ءساۋىردىڭ باسىندا قاراعاندىنىڭ جاڭاارقا اۋدانى اۋماعىنان تابىلعان ونداعان جانۋاردىڭ ولەكسەسى كورسەتىلگەن بەينەجازبا قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. بۇل ولەكسەلەردىڭ قار ەرىگەن سوڭ، كوزگە ءتۇسىپ، تابىلا باستاعانى انىق. سونىمەن بىرگە، حالىق ولاردىڭ سىرتقى كەلبەتىنە بايلانىستى ءارتۇرلى نۇسقالارىن دا العا تارتىپ جاتىر: بىرەۋلەرى بارىنە براكونەرلەردى كىنالاسا، تاعى باسقالارى بۇل كەلەڭسىز وقيعانى جۇقپالى اۋرۋلارمەن بايلانىستىرادى. ءبىراق، ۇلىتاۋ وبلىسى بويىنشا ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى مەملەكەتتىك ينسپەكسياسىنىڭ باسشىسى زاكاريا تۇرالييەۆ اتاپ وتكەندەي، جانۋارلار قىستا تابيعي سەبەپتەردەن دە قىرىلىپ قالعان بولۋى مۇمكىن.

«جەلتوقسان-قاڭتار ايلارىندا اقبوكەندەر شۇبىرا باستايدى، وسى ۋاقىتتا ولار بىرنەشە ءجۇز، ءتىپتى مىڭداعان داراعا جەتەتىن ۇلكەن تابىندارعا اينالادى»، - دەدى ول. ياعني، ءار ەركەك اقبوكەنگە 20-دان 100-گە دەيىن انالىق كەلەدى ەكەن. ادەتتە، جۇپتاسۋدان كەيىن ەركەكتەر تابيعي سەبەپتەرگە بايلانىستى السىرەيدى جانە ءجيى ءولىپ قالىپ جاتادى.

2023 جىلدىڭ قاڭتار-ناۋرىز ايلارى ارالىعىندا جاڭاارقا اۋدانىندا ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنىڭ «وحوتزووپروم» ءوب» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قازىناشىلىق كاسىپورنىنىڭ ينسپەكتورلارى 61 باس كيىك ۇشاسىن – 41 اتالىق پەن 20 باس كيىكتى تاۋىپ، جويۋعا جىبەرگەن. بارلىق ءىس-شارالار اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدىكتەرى وكىلدەرىنىڭ، مال دارىگەرلەرى مەن پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلدى.

جاڭاارقا اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ بەينەجازبالارىنىڭ ارقاسىندا تاعى 63 باس ولەكسە بەلگىلى بولعان. ونىڭ سەگىز اتالىق بولسا، قالعانى جاس جانۋارلار. بۇل اقبوكەندەر دە قىس مەزگىلىندە قىرىلىپ قالعانى انىق. مۇنىڭ سەبەبىن ەڭ الدىمەن جەم-شوپتىڭ تابىلۋىنىڭ قيىندىعىنان كورۋگە بولادى. اۋا رايى دا ارقادا قاتال بولدى، كۇزگى جىلىمىقتان بىردەن اياز بولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارىن ءتۇز تاعىسىنىڭ قىرىلۋىنا سەبەپ رەتىندە قاراستىرۋعا نەگىز بار.

– ولەكسەلەردىڭ بارلىعىن مۇقيات زەردەلەپ شىقتى ءبىزدىڭ ماماندارىمىز. ەشقايسىسىنان مەحانيكالىق زاقىم، ياعني براكونەرلىك بەلگىلەرى انىقتالعان جوق، – دەدى زاكاريا تۇرالييەۆ.

ونىڭ سوزىنشە، الدىن الا مالىمەت بويىنشا، 124 كيىك باسىنىڭ قىرىلۋىنا سەبەپ بولاتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ دا بەلگىلەرى جوق. دەگەنمەن، ۆەتەرينارلىق قىزمەتتەر ءارى قاراي زەرتتەۋ ءۇشىن ولگەن جانۋارلاردان پاتولوگيالىق ۇلگىلەردى الىپ، ساراپتاما جۇرگىزۋدە.

– شىندىعىندا، جىلدان جىلعا كيىكتەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. – ارينە، تابىن نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم قىستاعى كوشىپ-قونۋ جولىنان كوكتەم كەلگەندە ولگەن مالداردى ءجيى ۇشىراستىرۋعا بولادى. ءوز تاجىريبەمنەن ايتايىن، مەن ەشقاشان بەس-التى جاستان اسقان ەركەك اقبوكەندى كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق انالىقتارى ۇزاعىراق ءومىر سۇرەدى، جەتىدەن سەگىز جىلعا دەيىن، – دەيدى ۇلىتاۋ وبلىستىق ينسپەكسيا باسشىسى.

ايتا كەتەيىك، ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى اقبوكەن ولەكسەلەرى تابىلعانى تۋرالى حابارلاماعا دا جاۋاپ بەردى. ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەرەگىنە سايكەس، ەركەك جانۋارلاردىڭ تابيعي شىعىنى (جاعدايى) كوش كەزىندە تابىننىڭ 15-تەن 30 پايىزىنا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. ءتۇز تاعىلارىنىڭ ءولۋ سەبەپتەرى اراسىندا تابيعي-كليماتتىق جاعدايلار دا كەزدەسەدى.

اقبوكەننىڭ كوپ جينالۋى مامىردىڭ باسىندا باستالاتىن قوزىلاۋ كەزەڭىندە دە بەلگىلى ءبىر اۋماقتا ورىن الادى. بۇل كەزدە ەركەكتەر تابىندى قورشاپ، كۇزەتەدى.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جانە ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ءۇش جاقتى بۇيرىعىنا سايكەس، ۋاكىلەتتى قىزمەتكەرلەر «وحوتزووپروم» ينسپەكتورلارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا تولدەيتىن ۋچاسكەلەردە كۇزەت شارالارىن كۇشەيتۋدە. ويتكەنى، ۇرعاشىلار ۇرپاق ءوربىتۋدى قيىندىقسىز وتكەرۋى ءتيىس.

– ۇلىتاۋ وڭىرىندە تەك بەتپاقدالا كيىكتەرىنىڭ پوپۋلياسياسى قونىس اۋدارادى. وسىنداي جاعداي اقتوبە، قوستاناي، اقمولا، قاراعاندى، پاۆلودار، قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ اۋماقتارىندا دا بولۋى مۇمكىن، – دەدى زاكاريا تۇرالييەۆ.

قازاقستاندا دالا بوكەنىنىڭ بارلىعى ءۇش پوپۋلياسياسى بار، ونىڭ جالپى سانى 1 ميلليون 318 مىڭ دارانى قۇرايدى. بەتپاقدالادا – 489 مىڭ، جايىق ماڭىندا– 801 مىڭ، ءۇستىرت ايماعىندا – 28 مىڭ باس.

ەڭ كوبىسى ورال جاقتى، نەگىزىنەن باتىس قازاقستان وبلىسىن مەكەندەيدى. 2010-2011 جىلدارداعى جاپپاي قىرىلۋدان كەيىن، نەبارى ونجىلدىقتا مال باسى ساۋىعىپ قانا قويماي، وسكەنى سونشا، بۇگىندە ولاردىڭ سانىن رەتتەۋ قاجەتتىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. نەگىزىنەن كيىكتەردىڭ ۇلكەن تابىندارى ايماقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيانىن تيگىزىپ جاتىر دەگەن فەرمەرلەردىڭ شاعىمدارى تاعى بار.

بەتپاقدالا پوپۋلياسياسىنىڭ سانى 2015 جىلى دالا بوكەندەرىنىڭ بىرنەشە ءجۇز مىڭ دارالارى ولگەن جاعدايدا ايتارلىقتاي ازايدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل جانۋارلار قايتا كوبەيۋدە. مال باسى ءوسىپ جاتىر، سونىڭ ىشىندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋاردى قورعاۋدىڭ ارقاسىندا دا وسىندا جاقسى ۇردىسكە كۋا بولىپ وتىرمىز.

2023 جىلدىڭ 11 ساۋىرىندە ۇلىتاۋ وبلىسى بويىنشا ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى ينسپەكسياسىنىڭ ماماندارى مەن قازاقستاننىڭ بيوالۋانتۇرلىلىگىن ساقتاۋ قاۋىمداستىعى قىزمەتكەرلەرى ايماقتاعى اقبوكەندەردى ساناۋعا كىرىستى. ەرەجەگە سايكەس، ءتيىستى ءىس-شارالار بەس كۇن بويى اۋماقتا تىكۇشاقتاردىڭ ۇشۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

بەتپاقدالا پوپۋلياسياسىن ەسەپكە الۋ قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا جۇرگىزىلەدى. بۇل رەتتە، تىركەۋ 15 ساۋىردە باستالىپ، جىل سايىن تولدەۋ كەزەڭى باستالعانعا دەيىن ۇيىمداستىرىلاتىن جالپىۇلتتىق اقبوكەن ناۋقانىنا قاتىستى ەمەس ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. اعىمداعى جىلدىڭ ءتولى تەك 2024 جىلى عانا ەسەپكە الىنادى.

اقبوكەن پوپۋلياسياسىنىڭ سانىنا براكونەرلەر دە اسەر ەتەدى ەكەن.

– وتكەن جىلدىڭ بىرنەشە ايىندا ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ ءار اۋدانىندا اقبوكەندى زاڭسىز اۋلاۋدىڭ بەس فاكتىسى بەلگىلى بولدى، – دەدى زاكاريا تۇرالييەۆ. – ءبىز بۇل دەرەكتەردى ءالى دە بولسا پوليسيا دەپارتامەنتتەرى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن ناقتىلاپ، تەكسەرەتىن بولامىز. ءار باعالى جانۋاردىڭ جويىلۋىنان كەلگەن شىعىن ميلليونداعان تەڭگەگە باعالانىپ وتىر.

2023 جىلى ءبىر انالىق نەمەسە ءتولدى ءولتىرۋ مەملەكەتكە 5 ميلليون 433 مىڭ 750 تەڭگە شىعىن اكەلەدى دەپ ناقتىلانعان. ەركەك جانۋارلاردى ولتىرۋدەن كەلگەن شىعىن 7 ميلليون 762 مىڭ 500 تەڭگەنى قۇرايدى.

براكونەرلىكپەن كۇرەسۋ ماقساتىندا زاڭسىز اڭشىلىقتى اۋىزدىقتاۋعا باعىتتالعان جەدەل-پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالار جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. ءىس-شارالارعا اۋماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى مەن جانۋارلار دۇنيەسى ينسپەكسيالارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن بولەك، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى مەن «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنىڭ ينسپەكتورلارى دا بەلسەندى قاتىسادى.

«ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكسياسى وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا قۇرىلعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا شتات سانى وتە از. وكىنىشكە قاراي، وبلىستا ءبىزدىڭ بەيىندى ماماندار جوقتىڭ قاسى. مەن مۇندا ورالدان كەلسەم، ءبولىم باستىعى – اقمولا وبلىسىنان، باس مامان – جاڭاارقا اۋدانىنان جۇمىسقا كەلدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى زاكاريا تۇرالييەۆ.

ازىرگە شتاتتا باسشىمەن قوسا، نەبارى ءۇش مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەڭبەك ەتەدى ەكەن. جاقىن ارادا بوس ورىندارعا كونكۋرس قايتا جالعاسادى. ۇمىتكەرلەر بار، ولار نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى.

قيىندىعى - جەزقازعان قالاسىندا بۇگىندە كەلگەن قىزمەتكەرلەر ءۇشىن باسپانا ماسەلەسى وتكىر پروبلەما كۇيىندە تۇر. وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن العان سوڭ قالاداعى باسپانالار ءبىرشاما قىمباتتاپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە جاڭادان كەلگەن كەيبىر ماماندار ەكى-ۇش ادامعا ارنالعان جالدامالى پاتەرلەردە تۇرىپ جاتىر.

جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگاندار باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە ۋادە بەرىپ وتىر. ال ازىرگە اۋماقتىق ينسپەكسيا دالادا جىلجىمالى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن اۆتوپاركتى جاڭارتۋدا. قاراعاندىلىق ينسپەكسيادان «نيۆا-شيەۆرولە» اۆتوكولىگى بولىمگە بەرىلدى. جەلتوقسان ايىندا ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى ۇلىتاۋعا ەكى JAC كولىگىن ءبولدى. بيىل دالالىق ايماقتا ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن تاعى ەكى بىرلىك جول تالعامايتىن كولىكتەر كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە.

ايتا كەتەرلىگى، بيىل ۇلىتاۋ وڭىرىندە عىلىمي ماقساتتا 200 باس قوزى ىرىكتەلمەك. ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ جوسپارىنا سايكەس، بۇل شارا قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋاردىڭ پوپۋلياسياسىن ساقتاۋ ءۇشىن قاجەت.

اقبوكەن – قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بايلىعى، بارلىق ءۇش پوپۋلياسيانىڭ 90 پايىزدان استامى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىندا مەكەندەيدى. ونىڭ كوشى-قون جولدارى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ – رەسەي، موڭعوليا، وزبەكستاننىڭ اۋماقتارى ارقىلى ءجيى وتسە دە، ولار ۇنەمى ءوز ەلىنە ورالادى.

جاربول كەنت ۇلى