيتىنى ماڭىزدى ەمەس. ال اسكەري سالادا رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل قيىن بولعانىمەن، قۇرمەتتى وتان قورعاۋشى ماماندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى دە وسى.
اسكەري ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ەلەۋلى نەمقۇرايلىلىق سونىمەن بىرگە ءبىر كەزدەرى ەتيكا، ەستەتيكا، قارىم-قاتىناس مادەنيەتى جانە مىنەز-قۇلىق ساباقتارىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىنان جويىلىپ كەتۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. سونىڭ سالدارىنان نامىسقويلىق، ادەپسىزدىك، دورەكى سويلەۋ، قاراماعىنداعىلارمەن سويلەسۋدەگى دورەكىلىك، جەمقورلىق سياقتى كەلەڭسىز كورىنىستەر، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى كەڭ ەتەك الدى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، ەگەر ۇجىمدا، قىزمەتتە جانە ۇيدە ۇلگىلى جانە مادەنيەتتى ءتارتىپ بولسا، مەنمەندىك، دورەكىلىك وفيسەرلەر مەن كومانديرلەرگە جات بولسا، وندا جەكە قۇرامنىڭ مورالدىق رۋحى مەن قىزمەتتىك مىندەتىنىڭ ناتيجەسى ولشەۋسىز جوعارى بولادى.
– سول سەبەپتى يدەولوگيالىق جۇمىستى ءبارىمىزدى بىرىكتىرە الاتىن جانە بىرىكتىرۋگە ءتيىس يدەيالار نەگىزىندە كەڭىنەن ورىستەتۋ ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەت باسشىسى تالاپ ەتكەندەي بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە ءتيىسپىز. ءار اسكەري بولىمگە زاماناۋي عىلىمي ازىرلەمەلەر، كورنەكى قۇرالدار، وقۋلىقتار قاجەت. مادەنيەت، ەتيكا، ەستەتيكا بويىنشا ارنايى پاندەردى ەنگىزۋ، وقىتۋ باعدارلامالارىن جەتىلدىرۋ كەرەك. وفيسەر قوعامدا، ۇجىمدا ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتىپ، جوعارى رۋحانيات پەن پاتريوتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرىپ، اسكەري سالاعا ەنگىزۋ قاجەت.
جالپى ۇندەۋلەردەن، ۇرانداردان جانە تۇجىرىمداردان جوعارى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ مەن ناسيحاتتاۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن جانە ءتيىمدى جۇيەسىنە جانە قۇقىقتىق پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق مەحانيزمىن قۇرۋعا كوشەتىن ۋاقىت جەتتى. يدەولوگيالىق جۇمىستاعى ايقىن ماسەلەلەردى ويداعىداي شەشكەندە عانا ءبىز ناعىز پاتريوتتار مەن سەنىمدى وتان قورعاۋشىلارىن تاربيەلەي الامىز، – دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن دوساي ابرايموۆ.
اسحات قويشىعارا ۇلى
