ۇمىتىلماس ارىس ەسىمى

Dalanews 28 ءساۋ. 2023 03:55 1184

قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىن جازعان الاش قوزعالىسى - تاريحي-ساياسي، ايرىقشا قۇبىلىس رەتىندە ۇلتىمىزدىڭ مادەني- رۋحاني دامۋ جولىن جاڭا ارناعا بۇرعانى ءسوزسىز. الاش مۇراسىن حالىققا قايتارۋ جۇمىستارىن ءقازىر دە جالعاستىرۋ قاجەت جانە كەڭەس وكىمەتى جازىقسىز قۋعىنداعان ونداعان مىڭ ادامنىڭ ءىس-قۇجاتتارى ءالى كۇنگە دەيىن ارحيۆتەردە اشىلماي جاتقانى ءمالىم. 1990-شى جىلداردىڭ باسىندا باستالعان «الاش» پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ اقتالۋى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. سول ارىستاردىڭ ءبىرى جەتىسۋلىق قايراتكەر – ساباتايەۆ ساتىلعان.

ساباتايەۆ ساتىلعان بۇرىنعى جەتىسۋ وبلىسى، ۆەرنىي ۋەزى، ۇلكەن الماتى بولىسىنىڭ جەتىنشى اۋىلىندا تۋعان. ول - ۇلت قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشى، شىعىستانۋشى، جوعارى ءبىلىمدى اگرونوم جانە ءتىل مامانى. 1895 جىلى ۆەرنىيداعى ۇلدار گيمنازياسىن بىتىرگەن سوڭ، ءبىلىم ىزدەپ رەسەيگە كەتەدى. 1898 جىلى ماسكەۋدەگى لازاريەۆسكيي اتىنداعى شىعىس تىلدەر ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ شىعادى. مۇنان سوڭ 1915 جىلى پەتروۆسكو-رازۋموۆسكيي اتىنداعى اكادەميانى بىتىرگەن. وسى جىلدارى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى جاراتىلىستانۋ، انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا اۋەسقويلارىنىڭ ماجىلىسىنە قاتىسىپ، «قازاقتاردىڭ سوت ءىسىن جۇرگىزۋى»، «تورعاي وبلىسى قوستاناي ۋەزى سوتى  قازاقتارىنىڭ اقساقالدار جانە ارااعايىندىق سوتى» دەگەن تاقىرىپتاردا بايانداما جاساپ، جۇرت نازارىنا ىلىگەدى. ول ابايدىڭ «جاز»، م.دۋلاتوۆتىڭ «مۇڭ» اتتى ولەڭدەرىن قارا سوزبەن اۋدارىپ، كورنەكتى شىعىستانۋشى A.ن. ۆەسەلوۆسكييدىڭ قۇرمەتىنە شىعارىلعان «ءال-شارحيات» (ماسكەۋ، 1914) جيناعىنا ەنگىزەدى. 1899 جىلدان 1901 جىلعا دەيىن ەكى جىل جەتىسۋ وبلىسى پىشپەك ۋەزدىك باسقارماسىنىڭ اۋدارماشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1901 جىلى جاركەنتكە اۋىسىپ، 1906 جىلعا دەيىن جاركەنت ۋەزدىك باسقارماسىنىڭ اۋدارماشىسى بولادى. قوسىمشا جەتىسۋ وبلىستىق قونىس اۋدارۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەيدى. C.ساباتايەۆتىڭ ماماندىعى مەن ونىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرگەن سول كەزدەگى جەتىسۋ وبلىستىق باسشىلىعى 1906 جىلى ونى ەگىنشىلىك جانە جەرگە ورنالاستىرۋ باس باسقارماسىنا قىزمەتكە اۋىستىرادى. ەكى جىل سول مەكەمەدە جۇمىس ىستەيدى. 1916-1917 جىلدارى لەپسى ۋەزىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەگەن.

پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ س.ساباتايەۆ الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسادى. ول ۇلتتىڭ بۇعاۋدان قۇتىلۋىن ارماندايدى جانە سول ءسات تۋدى دەپ قارايدى. سوندىقتان ءوزىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا جۇمسايدى. C.ساباتايەۆتىڭ بۇل ەڭبەگى ونىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلىن اسىرادى. 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنە مۇشە بولىپ قابىلدانادى. 1918 جىلى قاڭتاردا ۆەرنىي قالاسىندا وتكەن جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى سەزىنە قاتىسادى. سودان باستاپ اۆتونوميا قۇرۋ، ميليسيا جاساقتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. ۆەرنىيداعى الاش زيالىلارى مەن قازاق- ورىستاردىڭ ءىس قيمىلىنان قاۋىپتەنگەن قىزىلدار 1918 جىلى 9 ناۋرىزدا و.ءالجانوۆ، ى.جايناقوۆ، س.ساباتايەۆ سياقتى الاش ازاماتتارىن تۇتقىنعا الادى. س.ساباتايەۆ 17 ساۋىردە تۇرمەدەن بوساتىلىپ، سەمەيگە كەتەدى. سەمەيگە بارعان سوڭ تاعى دا الاش ۇكىمەتىنىڭ جۇمىستارىن اتقارادى. 1918 جىلى 10-31 تامىزدا الاشوردانىڭ لەپسى ۋەزىندە جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى وتەدى. سەزدە ول وبلىستىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. سەمەيدە ءبىرىنشى الاش اسكەري پولكىن جاساقتاۋ ىسىنە قاتىسادى. 1918 جىلعى 1 قاراشا كۇنى الاشوردا كەڭەسى ءسىبىر ۇكىمەتىنەن س.ساباتايەۆتىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ باس مامانى بولۋىنا رۇقسات الادى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ ول قارقارالىدا ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ىستەپ جۇرەدى.

الاشتانۋشى-جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم كۇرەسكەردىڭ ولىمىنە بايلانىستى: "ماعجاننىڭ "ساباتايەۆ ساتىلعان، كوشەدە ءجۇرىپ اتىلعان" دەيتىن ارنايى ولەڭىن اتاپ كورسەتەدى. 1921 جىلى 15 ساۋىردە قارقارالى ماڭىندا بوتاقارا دەگەن جەردە تۇقىم الىپ كەلۋگە بارا جاتقان س.ساباتايەۆتى اقتاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن قىزىل اسكەرلەر جازىقسىز اتىپ كەتكەن ەدى.

قورىتا ايتقاندا، ساباتايەۆ ساتىلعان ءوز حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا جان تاپسىرعان، ازاماتتىق بورىشىن ادال اتقارعان ەلجاندى زيالى رەتىندە ماڭگى ەل ەسىندە قالادى. الاشتىڭ وزگە دە بەيمالىم قايراتكەرلەرىن ءتانىپ-بىلۋ، ولاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن ءناسيحاتتاۋ-بىزدىڭ ۇلتتىق بورىشىمىز.

 

عىلىمي جەتەكشىسى: قوزىباقوۆا ف.ا.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،  فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتتەرى

ۇسىنىلعان
سوڭعى جاڭالىقتار