سونداي-اق قوعام ءوزى بۇزىلعان بولا تۇرا، زيالىلاردىڭ ماتەريالدىق بايلىققا ساتىلماعانىن، جاعىمپاز بولماعانىن قالاپ، وزىندە جوق بيىكتىكتى، تازالىقتى سولاردان كورگىسى كەلەدى.
وزدەرى ەكىجۇزدى بولا تۇرا، «زيالى» دەگەندەردىڭ جاعىمپازدىعىن كەشىرە المايدى.
سوندىقتان الگى قازان ايىنداعى كەزدەسۋدە بەكبولات تىلەۋحان، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، نۇرلان ءورازاليننىڭ سوزدەرى، اسىرەسە، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ: «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى» – دەپ تاقىلداتقانى، وپپوزيسيالىق باسىلىمداردىڭ ايتۋىنشا، جۇرتشىلىقتىڭ جيىركەنىشىن تۋعىزعان كورىنەدى.
«زيالى قاۋىم دەپ جۇرگەنىمىز قارا باسىنىڭ عانا قامىن ويلاعان زياندى قاۋىم ەكەن عوي»، – دەيدى ءدىناش نۇرمۇحامەت («ازات» گازەتى 10.11.2004 ج.). شىنىندا دا، ەلباسى الگى شىعارماشىلىق توپتار وكىلدەرىن تۋعان كۇنىنە، كومپليمەنت ايتۋعا ەمەس، حالىقتىق ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر الىسۋعا شاقىرعاندا الگىندەي تاقپاق ايتۋ قاجەت پا ەدى؟
تاريحىمىزدىڭ ارعى-بەرگىسىنەن حابارى بولسا، وسىناۋ «زيالى» دەيتىن ازاماتتار ابىلاي حاننىڭ دا سارايىندا تالاي اقىن بولعانىن، ءبىراق عاسىرلار وتسە دە، حالىق جادىندا بۇقار جىراۋدىڭ قالۋ سەبەبى ونىڭ حانعا وزگەلەردەي جارامساقتانباي، ەل جاعدايىن، بيلىكتىڭ تەرىس جەرلەرىن قايمىقپاي ايتا بىلگەندىگىنەن ەكەنىن ويلاۋعا ءتيىس ەدى عوي؟!
ءوز ارىپتەستەرى تۋرالى گازەت تىلشىسىنە اقىن ەسەنعالي راۋشان:
«جالپى، 60-جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەندەرگە وكپەلەۋگە بولمايدى. ولاردىڭ دەنى – اكەسى سوعىستا ولگەن جەتىم بالالار.... ولاردىڭ كوبى ءالى كۇنگە جەتىمدەرگە ءتان پسيحولوگيامەن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر. سەنبەيسىز بە، قىلىقتارىنا، قيمىل-قارەكەتتەرىنە قاراڭىز، ىلعي بىرەۋدەن بىردەڭە دامەتىپ، سۇرامساقتانىپ جۇرەدى. بۇل ايتقانىم كەلمەسە، جازعاندارىن وقىڭىز» دەيدى.
باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە ەسكىدەن كەلە جاتقان «ايەلدەردىڭ «كونە كاسىبى» – جەزوكشەلىك، ال ەركەكتەردىڭ «كونە كاسىبى» – كورولعا ماداق ايتۋ»، – دەگەن افوريزم بار ەكەن.
ەندەشە، جەزوكشەلىككە تەڭەلگەن جاعىمپازدىقتان حالىق نەگە جيىركەنبەسىن؟!
نەگىزىندە، جاعىمپازدىق ەكى سەبەپتە: جانى ءۇشىن قورىققاندا جانە جەڭىل جولمەن ماتەريالدىق پايدا تابۋ ءۇشىن جاسالادى ەكەن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا ءستاليننىڭ:
«ءار حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق باتىرلارىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاۋىنگەرلىك رۋحىن كوتەرسىن!» دەگەن نۇسقاۋىنان كەيىن، وسى تاپسىرىستى ورىنداۋ ءۇشىن كەنەسارىنى دارىپتەپ، قازاقتىڭ كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلارى، تاريحشىلارى شىعارمالار جازدى.
سول ەڭبەكتەرى ءۇشىن مەملەكەتتەن سىيلىقتار دا الىپ، قارىق بولدى. كوپ ۇزاماي-اق، ۇكىمەت ساياساتىنداعى وزگەرىسكە بايلانىستى، الگى شىعارمالارى «تەرىس پيعىلدى» اتالىپ شىعا كەلىپ، اسىرەسە تاريحشى ە.بەكماحانوۆ اۋىر جازاعا ۇشىرادى ەمەس پە؟
توتاليتارلىق بيلىكتىڭ حالىقتى ءتۇرلى جولدارمەن ۇرەيلەندىرىپ ۇستاۋى وي ەڭبەگى ادامدارىندا «ىشكى سەنزۋرا» قالىپتاستىردى.
«ۇندەمەگەن-ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن، قوعام، ۇلت جاعدايى تۋرالى جاق اشپايتىن، بيلىكتىڭ قاباعىن باعىپ سويلەيتىن ءپرينسيپسىز «زيالى قاۋىم» پايدا بولدى.
«قازاقتا وقىعان كوپ، كۇرەسكەر تاپشى» دەيتىنىم سوندىقتان.
ءبىراق توتاليتارلىق كەزەڭدە «ۇندەمەسەڭ دە ۇيدەي پالەدەن قۇتىلا المايتىن»، جالامەن جازالاعان جايتتار مىڭداپ بولدى.
توتاليتارلىق جۇيە قۇرۋشى ديكتاتورلاردىڭ (ستالين، گيتلەر، ماو، پول پوتا، ت.س.س) بارلىعىنا ءتان دەرت – ينتەلەكتۋالداردى قۋعىنعا ۇشىراتۋ، ولارعا جۇمىسشى، شارۋا سياقتى دەنە ەڭبەگىنىڭ ادامدارىن قارسى ايداپ سالۋ.
مۇنىڭ سەبەبى – حالىق زيالىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداپ، ويلانىپ، بيلىككە ءقاۋىپ توندىرمەسىن دەۋدەن جانە ديكتاتورلار نەگىزىنەن، شالا ساۋاتتى بولاتىندىقتان وزىنەن بىلىمدىلەردى جەك كورۋدەن.
ديكتاتورلاردىڭ سۇيىكتى ءبىر ءتاسىلى – ءوزىن ينتەللەكتۋالدارعا ماقتاۋ ارقىلى حالىق الدىندا بەدەل جيناۋعا تىرىسۋ.
شالا ساۋاتتى ديكتاتوردى ەلدەگى اكادەميك، پروفەسسورلار، ت.ب. زيالىلار ماداقتاپ جاتسا، الگى بيلەۋشىنىڭ» مەملەكەتتەگى ەڭ دانىشپان، ەش بالاماسىز ادام» ەكەندىگىنە حالىق قالايشا يلانباسىن؟!
ديكتاتور بيلەۋشى ءوزى «ورتاداعى جارىق جۇلدىز» بوپ كورىنۋى ءۇشىن ماڭايىنا ساۋاتى وزىنەن دە تومەن يا بولماسا بيلىكتى ماداقتاعىش، ءپرينسيپسىز «وقىعانداردى» عانا جينايتىنى بەلگىلى زاڭدىلىق.
حالىقتى ۇرەي ارقىلى باسقارۋدان وزگەگە قابىلەتى جەتپەيتىندىكتەن، ساۋاتسىز بيلەۋشى مەملەكەتتە اۆتوريتارلىق، توتاليتارلىق جۇيە ورناتۋعا تىرىسىپ باعادى.
ءوز حالقىنىڭ ىشىنەن ۇنەمى جاۋ ىزدەۋدى داستۇرىنە اينالدىرعان توتاليتارلىق مەملەكەتتەردە ادامدار ءوز باسىن قورعاماق پيعىلمەن بيلىكتى ماداقتاپ قانا قويماي، وزگەلەردى قارالاۋ ارقىلى دا ۇكىمەتكە بەرىلگەندىگىن دالەلدەۋگە جان سالعانى جايلى تاريحىمىزدا مىسالدار مىڭداپ سانالادى.
«زيالىمىز» دەيتىندەردىڭ مۇنداي قىلىعىنان بەرتىندەگى مىسال كەلتىرسەك 1986 جىلى جەلتوقساندا حالقىن قولداۋ ورنىنا، ءبىر توپ «وقىعاندارىمىزدىڭ» (م.ايتقوجين، ا.ءاشىموۆ، ق.بەكقوجين، ع.قايىربەكوۆ ە.سەركەبايەۆ) ۇلت پاتريوتتارىن ايىپتاپ، ۇكىمەت دايىنداعان قۇجاتقا قول قويعاندارى ەستەرىڭىزدە بولار؟!
ال كەيىننەن «باتىرمىن» دەپ شىعا كەلگەن كارىشال اسانوۆ دەگەن 17-جەلتوقساندا، وتارشىلداردىڭ جەندەتتەرى الماتى الاڭىندا قازاقتى قان جوسا ەتىپ جاتقان ساتتە، ۇكىمەت ماجبۇرلەمەسە دە ءوزى پىسىقتىق تانىتىپ، گورباچيەۆكە: «كولبيندى قازاقستانعا باسشى ەتكەنىڭىز ناعىز دانا شەشىم!...» دەپ تەلەگرامما جونەلتكەن.
سول، 1986 جىلعى جەلتوقساندا الاڭعا شىققان حالقىمەن بىرگە بولامىن دەپ سوققىعا جىعىلىپ، قىزمەتىنەن قۋىلعان رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆ پەن اكتەر تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتى 1992 جىلى ءبىر جيىن ۇستىندە ەسكە العانىمىزدا، كەيبىر «وقىعانداردىڭ» كۇلكىگە اينالدىرماق بولعانىن دا كوردىك. وزدەرى ەرلىك جاساي المايتىن جانە ەرلىك ۇعىمىنىڭ پارقىن تۇسىنە المايتىن مىسكىندەردىڭ قىلىعى بۇل!...
جارايدى زيالى سانالاتىندار جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كوشەگە شىعىپ، دۇلەي كۇشپەن شايقاسپاي-اق قويسىن.
ءبىراق سول كەزدەرى تايسالماي، كوتەرىلىسشىلەر تۋرالى ۇكىمەتتەن وزگەشە پىكىر ايتقان اقىن جۇبان مولداعالييەۆتى، جازۋشى بەيبىت قويشىبايدى قاۋىم بولىپ قولداپ، جەلتوقساندىقتارعا اراشا تۇسسە، زيالىلاردىڭ ەشكىم دە باسىن كەسىپ الماس ەدى.
ءوز جاندارىن الاڭعا شىققانداردان ارتىق ساناعان ۇرەيشىلدەر ءدال سول كەزدەرى كومپوزيتور جولال داستەنوۆتىڭ ەش قورىقپاستان مەنى سوتتاتپاۋ ءۇشىن، ساعات اشىمبايەۆ ەكەۋى اقىلداسىپ قازاق تەلە-راديو كوميتەتىندەگى ارىپتەستەرىمدى التى كۇنگە سوزىلعان سوتقا قاتىستىرىپ ماعان قولداۋ كورسەتكەنىن، كولبينگە، سوتقا حات جازعاندارىن بىلە مە ەكەن؟..
ءيا توتاليتاريزم كەزىندە ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز، ماقالا جازىپ، جيىنداردا «اشكەرەلەپ»، قازاق وقىعاندارى ءوزدى-وزىن (ۇلت ءۇشىن قاي-قايسىنىڭ دا قاجەت ەكەنىن ويلاماستان) قىرعىنعا ۇشىراتقانى بەلگىلى جايت. ءبىراق ءدال ورىس جازۋشىسى كورنەي چۋكوۆسكييدەي بيلىكتىڭ كوڭىلىن تابامىن دەپ بالالارعا دا رەپرەسسيا جاساۋدى ۇسىنعان قازاق بولماعان شىعار-اۋ!..
(جالعاسى بار)
ماقالا "قالا مەن دالا" گازەتىندە جاريالاندى
