– ەسىرتكى سايتتارى مەن ۇقساس جارنامالاردى انىقتاۋ جانە بۇعاتتاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ، سونداي-اق ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قاتىستى اقشا اۋدارىمدارىنا تىيىم سالۋ ماسەلەلەرىن پىسىقتاۋ شارالارىن قابىلداۋ قاجەت. بانكتەر بۇل كۇدىكتى ترانزاكسيالاردى كورىپ وتىر، مۇنداي اۋدارىم ارقىلى ەسىرتكى ارناسىن انىقتاۋعا بولادى ءارى بۇل ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن شارۋا، – دەدى ۇكىمەت باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆ.
سونىمەن قاتار، پرەمەر-مينيستر تەك قۇقىق قورعاۋ شارالارى ەسىرتكى ماسەلەسىن تۇبەگەيلى جويمايدى دەپ سانايدى، ويتكەنى سۇرانىس بار جەردە ۇسىنىس تا تولاستاماق ەمەس. سوندىقتان ناشاقورلىق ماسەلەسىنە مەملەكەتتىك ورگاندار، ۇكىمەتتىك ەمەس بىرلەستىكتەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن وتباسىلار سياقتى ءتۇرلى ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردى تارتا وتىرىپ، كەشەندى تۇردە قاراۋ قاجەت. ولاردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى قوعامداعى ەسىرتكىگە مۇلدەم توزبەۋشىلىككە باعىتتالۋى ءتيىس.
ۇكىمەت باسشىسى ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالاردى كەڭىنەن جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. حالىقارالىق تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ، ناشاقورلاردى ەمدەۋ، وڭالتۋ جانە قوعامعا رەينتەگراسيادا كومەك كورسەتۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ قاجەت.
– تاۋەلدىلىكتەن ەمدەلۋشىلەر قوعامنان ءبولىنىپ، وقشاۋلانىپ قالماۋى كەرەك. بۇل جەردە ەمدەلۋگە موتيۆاسيا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسى ادامداردى ودان ءارى الەۋمەتتەندىرۋ قاجەت. بۇل باعىتتا دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ەڭبەك مينيسترلىكتەرىنىڭ كۇش-جىگەرىن، مۇكىندىكتەرىن بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزى زور. ولار ءتيىستى شارالاردىڭ جوسپارىن ۇسىنۋى ءتيىس، – دەدى ول.
ۇكىمەت باسشىسى ەسىرتكىگە قاتىستى قىلمىستاردى تەرگەپ-تەكسەرۋ جوعارى ساپالى جانە ءتيىمدى دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋى ءۇشىن سوت-ساراپتاما ۇيىمدارىن قاجەتتى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دا جەتكىزگەن. سمايىلوۆ سوڭىندا «ەسىرتكىگە قارسى كەشەندى جوبانى تەز ارادا كەلىسىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدى باستاۋ كەرەك» دەپ قوستى.
وكىنىشتىسى، قازىرگى تاڭدا ەسىرتكىگە ەلىتكەندەردىڭ قاتارىندا مەكتەپ جانىداعى وقۋشىلار دا از ەمەس. سول سەبەپتەن دە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا ەسىرتكى قولدانۋ فاكتىلەرىن انىقتاۋ ماقساتىندا ەسىرتكى سكرينينگىن ەنگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر.
– مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ناشاقورلاردىڭ ناقتى سانى رەسمي دەرەكتەردەن 5 ەسە كوپ. تولىق ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن ءارتۇرلى كوزدەردەن اقپارات الۋ قاجەت. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى تاڭدا ستۋدەنتتەر اراسىندا دا ەسىرتكى قولدانۋ فاكتىلەرى ءجيى انىقتالۋدا. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا سكرينينگتىك جۇيەنى ەنگىزۋ جوسپارلانۋدا، – دەدى مينيستر مارات احمەتجانوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل قوعامداعى ناشاقورلىق دەڭگەيىن وبەكتيۆتى باعالاۋعا، سونداي-اق، اسىرەسە جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ناشاقورلاردى ەرتە كەزەڭدە انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيسە-مينيسترى تيمۋر سۇلتانعازييەۆتىڭ دەرەگىنشە، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا 18 243 ەسىرتكىگە تاۋەلدى ادام تىركەلگەن، ونىڭ ىشىندە 1 498ء-ى ايەلدەر بولسا، 97ء-سى كامەلەتكە تولماعاندار ەكەن. ال بۇل قازاقستاندا ەسىرتكىنىڭ تارالۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان مولشەرگە جەتكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق ول بۇگىنگى كۇنى بيولوگيالىق ورتاداعى پسيحواكتيۆتى زاتتاردى انىقتاۋ جۇمىسقا، وقۋعا تۇسكەندە، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن العان كەزدە، قارۋ الىپ جۇرۋگە جانە ساقتاۋعا رۇقسات العان جاعدايدا ءبىر رەت جۇرگىزىلەتىنىن ەسكە سالدى.
– پروفيلاكتيكالىق تەكسەرۋلەر كەزىندە جۇمىس ىستەيتىن جاستاردى، قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشىلەرىن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىن جانە اسكەري قىزمەتشىلەردى توپتارعا ءبولۋ تۋرالى زاڭنامانى قاراستىرۋ جوسپارلانۋدا. دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە ەسىرتكىگە مىندەتتى تەستىلەۋ جەكە ومىرگە قول سۇعىلماۋشىلىق قۇقىعىن بۇزاتىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان، پاراللەلدى تۇردە ىشىمدىك پەن پسيحواكتيۆتى زاتتارعا قاتىستى سكرينينگتىك ساۋالنامانى قولدانۋدى كەڭەيتۋ كوزدەلىپ وتىر. سكرينينگتىڭ بۇل ءتۇرى ادام قۇقىعىن بۇزبايدى، قولجەتىمدى جانە ارزان، سونىمەن قاتار اتالعان حالىقتىڭ بارلىق توپتارىنا جارامدى، – دەدى دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيسە-مينيسترى.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دا ەسىرتكىمەن كۇرەس جۇمىستارىندا ارەكەتسىز دەي المايمىز. سالا ماماندارى 1500-گە جۋىق سايتتى بۇعاتتاپ، بۇل ماسەلەمەن بەلسەندى تۇردە كۇرەسۋدە. دەگەنمەن، ناشانى ناسيحاتتاپ، تاراتاتىن ينتەرنەت كوزدەرى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي پايدا بولۋىن جالعاستىرۋدا.
قازاقستاندا ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمى - بارلىق جەردە كەزدەسەتىن قۇبىلىس. 2022 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دارى-دارمەك ساتاتىن 1 996 سايتتى بۇعاتتاۋعا جىبەردى، ونىڭ 1 493ء-ى بۇعاتتالعان.
اۋماقتىق بولىمشەلەر ەسىرتكى زاتتارىن تاراتقانى ءۇشىن 632 ادامدى ۇستادى، ونىڭ ىشىندە سايت اكىمشىلەرى، وپەراتورلار، وراۋشىلار، لومباردتار، كۋرەرلەر، ەسىرتكى زەرتحانالارىن ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ترافارەتشىلەر بار. سونداي-اق مەسسەندجەرلەردە 84 ينتەرنەت-دۇكەن مەن چات-بوتتار تابىلعان. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ەسىرتكىنىڭ جارناماسى كوبىنەسە «جەڭىل» اقشا ۇسىنىستارىنىڭ استىندا جاسىرىلاتىنىن، سوندىقتان جاسوسپىرىمدەردىڭ ينتەرنەتكە قول جەتكىزىپ، قىلمىسكەرلەردىڭ ىقپالىنا وڭاي ءتۇسىپ قالاتىنىن ءتۇسىندىردى.
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى ەسىرتكىنىڭ تارالۋى تۋرالى اقپاراتتى قامتيتىن سايتتاردى، جازبالاردى، بلوگتاردى جانە جارنامالاردى انىقتاۋ ءۇشىن ينتەرنەت كەڭىستىگىن تۇراقتى باقىلايدى.
زاماننىڭ دەرتىنە اينالعان ەسىرتكى بيزنەسىمەن كۇرەس تۋرالى ماجىلىستە دە تالقىلانىپ جاتىر. ءبىر توپ دەپۋتات، اسىرەسە سينتەتيكالىق ەسىرتكىمەن كۇرەسۋگە قاتىستى 11 باستاما ۇسىندى. ولاردىڭ پايىمىنشا، ۋاقىتتىڭ وزەكتى ءارى ءقاۋىپتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – ەل اۋماعىندا سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ تارالۋىنا قارسى ءىس-قيمىل شارالارىن جەدەل قابىلداۋ قاجەت. قايعى مەن قاسىرەت تۋدىراتىن بۇل قۇبىلىس جاستارىمىزعا عانا ەمەس، جالپى قوعامىمىزعا، مەملەكەتىمىزگە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءومىرىن تەز جانە اياۋسىز جويىپ، ولاردىڭ جاقىندارىن دارمەنسىزدىك پەن ۇمىتسىزدىككە الىپ باراتىن ۋ.
– رەسمي ستاتيستيكاعا سايكەس، رەسپۋبليكادا تاركىلەنگەن سينتەتيكالىق ەسىرتكىلەردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى، بۇل «ءداستۇرلى» ەسىرتكىنىڭ سينتەتيكالىق انالوگتارىمەن بەلسەندى تۇردە اۋىستىرىلىپ جاتقانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، 2019-2021 جىلدارى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى 263،6 كەلى سينتەتيكالىق ەسىرتكىنى تاركىلەدى، ونىڭ «قارا نارىقتاعى» قۇنى 5،1 ميلليارد تەڭگەدەن اسۋى مۇمكىن. وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى زاڭسىز اينالىمنان جالپى قۇنى 1،7 ملرد تەڭگە بولاتىن 88 كەلىدەن استام سينتەتيكالىق ەسىرتكى انىقتالدى، – دەيدى ماجىلىسمەن دينارا شۇكىجانوۆا.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، جاستار اراسىندا - 15 جاستان 28 جاسقا دەيىن سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ ءداستۇرلى ەسىرتكىنى الماستىرعان قولجەتىمدىلىگى مەن ارزاندىعىنان تانىمال بولۋى ەرەكشە الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى. نەگىزىنەن بۇل قىلمىستاردى 21 مەن 29 جاس ارالىعىنداعى ادامدار جاسايدى. سانمەن ايتاتىن بولساق، وسى جاستاعى ازاماتتار 5343 قىلمىستىق ىسكە سەبەپشى بولعان، بۇل - تىركەلگەن ەسىرتكى قىلمىستارىنىڭ 15،5 پايىزى.
تۇتىنىلاتىن پسيحواكتيۆتى زاتتار بويىنشا جاڭا، «سينتەتيكالىق ەسىرتكى» دەپ اتالاتىندارعا تاۋەلدى ادامدار سانىنىڭ ءوسۋ ءۇردىسى دە انىق بايقالادى. التى جىل ىشىندە بۇل كونتينگەنت بالالار مەن ەرەسەكتەر اراسىندا 17 ەسەدەن استام ءوسىپ ۇلگەرگەن. 2017 جىلى وسىنداي ەسىرتكىگە تاۋەلدى 40 ناۋقاس بولسا، بۇل كورسەتكىش 2023 جىلعى 1 ساۋىردەگى جاعداي بويىنشا 694-كە جەتكەن.
– ەسىرتكى ساۋداگەرلەرى جەرگىلىكتى «سينتەتيكا» ءوندىرىسىن بەلسەندى تۇردە جولعا قويدى، بۇعان جويىلعان ەسىرتكى زەرتحانالارىنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى كۋا. 2018 جىلدان 2022 جىلعا دەيىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇقك 106 ەسىرتكى زەرتحاناسىنىڭ جۇمىسىن توقتاتقان. ولاردان 654،1 كگ سينتەتيكالىق پرەپاراتتار تاركىلەندى، – دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
العاش رەت سينتەتيكالىق ەسىرتكىگە قارسى كۇرەس تاقىرىبى پرەزيدەنت جانىنداعى جاستار ساياساتى جونىندەگى كەڭەستىڭ سايتىندا 2022 جىلدىڭ تامىز ايىندا كوتەرىلگەن ەكەن. كەيىننەن «سينتەتيكاعا» قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەسى مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2022 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا كوتەرىلىپ، پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىنا ەنگىزىلدى. وسى ستراتەگيالىق قۇجاتتار اياسىندا جوعارىدا ايتقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ناشاقورلىققا جانە ەسىرتكى بيزنەسىنە قارسى كۇرەستىڭ 2023-2025 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپارى ازىرلەندى.
ايتا كەتەرلىگى، 2016 جىلدان بەرى مۇنداي جوسپار بولماعان. وسىلايشا، جاستار ساياساتى جونىندەگى كەڭەس نەگىزگى باسقارمالاردىڭ جۇمىسىن بىرىكتىرىپ، جۇيەلى جۇمىسقا سەرپىن بەردى.
الايدا بۇل كەشەندى جوسپار ءالى قابىلدانعان جوق. جوسپاردى بەكىتۋ كەشىكتىرىلىپ جاتىر. وسى جوسپاردى قابىلداۋعا جانە جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن ماسەلەلەردى قاراستىرۋ قاجەت بولسا، وندا مۇددەلى ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردەن، سونداي-اق ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاستار ساياساتى جونىندەگى كەڭەس مۇشەلەرىنەن تۇراتىن جۇمىس توبىن قايتا قۇرۋ قاجەت. بالكىم، ماڭىزدى قۇجاتتىڭ قابىلدانباۋىنا مۇددەلىلەر دە بار شىعار...
اسحات رايقۇل
