ەڭ قىزىعى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىز قازاق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاتارىندا (شىن مانىندە – ۇلتتىق ساياساتتا باسقا ۇلتتار ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىرۋشى وكىمەت) جۇرگەندە، مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە قۋات بەرەتىن دە وسى ءبىر اۋىز الدامشى ءسوز بولاتىن.
سوندىقتان بولۋ كەرەك، قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن تەك قانا قازاقتار كۇرەسكە شىقتى، تەك قانا قازاقتار ورتالىقتان ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە، ەگەمەندى ەل بولۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ سان جىلدارداعى ارمانى بولاتىن. مۇمكىن، سىرىمنىڭ سوڭعى ويى دا، كەنەسارىنىڭ سوڭعى ەلەسى دە وسى قازاق ەلى بولار.
شەت جەردە كوز جۇمعان مۇستافا شوقاي دا سارعىش سىردارياسىنىڭ سۋىن ءبىر كورسەم دەگەننەن بۇرىن تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قۇرىلۋىن اڭساعان بولار... كىم ءبىلسىن، مۇمكىن، الاشتىڭ ارىستارى اتىلار الدىندا وزدەرىنىڭ سان ءتۇرلى ايلا جاساپ، قىزىلدارمەن قولتىقتاسۋعا دەيىن بارعاندا، ەگەمەندى قازاق ەلىن جاساي الماي كەتكەندەرىنە عانا وكىنگەن بولار.
...
كەيبىرەۋلەر «تاۋەلسىزدىك الدىق ەمەس پە، ءوزىمىزدىڭ تۋىمىز، ەلتاڭبامىز، ءانۇرانىمىز بار عوي» دەپ شۇكىرشىلىك ەتكىسى كەلەدى.
ولاردى دا تۇسىنەمىن، سانسىز جىلعى كۇرەستەن ابدەن قاجىعان قازاق وزدەرىنىڭ قولدارىنا كەلىپ تۇسكەن ەگەمەندىكتى جارىتا الماعاننان سوڭ، وزدەرىن وزدەرى وسىلاي الدارقاتادى.
سوندىقتان بولۋى كەرەك، بارلىق جەرگە «ەگەمەندىك»، «تاۋەلسىزدىك» دەگەن سوزدەردى جازىپ قويدىق...
كەيدە مەن، وسى سوزدەردى 90-جىلداردىڭ باسىندا قالانىڭ بارلىق كوشەلەرىنە جازىپ قويعاندا قانداي بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
ناقتى جازاتىن كەزەڭى سول بولاتىن! الايدا مەملەكەت، وكىنىشكە قاراي، ول ۋاقىتتا سول ءسوزدى ايتقانداردى، جازعانداردى قۋدالاۋمەن عانا اينالىساتىن. ءقازىر بۇل ءسوز، مەن ءۇشىن، كەرمەك تاتي باستادى.
«ەگەمەندىك»، «جەكە مەملەكەت بولدىق» دەگەن ۇعىمنىڭ ناقتى كورىنىسى، شارتتارى جۇزەگە اسقان جوق. ءبارى باياعى كۇيدە قالعان سياقتى.
تەك قانا تۋىمىز بەن ەلتاڭبامىز، ءانۇرانىمىز عانا وزگەرىپتى. ءتىلىمىز دە باياعى كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي، قازاقتىڭ بەسىگى بولىپ تابىلاتىن اۋىلىمىز دا سول قالپى – جۇدەۋ كۇيىندە، باسپاناسىز، «كۆارتيرا» جالداپ جۇرگەن دە سول سورلى قازاق، ۇيلەرى قيراپ، جاتاقحانادان شىعارىلىپ جاتقاندار دا ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز.
ەڭ قورقىنىشتىسى، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى – جاستارىمىز ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق نامىستان ايىرىلىپ بارا جاتىر. ارينە، جۇزدەگەن جىل بوداندىقتا، توتاليتاريزم قىسپاعىندا نە بەسىگى مەن دومبىراسىن، نە ءدىنى مەن ءتىلىن جوعالتپاعان قازاق قۇرىپ تا كەتپەيدى جەنە ۇيىقتاپ تا جاتا بەرمەيدى.
ءبىراق بىرىنشىدەن، قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن «تاۋەلسىزدىك»، «ەگەمەندىك» دەگەن جالاۋلاردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ «قازاق مەملەكەتى قايدا؟» دەپ اتتان سالۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز بولسا، ەكىنشىدەن (قازاقتىڭ ءبىر كوتەرىلسە توقتامايتىن مىنەزىن ءبارىمىز بىلەمىز)، سول ۇلتتىق مۇددەنىڭ جولىندا ءبىر-بىرىمىزدىڭ جاعامىزدان الۋعا بارعىمىز كەلمەيدى.
...
ءوز باسىم، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ «شوپكە تىشارلارى» ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق نەگىزدەگى ۋنيتارلىق مەملەكەتتىڭ باستى بەلگىلەرىن، شارتتارىن بىلمەيتىن بولار دەپ ويلايمىن.
ەكىنشى جاعىنان، ونى بىلمەۋلەرى مۇمكىن دە ەمەس سياقتى. بىردى-ەكىلى كەلىمسەكتەردىڭ جينالىپ، سول جەردىڭ تۇراقتى حالقىن جاۋلاپ الىپ نەمەسە قىرىپ-جويىپ قۇرعان مەملەكەتتەرىنەن (اقش، كانادا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا سياقتى) باسقا بارلىق ەلدەر ۇلتتىق نەگىزدەگى ەلدەر بولىپ سانالادى. ولاردىڭ دا مەملەكەتتىك شارتتارى كوز الدىمىزدا تۇر ەمەس پە؟ الايدا قازاق ەلىنە كەلگەندە سول شارتتاردىڭ ەشقايسىسى جۇمىس ىستەمەي قالاتىنى قالاي؟
وسى پارادوكستان ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ باسشىلارى دا ۇيالاتىن بولۋلارى كەرەك، «ءبىز ەرەكشە ەلمىز، باسقالارعا ۇقسامايمىز» دەگەن ءۋاجدى الدىمىزعا تارتاتىن بولدى.
ءبىراق ءبىزدىڭ باسقا ەلدەردەن قانداي ەرەكشەلىگىمىزدىڭ بار ەكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ادام ايتىپ، دالەلدەپ بەرگەن ەمەس.
ولاردىڭ (بيلىكتىڭ) مەن بىلەتىن، ءبىراق وزدەرى ەشقاشان اۋىز اشىپ ايتپايتىن ءبىر عانا دالەلى بار، ول – «ەگەر قازاق ەل ەكەنىمىزدى مويىنداساق، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن (دەمەك، مەملەكەتتىلىكتىڭ ءبىر شارتى ەكەنىن – د.ك.) دە مويىنداۋىمىز كەرەك، سول كەزەڭدە بىزدەر جۇمىستان دا، جەپ وتىرعان نانىمىزدان دا ايىرىلىپ قالامىز، ال ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز «مايلى شەلپەك» – قازاق جەرىنەن كەتۋىنە تۋرا كەلەدى» دەگەن قورقىنىش.
ارينە، بۇل قورقىنىشتىڭ نەگىزى بار، ءبىراق نيەتى بار ادامدار ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ دە، اسا قيىن شارۋا ەمەس قوي.
...
...سوڭعى ۋاقىتتا ۇلتتىق باعىتتاعى ازاماتتارعا، ۇيىمدارعا «وسى سەندەردىڭ باستى ماقساتتارىڭ، مۇددەلەرىڭ قانداي» دەگەن سياقتى سۇراقتار قويىلا باستادى. وعان دا شۇكىرشىلىك.
بۇل سۇراقتىڭ استارىندا «تاۋەلسىزدىك الدىڭدار، تۋلارىڭ مەن ەلتاڭبالارىڭ بار، ەندى سەندەرگە نە جەتپەيدى؟» دەگەن رەنىش جاتقان سياقتى.
شىنىندا دا، مەملەكەتتىك رامىزدەردى بەلگىلەدىك، الايدا بۇنىمەن ءىس ءبىتتى دەۋگە بولا ما؟
مۇمكىن، جان-جاعىمىزعا قاراپ، باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ باستى بەلگىلەرىن ساراپتاپ، وزىمىزدە وسى بەلگىلەر بار ما، بار بولسا، قانداي جاعدايدا، قانداي دەڭگەيدە دەپ سۇراق قوياتىن كەزەڭ جەتكەن سياقتى.
ەكىنشىدەن، وسى ءبىر قىسقاشا ساراپتاۋ ارقىلى ءبىزدىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرىمىزدىڭ بوس ايقاي ەمەس، بارلىق ەلدەردە جۇزەگە اسقان نەگىزگى شارتتار ەكەنىن دە حالىققا جەتكىزە كەتەرمىز.
سوندا عانا كەيبىرەۋلەر «بۇلاردىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە تولىق جۇزەگە اسىپ وتىرعان، اقىلعا دا، حالىقارالىق زاڭدارعا دا سياتىن ماسەلەلەر عوي، قازاق ەلىندە دە وسى شارتتاردى جۇزەگە اسىرۋ – زاڭدى تالاپ ەمەس پە» دەپ بىزگە وجىرايا قاراۋىن قوياتىن بولار.
...
ءبىرىنشى. قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ ورناۋى. بۇل جەردە كوپ ايتاتىن ەشتەڭە جوق دەپ ويلايمىن. كەز كەلگەن ۋنيتارلىق، ۇلتتىق ەلدىڭ ءوز مەملەكەتتىك ءتىلى بولادى دا، ول ءتىلدى مەڭگەرۋ سول ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ ءسوزسىز قاجەتتىلىگىنە اينالۋى شارت.
ال مەملەكەتتىڭ مىندەتى – سول قاجەتتىلىكتى ساۋاتتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى.
ەڭ قىزىعى، كەيبىر ەلدەر بۇل اكسيومانى (تالاسسىز شىندىقتى) كونستيتۋسياعا دا ەنگىزىپ جاتپايدى. سوندىقتان دا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى تەز ارادا قابىلداۋىمىز قاجەت.
ونىڭ نەگىزىندە: «قازاق ءتىلى مىندەتتى، باسقا تىلدەر قاجەتتىلىگىنە قاراي» دەگەن پرينسيپ بولۋى شارت. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋى، تالاپ ەتىلۋى – باسقا تىلدەردى شەتتەتۋ بولىپ تابىلمايدى.
باسقا تىلدەردى شەتتەتۋ (ديسكريميناسيا) – قازاق تىلىنەن باسقا تىلدەردى قولدانۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋ. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ تالابى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ تىلدەرىنە ەشقانداي دا اسەر ەتپەيدى.
ءتىل ماسەلەسىن بىرنەشە جەكە سالالارعا ءبولىپ ايتۋعا بولادى.
بۇنىڭ ىشىنە جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سول جەردىڭ يەسىنىڭ تىلىندە بولۋ ماسەلەسى دە، ىشكى قولدانىستاعى جانە سىرتقا شىققانداعى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىنىڭ تەك ءبىر عانا تىلدە – سول مەملەكەتتىڭ تىلىندە بولۋى دا، وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنىڭ تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى دە، كوشەدەگى كورنەكى جازبالاردىڭ دا تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە بولۋى، شەتەلدەرمەن قاتىناستىڭ مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋىنەن باستاپ، وزىمىزدە شىعاتىن ونىمدەردىڭ اتاۋلارىنا دەيىن (بۇگىنگى كۇنى رەسپۋبليكادا شىعارىلاتىن كامپيتتەرگە دەيىن «الەنۋشكا»، «ميشۋتكا» دەپ اتالادى) قازاق تىلىندە بولۋ شارتى جاتادى. مەملەكەتتىك ءتىلى جۇمىس ىستەمەيتىن ەل مىلقاۋ اداممەن تەڭ.
...
ەكىنشى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مەيرامدارى مەن اتاۋلى، تاريحي كۇندەرى سول مەملەكەتتىڭ رەسمي مەيرامدارىنا اينالۋى.
قازاق ەلىن مەكەندەگەن بارلىق دياسپورا، ۇلت وكىلدەرى تاريحى قالىپتاستىر- عان مەيرامدار مەن اتاۋلى كۇندەردى مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە تويلاۋى شارت، ال مەملەكەت بۇل اتاۋلى كۇندەردى زاڭ ارقىلى بەكىتۋى قاجەت.
بۇل – بارلىق ەلدەردە جۇزەگە اسقان، ول ەلدىڭ بىردە-بىر ادامى قارسى بولمايتىن ماسەلە.
مىسالى، فرانسۋزداردىڭ باستيليانى الۋ كۇنى – فرانسۋز حالقىنىڭ ۇلتتىق-تاريحي مەيرامى. سونىمەن قاتار فرانسۋز مەملەكەتىنىڭ دە مەيرامى رەتىندە سول ەلدەگى بارلىق ازاماتتار تويلايتىن «قىزىل كۇن».
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 15 جىلىندا عانا ايتتىڭ ءبىر كۇنى رەسمي تۇردە دەمالىس كۇنى دەگەن اتاۋ الدى. الايدا ول كۇنگە پاسحانى قوسىپ بەرىپ، «ءبىر ادىم ىلگەرى، ەكى ادىم كەيىن» جىلجىدىق.
مەنىڭشە، 300 جىل بويى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق حالقىندا، مىندەتتى تۇردە، «ۇلت-ازاتتىق كۇرەس كۇنى» بولۋى شارت.
مۇمكىن، ونى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا نەمەسە كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىنە نە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بايلانىستىرارمىز، ول جاعىن تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرالىق.
الايدا مۇنداي اتاۋلى كۇننىڭ بولۋى، ءسوز جوق، ۇلتتىق رۋحتىڭ كوتەرىلۋىنە، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، مەملەكەتشىلدىكتىڭ ويانۋىنا نەگىز بولارى ءسوزسىز.
دوس كوشىم،
«ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى
(جالعاسى بار)
