ق.ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى اپپاراتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەڭ باستىسى ايگىلى «دوس-مۇقاسان» توبىنىڭ بەلدى مۇشەسى ۇلىقپان سىدىقوۆ اعامىزبەن سۇحباتتاسىپ، ءوي-بولىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
تابيعات پەن عىلىم ەگىز ۇعىم
– ۇلىقپان ەسىلحان ۇلى، سىزبەن سۇحباتتىڭ ءالقيسساسىن قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنان باستاعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز. ويتكەنى ءسىز سانالى عۇمىرىڭىزدى شاكىرت تاربيەلەۋگە، عىلىمدى دامىتۋعا ارناعان جانسىز عوي. قازاق عىلىمىنىڭ شىققان بيىگى مەن باعىندىرعان اسۋى جايىندا نە ايتا الاسىز؟
– «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەمەكشى، عىلىمعا قاتىستى دا وسى اڭگىمەنى ايتۋعا بولادى. ءيا، قوعامدىق ومىرىمىزدە قازاقتىڭ عىلىمعا قىرى جوق دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ قالىپ جاتامىز. ءوز باسىم بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا ۇزاق جىل ەڭبەك ەتكەن ادام رەتىندە ءوز ويىمدى ايتسام، دۇنيەجۇزىندەگى 3 مىڭنان استام ەتنوستىڭ ىشىندە ويى زەرەك، ىلىم-بىلىمگە جانى قۇمار قازاقتاي حالىق كەمدە-كەم.
ويتكەنى كوشپەندى اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىسى، ءسالت-داستۇرى، مادەنيەتى تىكەلەي تابيعاتپەن بايلانىستى بولعان. ال قاي حالىق تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى جاعدايدا ءومىر سۇرسە، سول ۇلت عىلىمعا باسقالارعا قاراعاندا ءبىر تابان جاقىن تۇرادى.
قازاق حالقى تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرگەندىكتەن جاڭالىققا قۇمارلىعى، ىزدەنگىشتىگى، لوگيكالىق ويلاۋى، وي تارازىلاۋى جاعىنان ەشقانداي ۇلتقا دەس بەرمەيتىنىنە سەنىمدىمىن.
اسپانداعى جۇلدىزدار ارقىلى اۋا-رايىن بولجاۋى، جىل مەزگىلىنە ساي كوشىپ قونۋى ناتيجەسىندە تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر ءسۇردى. ال سول تابيعاتتا زاڭدىلىق ۇلكەن مانگە يە. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەرتە باستان تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنىڭ قۇپياسىن ءتۇسىنىپ، بىلۋگە ۇمتىلدى. وسىلايشا قازاقتىڭ تەگىندە عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىق باعزى زامانداردان باستاپ قالىپتاستى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.
عىلىمنىڭ باستى قىزمەتى زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە الىنعان سالانىڭ تۇراقتى زاڭدىلىققا نەگىزدەلگەن وبەكتيۆتى قۇپياسىن اشۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇپياسىن اشۋعا ەرتە باستان ۇمتىلعان قازاق حالقىنىڭ عىلىمعا قاتىستى وي-پايىمى تابيعي تۇردە قالىپتاسىپ، تانىپ، بىلسەم دەگەن قۇمارلىق ەرتە باستان سۇيەگىمىزگە ءسىڭدى.
ايتالىق، اسان قايعىنىڭ سوناۋ كونە زامانداردا ايتقان وي-تۇيىندەرى بۇگىندە بىرەۋدىڭ جىلدار بويى زەرتتەيتىن ديسسەرتاسيالىق جۇمىستارىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىرعانىن وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر.
سوندىقتان قازاقتاردىڭ (قازىرگى زاماندا ايتىپ جۇرگەندەي) زياتكەر ۇلت بولۋعا ۇمتىلۋى ءبىزدىڭ تابيعاتپەن ەتەنە، ۇيلەسىمدى جاعدايدا ءومىر سۇرۋىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى دەپ ەسەپتەيمىن.
– قازاق حالقىنىڭ ءىلىم مەن بىلىمگە قۇمارلىعى تابيعي تۇردە جان-جاقتى دامىعانىن تاماشا ايتتىڭىز. ال تۇتاستاي ۇلتتىڭ عىلىمعا شىنداپ دەن قويۋ، ونى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىرۋى قاي ۋاقىتتا باستالدى؟
– مەنىڭشە، قازاقتىڭ عىلىمدى كاسىبي تۇردە زەرتتەي باستاۋىن اباي جانە شوقانمەن بايلانىستىرىپ ايتقان ءجون.
وسى ەكى تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارعان ادام – ولاردىڭ تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇپياسىن تانىپ بىلۋگە قاتتى قۇمارتقانىن انىق بايقايمىز. وسىلايشا اباي مەن شوقاننىڭ ەڭبەكتەرى كەڭ ساحاراعا جارىق شاشىپ، تالاي قازاقتىڭ بالاسىن ءىلىم، ءبىلىمدى يگەرۋگە ىقپال ەتتى.
بۇدان كەيىن الاش ارداقتىلارىنىڭ جاراتىلىستانۋ سالالارىن كاسىبي تۇرعىدان زەرتتەپ، ءارقايسىسى ءار سالا بويىنشا وقۋ قۇرالدارىن جازىپ، قازاقتى زياتكەر ۇلتقا اينالدىرۋعا كۇش سالعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق سول كەزدەگى وزبىر ساياسات الاش ارداقتىلارىنىڭ ارمان-ماقساتىن تولىقتاي ىسكە اسىرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.
ال بەرتىندەگى كەڭەس زامانىندا قازاقتار ءوزىنىڭ باسقا حالىقتارمەن سالىستىرعاندا عىلىمعا ءبىر تابان جاقىن تۇرعانىن ناقتى ىس-ارەكەتپەن دالەلدەپ بەردى.
ءبىر اتتەگەن-ايى، بىزدەر وسى كەزەڭدە بوداندىقتا بولىپ، سول ءداۋىردىڭ تىلىمەن ايتساق، كولونيالىق رەجيمدە ءومىر سۇردىك.
ال كولونيالىق رەجيمدە ءومىر سۇرگەن ەلدىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىمى شيكىزات وندىرىسىنە نەگىزدەلدى.
سونىڭ كەسىرىنەن ەلىمىزدە وڭدەۋشى ونەركاسىپ، ماشيناقۇراستىرۋ ءىسى مۇلدە دامىمادى.
ايتالىق، كەڭەس زامانىندا ءبىر ميرونوس قويىنىڭ ءجۇنىن 14-15 سومعا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنە وتكىزەتىنبىز. ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن الگى ءجۇنىڭىز ادەمى كوستيۋم-شالبار بولىپ قازىرگى قونايەۆ پەن شيەۆچەنكو كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى دۇكەندە 170 سومعا ساتىلاتىن.
بىزدە مونوقۇرىلىمدىق ەكونوميكا قالىپتاسپاعاندىقتان كەڭەس زامانىندا قۇلدىق پسيحولوگيا مەن بوداندىقتىڭ شىلاۋىندا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولدىق.
شيكىزات ءوندىرۋشى ەل بولدىق
– ۇلىقپان اعا، ايىپ ەتپەڭىز ءسوزىڭىزدى بولەيىن. جالپى كەڭەس داۋىرىندە حالىقتىڭ كوپتەگەن تۇرمىستىق ماسەلەلەرى وڭ شەشىمىن تاپقاندىقتان كوپشىلىك قاۋىم – وزدەرىنىڭ ءسىز ايتقانداي كولونيالىق رەجيمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن سەزىنبەدى.
ال ءسىز جالپى جاعدايدى ساراپتاپ، وي تارازىسىنا سالاتىن زيالى ادام رەتىندە قۇلدىق پسيحولوگيا مەن بوداندىقتىڭ ەزگىسىندە بولعاندارىڭىزدى سەزىندىڭىز بە؟
– سەزىندىم. قازاقستاننىڭ كەڭەستەر وداعى ءۇشىن نەگىزگى شيكىزات ءوندىرۋشى ەمەس، وڭدەۋشى ونەركاسىبى دامىعان ەلگە اينالۋى كەرەك ەكەنىن ءاربىر لەكسيامدا جاستارعا ايتىپ، قۇلاعىنا قۇيۋمەن بولدىم.
راس، ايتۋ ءبىر باسقا، ال بۇل باعىتتاعى ويىڭدى جۇزەگە اسىرۋ مۇلدە باسقا دۇنيە. مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم ەلەكتروندى-ەسەپتەۋ تەحنيكاسى. سول كەزدە قىرعىزستاننىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىمەن بايلانىس ورناتىپ، جۇمىس ىستەدىك. كەيىننەن قىرعىزستاننىڭ پرەزيدەنتى بولعان اسقار اقايەۆ سول ۋاقىتتا ينستيتۋتتىڭ ەلەكتروندى-ەسەپتەۋ كافەدراسىنىڭ جەتەكشىسى-تۇعىن. وسىلايشا ايىرقالپاقتى اعايىندارمەن بىرلەسىپ، ەلەكتروندى-ەسەپتەۋ ماشينالارىنىڭ وزەگى بولىپ سانالاتىن ميكروسحەمالاردى جينايتىن پلاتالاردى قۇراستىرۋدى قولعا الىپ، ەلەكترونيكا سالاسىن دامىتۋعا العاشقى قادام جاساعان ەدىك.
قىرعىزدارمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ وزىندىك ءجونى بولدى. ءبىزدىڭ الماتىدا ىلعال مولشەرى جوعارى بولعاندىقتان وتە سەزىمتال ەلەكتروندى پلاتالار جاساۋ قيىن ەدى. تەك قانا ارنايى جابدىقتالعان عيماراتتاردا جاساۋعا بولاتىن-دى.
ونداي عيماراتتار سالىپ، وعان قاجەتتى كۇتىم جاساۋعا ۇلكەن شىعىن كەتەتىن بولعان سوڭ، ويىمىزدى اۋا-رايى قولايلى ىستىقكول جاعالاۋىندا جۇزەگە اسىرعاندى ءجون سانادىق.
بۇل باعىتتا ءبىراز جۇمىستار اتقارىلعانمەن كەيىننەن كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردىڭ سالدارىنان ءىسىمىز اياقسىز قالدى.
كەڭەس زامانىندا پاۆلوداردا تراكتور قۇراستىراتىن زاۋىت پەن اليۋمينيي زاۋىتى جۇمىس ىستەدى. وسى ەكى زاۋىتقا بارىپ جۇمىسىمەن تانىسقانىمدا تراكتور قۇراستىرىپ جاتىرمىز دەگەنىمىز جاي اڭگىمە ەكەنىنە كوزىم جەتتى. تراكتورعا قاجەتتى مىڭ سان بولشەكتەر وداقتاس رەسپۋبليكالاردا جينالىپ، تراكتور قۇراستىردىق. مۇنى ەندى ماشينا جاساۋ دەپ ايتۋعا كەلە مە؟ ارينە كەلمەيدى.
سول سياقتى اتى دارداي پاۆلودار اليۋمينيي زاۋىتى ارقالىقتىڭ بوكسيت دەگەن اق توپىراعان قازىپ الىپ، شايمالاپ ىشكى رەسەيگە جىبەرىپ جاتتى. اليۋمينيي زاۋىتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ءوزى سول كەزدە ءاليۋمينييدىڭ نە ەكەنىن دۇرىستاپ بىلمەۋشى ەدى. پاۆلوداردىڭ اليۋمينيي زاۋىتى كەيىننەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىكە يە بولعان سوڭ، اتىنا زاتى ساي اليۋمينيي قۇيمالارىن شىعارا باستادى عوي.
مىنە، وسىنداي جايتتاردى كورىپ، بىلگەننەن كەيىن ءۇنسىز قالا المادىق، جينالىستاردا ماسكەۋدىڭ قازاقستانعا قاتىستى ەكونوميكالىق ساياساتىن وزگەرتۋ كەرەك ەكەنىن ايتۋمەن بولدىق.
جالپى كەڭەس زامانىندا كوپتەگەن ازاماتتار قازاقستاننىڭ ونەركاسىبى وركەندەگەن ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالۋىن جان-تانىمەن قالاپ، بۇل باعىتتا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ ەڭبەك ەتكەنىن بىلەمىن.
ەندى عىلىمعا قاتىستى اڭگىمەنى تۇيىندەسەم. جالپى العاندا كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا كيبەرنەتيكا، گەنەتيكا جانە ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دامۋىنا توسقاۋىل قويىلدى، ەسىك جابىق بولدى. سەبەبى ولار بۋرجۋازيالىق دەپ ەسەپتەلدى. ال قالعان جاراتىلىس جانە تەحنيكالىق باعىتتاعى عىلىمدار كەنجە قالدى.
جوعارىدا اتاپ كورسەتكەن عىلىمنىڭ ءۇش باعىتى نەگە دامىمادى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ايتايىن. سول كەزدەگى اكىمشىل-امىرشىل جۇيە قازاقتاردىڭ گەنەتيكا سالاسىمەن تەرەڭدەپ اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق. ماسكەۋ قازاقتاردىڭ گەنەتيكا سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تەگىن تانىعانىن قالامادى.
سول سياقتى ساياساتتانۋ عىلىمىن دا تەجەپ، ەلىمىزدە ەركىن ويلى ساياساتتانۋشىلاردىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق. وسىنى ەرتە باستان سەزىپ، مەن 1989 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشىلىگىمىزگە ساي ساياساتتانۋ عىلىمىن زەرتتەي باستادىم. سوڭعى ۋاقىتتاعى ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ بەتالىسىنا كوڭىلىم تولمايدى.
2011 جىل قولعا الىنعان رەفورما عىلىمنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ جىبەردى دەپ ايتا المايمىن. بارشا حالىقتى تاڭداي قاقتىرعان، ەلىمىزگە وراسان زور يگىلىك اكەلگەن قانداي دا ءبىر عىلىمي جاڭالىق تۋرالى ەشكىم ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەس.
مەنىڭشە، عىلىم حالىق پەن مەملەكەتكە قانداي دا ءبىر ماتەريالدىق يگىلىك اكەلگەن كەزدە عانا كوپشىلىك عىلىمعا سەنىم ارتادى. وكىنىشكە وراي، ءدال ءقازىر ونداي شوقتىعى بيىك دۇنيەلەردى كورىپ وتىرعان جوقپىن. سوندىقتان عىلىم كەرەمەتتەي دامىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن. بىزدە عىلىم وندىرىستىك دەڭگەيدە كوممەرسيالانباي جاتىر. ءوز كەزەگىندە بۇل دا حالىقتىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ وتىر.
جاستار جۇمادىلدايەۆ پەن بجەزينسكييدەن ۇلگى الۋى كەرەك
– نارىقتىق قيىنشىلىقتار عىلىمعا وڭاي تيمەگەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ءدال وسى ءولارا كەزەڭدە كوپتەگەن عالىمدار بيزنەسكە، ۇساق ساۋداعا كەتتى. ءبىرلى-جارىمى شەتەلگە كەتكەنىن بىلەمىز.
ءبىر قىزىعى – ءقازىر دە ءوز باعاسىن بىلەتىن عالىمدار شەتكە كەتىپ جاتىر. كەيدە شەتەل اسقان عالىمداردى كوپشىلىك قاۋىم تۇسىنبەي جاتادى. بۇل دۇرىس پا؟
– ءيا، ءقازىر بۇرىنعىداي عىلىمنان بازارعا كەتىپ جاتقان جۇرت جوق. قايتا عىلىمعا كەلىپ جاتقان ادامدار بار. وسى ءبىر ۇردىستەن قازاقستاندا عىلىم ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسۋ كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى.
ەندى شەتەلگە كەتىپ جاتقان عالىمدار جايىندا ايتسام. ءوز باسىم بۇل ماسەلەدەن قاندايدا ءبىر تراگەديا جاساۋعا قارسىمىن. بۇگىندە بىزدەر عالامداسۋ داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى ۇمىتپاۋمىز كەرەك. عالىمداردىڭ دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋى ترەندكە اينالدى.
كەرەك دەسەڭىز، عىلىم سالاسى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان اقش-تىڭ عالىمدارى وزگە ەلدەرگە بارىپ، عىلىممەن اينالىسادى. امەريكاندىقتار بۇعان قاراپ ەلدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋى تومەندەپ كەتتى نەمەسە عالىمدارىمىز پاتريوت ەمەس دەپ اڭگىمە ايتىپ جاتقان جوق قوي.
وسى رەتتە ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر ماسەلە بار. شەتەلگە كەتكەن ءاربىر عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي جاڭالىعى تۋعان ەلىنە، ۇلتىنا پايداسىن تيگىزۋىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋى كەرەك.
بۇل رەتتە شەتەلدە جۇرگەن، كەتكەلى جاتقان عالىمدار اسقار جۇمادىلدايەۆتان ۇلگى-ونەگە الۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا اسقار اعالارىڭ شەتەلدەن العان عىلىمي تاجىريبەسىن ەلگە اكەلىپ، شاكىرت تاربيەلەپ جۇرگەنىن وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر.
المەگە تانىمال زبيگنيەۆ بجەزينسكيي اقش-تا ۇلكەن تابىسقا جەتكەننەن كەيىن تاريحي وتانى پولشانىڭ كوممۋنيستىك قوعامنان ىرگەسىن اۋلاق سالۋىنا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. سونىڭ ارقاسىندا ءقازىر پولشا دەموكراتياسى وركەندەگەن شىعىس ەۋروپاداعى ىرگەلى ەلدىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. شەتتە جۇرگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ جۇرەگى قاشاندا ەل دەپ سوعۋى ماڭىزدى. ءوز ەلىنىڭ جاقسى ىسىنە تىلەۋلەس بولا الماعان ادام، وزگە ەلدى ۇشپاققا شىعارا الماسى انىق.
ايتپاقشى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق عالىمدارىنىڭ قاتارى سىرتتان كەلگەن ارىپتەستەرىمەن تولىعا تۇسكەنىن دە ۇمىتپاۋمىز كەرەك.
ورالمانداردىڭ الەۋەتىن قاشان پايدالانامىز؟
– سىرت ەلدەردە عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ عىلىمي جۇمىستارىن جالعاستىرعان قانداستارىمىز جايىندا ايتىپ وتىرسىز با؟
– ءيا. سىرتتان كەلگەن عالىمدارىمىز قازاق عىلىمىنىڭ اياققا تۇرۋىنا كوپ ىقپال ەتتى. ءوز باسىم مۇنى ۇلكەن تاريحي كەزەڭ دەپ باعالايمىن.
ايتالىق، توقسانىنشى جىلدارى تاريحشى، قوعام قايراتكەرى زاردىحان قينايات ۇلى موڭعوليا ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سىندى ۇلكەن مانسابىن تاستاپ، ەلگە كەلىپ، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەۋىن ۇلكەن ەرلىككە باعالاۋعا بولادى. بۇل – ۇلكەن ازاماتتىق قوي.
سول سياقتى بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ مول مۇراسى بىزگە قانشاما كۇش-قۋات بەردى دەسەڭىزشى. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن شاكىرتىم، تانىمال اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ ءوزىنىڭ سان جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن قورىتىندىلاپ، ءتورت تومدىق "ءداستۇر: كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ" دەگەن ۇلكەن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىندى. قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن، مادەنيەتىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ادام رەتىن ايتسام، جاعدا بابالىقۇلىنداي كەمەڭگەر ەتنوگرافتى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. مۇنداي ادامدار مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت تۋاتىنى انىق. بۇدان باسقا قازىرگى تاڭدا جاراتىلىستانۋ سالاسىندا شەتتەن كەلگەن قازاق عالىمدارى جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جاتىر.
دۇنيەجۇزىندە تارىداي شاشىلعان قازاقتار ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىمەن ءوز ءىسىنىڭ بىلىكتى مامانى ەكەنىن ناقتى ىسپەن دالەلدەپ بەردى. ەلگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا ءتۇرلى سالانىڭ ماماندارى بار.
ولاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتتە زور تابىسقا جەتكەن ازاماتتار دا بولدى. ءبىراق سولاردى ەل باسقارۋ ىسىنە تارتىپ، الەۋەتىن پايدالانباي جۇرگەنىمىزدى تۇسىنبەيمىن.
عىلىم مەن ادەبيەت سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن ازاماتتار عانا ەلگە كەلگەن سوڭ، ءوزىنىڭ ءتول كاسىبىن جالعاستىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. ال قارجى، ەكونوميكا، مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىندا مول تاجىريبە جيناعان قانداستارىمىز ساۋدا-ساتتىقتىڭ اينالاسىندا ءالى ءجۇر. بىزدەر سىرتتاعى قازاقتى ەلگە كوشىرىپ اكەلگەندە تەك قانا سانىمىزدى كوبەيتۋدى عانا ويلامادىق قوي؟!
– ۇلىقپان اعا، وتە وزەكتى ماسەلەنى قوزعاپ وتىرسىز. راسىمەن دە، ءقازىر ورالمانداردى جەرگىلىكتى ومىرگە بەيىمدەۋ، ولاردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ ءىسى اقساپ تۇر.
– ورالمانداردى جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىنا بەيىمدەۋ، ولاردىڭ مۇمكىنشىلىگىن مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسىنە پايدالانۋ ەلىمىزدەگى نەگىزگى ساياساتتىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس.
قازىرگى تاڭدا ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا المايتىن، جايداق ويلايتىن كەيبىر جاستار الەۋمەتتىك جەلىدە «ورالماندار ەل باسىنا كۇن تۋعاندا سىرتقا قاشىپ كەتتى» دەپ ەلدى ەكىگە جارىپ، اڭگىمە ايتاتىنىن بايقاپ قالدىم.
ەگەر ەلىمىزدە ورالماندارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر ايقىن ساياسات بولسا، مۇنداي اڭگىمە ايتىلماس ەدى. بۇگىندە بىزدەر سونىڭ زاردابىن تارتىپ وتىرمىز.
ءقازىر ۋنيۆەرسيتەتتە سىرتتان كەلگەن كوپتەگەن جاستارىمىز ءبىلىم الۋدا. ءبارى شەتىنەن بىلىمگە قۇشتار. ولاردىڭ بويىنان ەشقانداي جامان ادەتتى بايقاعان ەمەسپىن.
الماعايىپ زاماندا وزگە ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان قانداستارىمىز ەلگە ورالعالى بەرى ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز قايتا جاڭعىردى. مۇنى كوپشىلىگىمىز قۋ تىرشىلىكتىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ بايقاماي كەلەمىز. بولاشاق ۇرپاق كەلەشەكتە نازاربايەۆتىڭ بۇل باستاماسىنا ءوز باعاسىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن.
ۇستازدارعا مىڭ العىس
– ۇلىقپان ەسىلحان ۇلى، سىزدەر ءبىر ورىسى جوق اۋىلدا ەرجەتىپ، ات جالىن تارتىپ مىندىڭىزدەر. ءسىزدىڭ، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان اسقار جۇمادىلدايەۆ اعامىزدىڭ دا ءومىربايانىن وقىساق، ورىسشا بىلمەيتىن اۋىل بالاسىنىڭ ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرعان الماتى، كەرەك دەسەڭىز ماسكەۋگە دەيىن بارىپ از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءتىلدى دە مەڭگەرىپ، قاتارلارىڭىزدىڭ الدى بولعاندارىڭىزدى بىلەمىز. سوندا سىزدەر قۋات-جىگەردى قايدان الدىڭىزدار؟
– راس ايتاسىڭ، بىزدەر اۋىلدا تەك قانا قازاق تىلىندە ءبىلىم الدىق. ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەدىك. اتا-انامىز دا باعىت-باعدار بەرە قوياتىنداي ءبىلىمدار ادام بولمادى. ءوز باسىم ءبىزدىڭ بۋىندى بيىككە كوتەرگەن ەڭبەك دەپ ويلايمىن. جاستايىمىزدان بەل جازباي ەڭبەك ەتتىك. ەڭبەككە توسەلگەن ادامنىڭ المايتىن قامالى جوق.
سونىمەن قاتار كىتاپ وقۋعا دەگەن قۇمارلىق وراسان زور بولدى. ءتورتىنشى سىنىپتىڭ وزىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز» رومانى سىندى ءبىراز شىعارمالاردى وقىپ تاستادىم.
ال ءقازىر ءتورتىنشى سىنىپتا وقيتىن بالانىڭ رومان وقىپ وتىرعانىن ەشكىم دە كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس. 8 كلاسقا اياق باسقاندا وقىعان كىتابىمنىڭ سانى 720 جەتتى.
سونىمەن قاتار اتا-اجەلەرىمىزگە ءتۇرلى كىتاپتاردى مانەرلەپ وقىپ بەرۋ، بولماسا، وقىعان دۇنيەمىزدى سوڭىمىزدان ەرگەن ءىنى-قارىنداستارىمىزعا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءبىزدىڭ ءىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىمىزدى وياتا ءتۇستى.
مەكتەپتى وتە جاقسى وقىپ، التىن مەدالمەن ءبىتىردىم. سودان وقۋعا بارايىن دەسەم، الماتىعا جەتىپ جىعىلاتىن اقشا جوق. ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى. وقۋدان ءۇمىتى بارلاردىڭ ءبارى الماتىعا كەتىپ قالعان.
سول كەزدە مەكتەپ ديرەكتورىمىز مۇعالىمدەرگە جاعدايىمدى ايتقاننان كەيىن ۇستازدارىم ءوز ارالارىنان 30 سوم اقشا جيناپتى، ماعان جاندارى اشىپ. سول اقشانى مەنى شاقىرىپ بەرسە دە بولار ەدى.
ءبىراق ۇستازدارىم جاس بالانىڭ ساعىن سىندىرمايىق دەگەن ۇيعارىمعا كەلىپ، جينالعان اقشانى وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنەن بەرىپ جىبەرىپتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاندايدا ءبىر جەتىستىككە جەتسەم، سونىڭ ءبارى ۇستازدارىمنىڭ تاعىلىمى مەن جاناشىرلىعى، اتا-انامنىڭ ۇمىتىنەن باستاۋ الدى دەپ ەسەپتەيمىن.
– ۇستازدارىڭىزدىڭ جول-پۇلىڭىزعا اقشا جيناپ بەرۋى ناعىز ىزگىلىكتى ءىس ەكەن. ءقازىر قازاقستاننان مۇنداي وقيعانى مۇلدە كەزدەستىرە المايسىز عوي...
– مەنىڭ ومىرىمدە جاقسى ۇستازدار كەزدەستى. اۋىلدا وقىپ جۇرگەنىمدە بىزدەرگە ءوزماحان وتەلبايەۆ دەگەن فيزيكانى جەتىك مەڭگەرگەن ءمۇعالىم ساباق بەردى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا مەن فيزيكاعا اڭسارىم اۋدى.
ەسەيگەننەن كەيىن ءوزماحان اعامىزدىڭ سول كەزدە قازىرگى قىزدار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەن فيزيكا سالاسىنىڭ تانىمال عالىمى ەكەنىن ءبىلدىم. ءۇش ءارىپتىڭ كارىنە ۇشىراپ، قالادان قۋىلعان اعامىز اۋىلعا كەلىپ شاكىرت تاربيەلەپتى.
ءبىر قىزىعى سول كەزدەرى اۋىلداردا وزگەشە ويلايتىن ازاماتتار شاكىرت تاربيەلەپ، تالاي جاستىڭ شىراعىن جاقتى.
كەيدە، بىزدەر سونداي ديسسيدەنت ۇستازدارىمىزدان قۋات العان شىعارمىز دەگەن ويعا قالامىن.
وقۋعا تۇسكەن جىلى ساباق وقىپ جاتقانىمىزدا نيستيتۋتتاعى يرينا ەسىمدى ۇستازىمىز بىزدەن سول كەزدە عىلىمي اينالىمعا ەندى عانا ەنگەن ءۇشىنشى عارىشتىق جىلدامدىق جايىندا سۇرادى. قالادا مەكتەپ ءبىتىرىپ، التىن مەدال الىپ كەلگەن بالالاردىڭ ەشقايسىسى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
سودان كەيىن ۇستازىم ءوزماحان ايتقان ءۇشىنشى عارىشتىق جىلدامدىق جايىندا بىلگەنىمدى ايتىپ بەرگەنىمدە يرينا اپايىم تاڭقالدى.
«مۇنى قايدان بىلەسىڭ؟» دەپ سۇراعاندا اۋىلداعى فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءوزماحان اعايىمىز ءتۇسىندىرىپ بەرگەنىن ايتىپ بەردىم.
كەيىننەن قىسقى كانيكۋلدا اۋىلعا بارعانىمدا مەكتەپ ۇجىمى مەنى شاقىرىپ الىپ، سول جەردە ءوزماحان اعايمىزعا ۇلگىلى شاكىرت تاربيەلەگەن ءۇشىن العىس ايتتى. سويتسە، ينستيتۋتتاعى يرينا اپايمىز بەن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قاراپايىم اۋىل بالاسىنا ءۇشىنشى عارىشتىق جىلدامدىق جايىندا ۇعىم-تۇسىنىكتى ساناسىنا قۇيىپ بەرگەن ءوزماحان اعايمىزعا ارنايى حات جازىپ، العىس ايتىپتى.
مىنە، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ۇستازدار بالالارعا تالىم-تاربيە بەرۋدە وسىلايشا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. بۇگىندە ءدال ءوزماحان اعامىزداي ۇستازدى كەزىكتىرە المايسىڭ...
«دوس-مۇقاسان» ءبىلىم مەن شىعارماشىلىقتى قاتار الىپ ءجۇردى
– ۇلىقپان اعا، سىزبەن سۇحبات قۇرعاندا «دوس-مۇقاسان» توبى جايىندا ايتپاي كەتپەۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز داۋىرىندە «دوس-مۇقاسان» توبى ۇلكەن قۇبىلىس بولدى. 1973 جىلى بەرليندە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ستۋدەنتتەردىڭ فەستيۆالىندە التىن مەدالدى الدىڭىزدار، كەيىن قازاقستاننىڭ لەنين كومسومول سىيلىعىن يە بولدىڭىزدار، امەريكا ساپارى... وسىنىڭ ءبارى سىزدەرگە قالاي اسەر ەتتى؟ ءقازىر ءبىر وبلىستا تويدىڭ ارقاسىندا تانىمال بولعان انشىلەر تەڭىزدىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيتىندەي كۇي كەشەدى... .
– «ءبىز ول كەزدە اتاق-داڭققا بوي الدىرمادىق» دەسەم قازىرگى جاستار كۇلۋى مۇمكىن. ءيا، «دوس-مۇقاسان» قازاقستاندى بىلاي قويىپ، وداق كولەمىندە تانىمال توپ بولدى.
تۇتاس ءبىر بۋىننىڭ ومىرىنە اسەر ەتتى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. ول كەزدە ون جەردەن اتاقتى ءانشى، ءارتىس بولساڭ دا ميلليونداعان اقشا تاپپايتىنسىڭ. مۇمكىن، ءبىزدىڭ اپتىعىمىزدى باسۋىمىزعا سونىڭ دا اسەرى بولعان شىعار.
– شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سول كەزدەردە سىزدەر «دوس-مۇقاساننىڭ» شىعارماشىلىعىن وزدەرىڭىزدىڭ ءبىلىم الۋلارىڭىزدان بيىك قويدىڭىزدار ما؟
– جوق."دوس-مۇقاسان" – ءبىلىم الۋعا، ءبىلىم الۋ – "دوس-مۇقاسانعا" كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. ءبىلىم مەن ونەردى قاتار الىپ جۇردىك.
ايتالىق، ەگەر بىزدەر ونەردى ءبىرىنشى ورىنعا قويساق، «دوس-مۇقاساننىڭ» قۇرامىنان 7 عىلىم كانديداتى، 5 عىلىم دوكتورى، 4 اكادەميك شىقپاس ەدى. كەيىننەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر مينيستر، اكىم سىندى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارىپ، ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدى.
ستۋدەنت كەزىمىزدە مەيىربەك ەكەۋمىز لەنيندىك ستەپەنديانىڭ يەگەرى بولدىق. ەگەر ءبىز كۇنى بويى ءان سالىپ، قازىرگى تىلمەن ايتساق «جۇلدىز» اۋىرۋىنا شالدىققان بولساق، مۇنداي بيىككە كوتەرىلمەس ەدىك. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى ساباعىنا ۇلگەرە الماي قينالعانىن كورگەن ەمەسپىن.
سول كەزدە ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبىرازى قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەيتىن-دى. «دوس-مۇقاساننىڭ» قۇرامىندا ونەر كورسەتىپ ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاي باستاعاندا جولداستارىما: «جىگىتتەر ءبارىمىز بۇكىل ەلدى ارالايمىز، كوپتەگەن ادامدارمەن كەزدەسەمىز. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىمىز ۇيات بولادى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنەيىك»، – دەگەندە ەشقايسىسى ءبىر قارسى ءسوز ايتپاستان ويىمدى قۇپتاپ قازاقشا ۇيرەندى. وسىلايشا جىگىتتەر كەشكە ەكى ساعاتىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنادى. مىنە، ءبىزدىڭ جىگىتتەر كىشىپەيىل، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولدى.
– ۇلىقپان اعا، اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت. جەتپىستىڭ مەرەيىنە جەتكەن مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! ءجۇز جاساڭىز!
سۇحباتتاسقاندار
نۇرلان جۇماحان،
دۋمان بىقاي
