– ناتاليا ۆلاديمير قىزى، ءسىزدى حالىق ەلگە جاناشىر ءماجىلىس دەپۋتاتى رەتىندە تانىعانىن بىلەمىز؟ كوڭىلىڭىزدە قيماستىق جوق پا؟ الداعى ۋاقىتتا قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– ماڭگىلىك دەپۋتات بولاتىن ەشكىم جوق. حالىق سىيلاپ، پارتيا قولداپ، دەپۋتات بولدىم. ەل دامۋىنا قولىمانن كەلگەنشە قىزمەت قىلدىم. سوعان ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن. ەڭ باستىسى كەز-كەلگەن دەپۋتات حالىقتىڭ ءسوزىن، مۇڭىن مۇڭداعانىنىن قالايمىن. ارينە، ءتورت جىل كولەمىندە جۇمىس ىستەگەن ورنىڭدى، ارىپتەستەرىڭدى قيمايسىڭ. ق ر پارلامەنتى ماجىلىسىندەگى جۇمىسىمىم مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ اياۋلى ساتتەرىمىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. زاڭ شىعارۋشى ورتادا ءجۇرىپ، ءوزىم ايتارلىقتاي شىڭدالدىم دەپ ەسەپتەيمىن!
– قازاق ءتىلىن مايىن تامىزىپ سويلەيدى ەكەنسىز. قالاي ۇيرەندىڭىز؟
– Meن اۋىلدا وسكەنمىن. اتا-انامىز 1941 جىلى ماسكەۋدەن قازاقستانعا جەر اۋدارىپتى. باسىندا قىزىلوردا دا، كەيىن اقمولادا تۇردىق. اۋىلدا وسكەندىكتەن، قازاقتارمەن ءجيى ارالاستىق. وقىعان مەكتەبىمىز قازاق جانە ورىس تiلiندەگi ارالاس مەكتەپ بولاتىن. سول جەردە ءجۇرىپ-اق ۇيرەندىك قوي.
– ءتىلدى ۇيرەنۋ كەزiندە قانداي دا ءبىر قيىندىق بولدى ما؟
– كەز-كەلگەن ءتىلدىڭ وزىندىك قيىندىعى، وزگەشەلىگى بولادى. قازاقتاردىڭ استارلاپ، تۇسپالداپ، جاسىرىپ سويلەيتىن قاسيەتتەرى بار عوي. ماعىنالاس سينونيمدىك قاتارلارى دا كوپ.
سونداي ساتتەردە كەي سوزدەردى تۋرا ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ، ونى باسقا ماعىناسىندا قولدانىپ ايتىپ وتىرعاندارىن بىلمەي قالاتىن كەزدەرىم بولدى.
ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە وعان دا ۇيرەندىك. سونداي-اق، قازاقشا مەن نەمىسشە قۇرىلىمى، دىبىستالۋى جاعىنان وتە جاقىن. «ءا» مەن «ءو»ء-نىڭ وقىلۋى بىردەي. بۇل دا ءتىل سىندىرۋىما كومەكتەستى.
– اكە-شەشەڭىز قازاقتار تۋرالى قانداي پىكىردە ەدى؟
– مەنى قازاق قىلعان، جان دۇنيەمدى قازاققا جاقىن ەتكەن سول اسىل جاندار اكەم مەن شەشەم. جەر اۋدارىپ كەلگەن، تالاي قيىنشىلىقتى باستان وتكەرگەن ولار ءۇشىن قازاقتاي قامقور حالىق بولماپتى.
ءار سوزدەرىندە: «مۇنداي مەيىربان، اقكوڭىل ۇلتتى سوناۋ شۋى مول ماسكەۋ جاقتان كورمەپتىك. ءبىزدى كەمسىتپەدى، قورسىنبادى، جارتى كۇلشەسىن ءبولىپ بەردى» دەپ وتىراتىن.
سول كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىنەن بولار، جاستايىمنان قازاقى تانىمعا، قازاق ۇلتىنا جاقىن ءوستىم. بولاشاق جارىم دا قازاق بولدى. ۇيدە ون ءبىر اعايىندىمىز. جەتى قىزبىز. بەسەۋىمىز قازاققا تۇرمىسقا شىقتىق. وسىدان-اق، ءبىر بۇيرەگىمىزدىڭ قازاققا بۇرىپ تۇراتىنىن اڭعارۋعا بولار.
– قازاققا كەلىنمىن دەدىڭىز. ىرىم-جىرىمى، ءسالت-داستۇرى كوپ حالىقپىز عوي. ۇيرەنىسۋ قيىنعا سوققان جوق پا؟
– ۇلكەنگە ىزەت، كىشىگە قۇرمەت ەتەتىن ۇلتتىڭ كەلىنى بولۋ – ماندايىما جازىلعان باقىت دەپ بىلەمىن. «كەلىن قۇتتى بولسىن» دەپ الىستان ات ارىتىپ كەلەتىندەر كوپ ەدى.
ولارعا دامدەپ شاي قۇيىپ، تاماق ىستەپ، كوڭىلىن تابۋىڭ كەرەك. بiرiنەن سوڭ ءبىرى كەلەدى. اشىق-جارقىن اڭگىمە ايتىلادى.
باستابىندا ىڭعايسىز سەزiنەتiنمiن ءوزiمدi. بىرتە-بىرتە سول ءبىر قوناقجاي داستارقان بولماسا، وتىرا المايتىن بولدىم. ال جاسى كىشىلەر «جەڭگە» دەپ قالجىڭداسادى. ولاردى «قاينىم»، «ءقايىنسىڭلىم» دەپ ءجۇرىپ-اق، ناعىز قازاق بولىپ كەتتىم.
اۋەلى، تۋىسقاندارىم: «سەنىڭ نەمىس قانىن جوق. كۇيەۋىڭ ساعان قاراعاندا نەمىستەرگە جاقىن» دەپ قاعىتادى. شىنىندا دا، جولداسىم ءبىرتوعا، ىسىنە شوگەل. نەمىسكە سول جاقىنىراق (كۇلەدى).
– مەرەكە-مەيرامداردى قالاي قارسى الاسىزدار؟
– ءبىز ۇلكەن اۋلەتپىز. قازاق، ورىس ابىسىندارىم بار. باسقا ۇلتقا كۇيەۋگە شىققان قايىنسىڭلىلەرiمiز دە جوق ەمەس. سوندىقتان، قاي ۇلتتىڭ مەرەكەسى بولسا، سول ۇلتتىڭ وكىلى ۇيىنە قوناققا شاقىرادى.
ورىس ابىسىندارىم ورىستىڭ ۇلتتىق مەرەكەسىندە قوناققا شاقىرسا، مەن نەمىستەردىڭ مەرەكەسىندە ولاردى قوناققا شاقىرامىن. ال باستى مەرەكەمىز ناۋرىز. ەنەمنەن ۇيرەنگەن ناۋرىز كوجە جاساۋ ءادىسىن كەلىندەرىمە، قىزدارىما ۇيرەتىپ وتىرامىن. بۇل كۇنى قۇرت-ىرىمشىك، سۇزبە-قاتىق سۇراپ وزگە ابىسىندارىم ماعان كەلەدى. ويتكەنى، ءبارىن ەنەمنەن تاپتىشتەپ ۇيرەنگەنمىن. ۇلىق مەرەكەنى مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ وتەتىن بولدىق. بۇل دا بولسا – تاۋەلسىزدىكتىڭ سىيى.
– ناۋرىز دەمەكشى، وسى مەرەكەنىڭ مازمۇنى، تويلانۋ ءۇردىسى كوڭىلىڭىزگە تولا ما؟
– بۇرىنعىدان جاقسى سەكىلدى. مەن جاس كەزىمنەن بۇل مەرەكەنى بىلەتىنمىن، اۋىلداعى قازاقتار ءبىرىن-بىرى شاقىرىپ، اتاپ ءوتىپ جاتاتىن. ءبىراق بۇكىل ەل بولىپ، ۇلان-اسىر توي جاساي المايتىنىمىز انىق ەدى. ءقازىر، ءتاۋبا.
ايتسە دە، ايتەۋىر مەرەكەلەۋ ءۇشىن مەرەكەلەۋ سياقتى كورىنىپ كەتەتىنى بار كەيدە. ءبىر تەكتى جۇيە، مازمۇن جاعىنان تولىق اشىلماعان سەكىلدى.
جاڭا جىلدى تويلاتۋدا الدىمىزعا جان سالمايمىز. ونىمىز ءجون دەلىك. ءبىراق كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ۇلىقتاۋ – ۇلتتىق، ەلدىك پارىز بولسا كەرەك. جاڭا جوسپار، جاڭا مازمۇن، وزىندىك سەناريي قاجەت سەكىلدى.
قىدىر اتا بەينەسىن بارشا بالالارعا ءسىڭىرۋ كەرەك. ونداي وبرازدى بالا ساناسىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى، ۇلتتىق تانىمدى، سالت-سانانى عانا ەمەس، ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىن جاڭعىرتامىز.
– بالالارىڭىز، نەمەرەلەرىڭىز قازاقشا بىلە مە؟
– بiلەدi. ولار قازاق تiلiن بiلمەسە، ءبىزدىڭ بىلگەنىمىزدەن نە پايدا؟ ولارعا بەسىكتەن باستاپ قازاقشا تاربيە بەردىك. ءۇي ىشىندە قازاقشا سويلەيمىز. ماقالداپ-ماتەلدەپ، جۇمباق جاسىرىپ، ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى ءتۇسىندىرىپ وتىرامىز.
نەمەرەلەرىمنىن كەيبىرىنىڭ ءتىلى ورىسشا شىقتى. كەلىنىم مەن ۇلىما سول ءۇشىن اقىل ايتىپ، وتباسىندا قازاقشا سويلەۋلەرىن سۇرادىم. ءقازىر قازاقشا تاقىلداپ تۇر.
– قازاقشا ەڭ جاقسى كورەتىن، ءجيى قولداناتىن ءسوزىڭىز بار ما؟
– بىلمەيمىن. قازاقتىڭ ءار ءسوزى اۋەزدى، ءماندى، ماعىنالى عوي. ەنەم مارقۇم وتە كىشپەيىل، اقىلمان، باۋىرمال جان ەدى. مەنى تۋعان قىزىنان ارتىق كورمەسە، كەم كورگەن جوق. سول كىسى «جارىعىم» دەگەن ءسوزدى كوپ قولداناتىن. نەمەرەلەرىنە، ءتىپتى كەيدە ماعان دا ايتاتىن. سونى مەن دە كولدانام. ءبىرتۇرلى جىلى، نۇرلى ءسوز سەكىلدى.
– مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا ءوز تۇعىرىنا كوندى ما؟ ءتىل ساياساتىنداعى كەمشىلىكتەر بار دەپ ويلايسىز با؟
– ارينە، جەتىستىكتەر كوپ. ءقازىر مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردىڭ كوبى قازاق ءتىلىن بىلەدى. قازاقشا مەكتەپتەر، بالاباقشالار كوپتەپ اشىلۋدا. ودان بiتiرگەن بالالار نەگە قازاقشا بىلمەسىن.
ءبىراق، اتتەگەن-اي دەيتىن جەرىمىزدە از ەمەس. ەڭ باستىسى، ادام وزىنەن باستاۋى كەرەك. پارلامەنتتە جۇرگەن كەزىمدە وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن سايلانعان دەپۋتاتتار قازاقشا سويلەسەمىز كەيدە. قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەندەرگە، مەن ادەيى قازاقشا ءتىل قاتام. سوندا كەيبىر ارىپتەستەرىم ماعان كۇلىپ قارايدى. وزدەرى قازاقتار. سوعان تاڭعالامىن.
– ءوزiڭiز اقمولا وبلىسىنان ەكەنسىز. ەلiمiزدiڭ سولتۇستىك وڭىرلەرى قازاقشاعا مۇلدەم مويىن بۇرعان جوق. ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيدى دەگەن ءسوز جيi ايتىلادى. سول ءسوزدىڭ قانشالىقتى جانى بار؟
– مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ءقازىر كىم بولسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، بولاشاق قازاق تiلiندە ەكەنiن انىق سەزەدى. ارينە، ۇلكەن كiسiلەر ءۇشiن قيىن شىعار، بiراق ولار مىڭ جەردەن قاسارىسسا دا ءتىلدى مەڭگەرىپ العان جاستار جەتەرلىك.
دۇكەندەر دە، الەۋمەتتىك ورتالاردا قازاقشا سويلەسىپ تۇرعان ادامداردى ءجيى كورەمىز. بۇرىن ول دا جوق بولاتىن. ەگەر قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەگەندەردىڭ ءوز وبالدارى وزدەرىنە. ولار بۇگiنگi كەرتارتپالىعى ءۇشىن ەرتەڭ وكىنەتىن بولادى.
– قازاق ادەبيەتىن وقيسىز با؟
– قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىنا، شۇرايلىملىعىنا تامسانىپ كەلە جاتقان جاننىڭ ءبىرىمىن. جاڭادان ءتىلى شىققان بالانىڭ ءوزى ورامدى ءبىر سوزدەردى ايتاتىنىنا تاڭىرقايسىڭ. ولاردىڭ ارعى ساناسىندا سونداي ءبىر مول سوزدىك قور بار سەكىلدى. بۇل عاسىرلار بويى ايتىلعان بەسىك جىرى مەن باتىرلىق ەپوستاردان ۇلتتىڭ جادىنا سىڭسە كەرەك.
سوندىقتان دا قازاق ادەبيەتىنە دەگەن قۇرمەتىم شەكسىز. گەتە مەن ابايدى سالىستىرىپ وقىساڭىز، ەكى ۇلى تۇلعانىڭ ۇلاعاتتى وي-تۇجىرىمدارىنىڭ ۇقساستىعىنا تۇششىناسىز.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» تالاي مارتە وقىپ شىقتىم. ءار رەت وقىعان سايىن تامسانىپ قانا وتىرامىن. ۇلى ءتىلدىڭ قۇدىرەتى مەن ۇلى ويشىلدىڭ كوركەم ويلاۋ مانەرىنە. «اباي جولىن» دۇنيەگە اكەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى – ۇلى ءتىل. بۇعان وسى ەپوپەيانى قازاقشا وقىعان جانداردىڭ كوزى جەتەرى انىق.
