احاڭنىڭ وسى ءبىر جولدارىنداعى «...ولاردىڭ بوگەتشىلىك كۇشى ۇلكەندىگىندە ەمەس، كوپتىگىندە»، – دەگەن ءسوزى توڭىرەگىندە ءتۇرلى ويعا قالدىم.
نە كوپ؟..
اشىپ ايتسام، اركىم ەركىن ويلاپ، ويىن اشىق جەتكىزە المايتىن قوعامنان دامۋ كۇتۋدىڭ ءوزى پارادوكس! تەك ەركىن وي دەگەندى اۋزىڭا كەلگەندى ايتىپ، اركىمدەردى ءبىر قارالاۋ نەمەسە ورىنسىز ودا جازۋ دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك ەدى.
وكىنىشكە قاراي بۇگىنگى ءباسپاسوزدىڭ جايىنان سونى انىق كورۋگە بولادى.
نەگىزى ەشبىر باسىلىم ەش ۋاقىتتا قولجاۋلىق بولماۋى ءتيىس، گازەت حالىقتىق تريبۋنا بولۋى كەرەك!
كەيدە سول گازەتتەر تريبۋنا بەرمەي قويعان دۇنيەڭدى الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەي سالعان دا جەڭىلىرەك. ءبىراق اعا بۋىننىڭ كوبىسى ءالى كۇنگە ونى ادەتكە اينالدىرماعاندىقتان نەگىزگى وقىرمان قاۋىمعا جەتپەي قالا ما دەپ الاڭدايسىڭ. بولماسا ماسەلە، قايدا جازعانىڭدا دا ەمەس. ويىڭدى دۇرىس جەتكىزە العانىڭدا جانە سول كوتەرىلىپ وتىرعان ماشاقاتتى ۇلت بولىپ تالقىلاپ ۇيرەنۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا بولىپ تۇر.
ءقايسىبىر الەۋمەتتىك جەلىدە بولماسىن اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ارنايى تاپسىرىسپەن جابىلا تالايتىن «قوعامدىق وي» يەلەرىنىڭ قورقىنىشىنان جەكە-دارا اشىق وي ءبىلدىرىپ جاتاتىندار دا نەكەن-ساياق.
الدە ءبىر جاعدايدا جۇرت نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن ورتاعا ءبىر "تاقىرىپ" تاۋىپ تاستالسا بولدى، بارلىعى سونى «تالاۋعا» قۇمار. اقيقاتىن، انىقتاپ الايىقشى دەگەن جان ساۋساقپەن سانارلىق.
الدە، الگى، احاڭ ايتقان «ۇساق ىستەر مەن، ۇساق كەدەرگىلەر كەلتىرەتىن بوگەتشىلىك كۇشى» دەگەن وسى ما ەكەن؟
ال الەۋمەتتىك جەلىلەردى الەۋمەتتىك اجەتحانا دەپ ەسىگىن اشپايتىن اعالاردى دا ەستىپ ءجۇرمىز. ءبىراق بۇگىنگى كۇندى الەۋمەتتىك جەلىسىز ەلەستەتۋدىڭ ءوزى؟.. كىم ءبىلسىن؟
مىنە، كوردىڭىز بە، وسى تۇستا ءباسپاسوزدىڭ ءرولىن تۇسىنگەن بولاسىڭ. ءبىراق جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەرمەن الەمجەلىگە "الەي بولسىن" ايتىپ بارا قالساڭ شە؟..
بۇل جەردە دە ءار جازعانىڭدى اڭدىپ، شي ۇستىنەن شىركەي اتاتىن «سۇرمەرگەندەي» مىلتىعىن كەزەپ دايىن وتىراتىن توپتىڭ بارى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. تاساداعى تاپسىرىس بەرگىشتەردى جىعا تانىماساق تا شىرامىتاتىنداي شاماعا كەلگەنبىز.
كەي جازباڭدى وقي سالا، انە، ايتتىم عوي، بۇل بيلىكتىڭ ادامى، – دەپ الاقايلاۋعا دا ءازىر.
مۇمكىن، بىردە قاتتىراق ايتارمىز، ءبىراق جالعان ايتقان، جالا جاپقان جەرىمىز جوق. ول ءۇشىن بيلىك بىتكەنمەن بىتىسپەس جاۋ ەكەن دەگەن دە كوزقاراس قالىپتاسپاۋى قاجەت.
وكىمەتتىڭ جىلاعانىن كورسەم راقاتتانام، حا-حا-حا!، – دەپ قۇدىرەشە قارقىلداي كۇلمەيمىز، ءبىراق كەرەك جەرىندە «ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن جىلدامىراق جولعا قويسا ءجون بولار ەدى»، – دەگەن ويىمىزدى اشىق جەتكىزگەنىمىز ءۇشىن ءبىزدى جاۋ ساناۋ ارتىق.
كەرىسىنشە، بىلدەي ءبىر ۇلتتىڭ يدەولوگياسىنان الەۋمەتتىك جەلىنىڭ يدەولوگياسى جوعارى بولماسا ەكەن؛ اقپارات قۇرالدارى اتالاتىن باسىلىمداردى الەمجەلى باسىپ وزباسا ەكەن؛ ول جاقتاعى راس-وتىرىگى ناقتىلانباعان نەبىر لاس دۇنيەلەردىڭ جاستارىمىزدىڭ، ءتىپتى ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاماسا ەكەن دەسەڭ، مۇنىڭ نەسى سوراقى؟ مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ءتىزىپ وتىرمىن؟
سونىمەن...
ءيا، «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى»، – دەمەكشى، تالاي داۋلاردىڭ باسىنا اينالعان كەزەكتى ناۋقان تاعى ءبىر سايلاۋدىڭ ۋاقىتى جاقىن قالدى. جەلىلەردە جەلدەي ەسكەن الەمتاپىرىق دۇنيەلەردى وقىپ وتىرىپ كەيدە ءتىپتى، دەنەڭ تۇرشىگەدى.
بىرىنشىدەن، بۇل جولعى كانديداتتاردىڭ توقايەۆتان باسقاسى ەلگە جاقىن تانىس ەمەس. ال وپپوزيسيا اتاۋلىنىڭ دوداعا ءبىر ازامات تاۋىپ قوسا الماعانى، ءتىپتى وكىنىشتى. ونى مويىندايىق.
ونىڭ ۇستىنە، سايلاۋ جاقىنداعاندا عانا شۋىلداپ، قالعان ۋاقىتتا «قالىڭ ۇيقىعا كەتەتىندەردى» لايىقتى وپپوزيسيا دەي الامىز با؟ "اياق استىنان جاريالانعان سايلاۋ!"، - دەپ كەزەكتەگىدەي دۇرلىكپەس ءۇشىن قوعام ومىرىنەن سىرت قالماي ۇنەمى ەلمەن بىرگە بولسا كىم قوي دەپتى؟!
ەكىنشىدەن، «كورمەس، تۇيەنى دە كورمەس»، – دەي بەرمەي، ءبىر ءسات: «زامان قالاي، ادام قالاي وزگەردى؟..» دەپ بۇگىنگى وڭ وزگەرىستى دە ايتىپ ۇيرەنەيىك دەگىم كەلگەن. شۇكىر، وتىز جىل بويى وزگەرمەستەي بولعان نازاربايەۆ ءداۋىرىنىڭ كوشكەنىن دە كوز كوردى.
تەك، «جەتىمەككە جەل قارسى»، – دەپ، ءقازىر الەمدە ۋشىعىپ تۇرعان گەوساياسي جاعدايعا بايلانىستى بارلىق جەردى قىمباتشىلىق قىسىپ تۇرعانى دا، شيەلەنىسكەن ۇلتتىق احۋالدىڭ ءورشىپ تۇرعانى دا جاسىرىن ەمەس. ءبىراق ونىڭ زاردابىن جالعىز قازاق ەمەس، بارلىق الەم تارتىپ وتىر دەسەك، تاعى جالعان ايتقان بولماسپىز. مىنە، وسىنىڭ ءوزىن كوزىر كارتاداي پايدالانعىسى كەلەتىندەر از ەمەس جانە نەگىزىنەن ولاردىڭ كىمدەر ەكەنى دە بەلگىلى.
بۇگىن ۇزاق ۋاقىت سول «كوماندانىڭ» سەرىگى بولعان ادامنىڭ ەل بيلىگىنە كەلۋىنە كۇمانمەن قاراۋشىلار بارشىلىق. نەگىزگى كۇمان وسى عانا دەپ ويلايمىن.
دەي تۇرعانمەن ءومىردىڭ وزگەرگەنىن ارينە، جاقسى جاعىنا، كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ وتىرىپ ۇندەمەي قالۋدىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن؟
كەشەگى كۇنى: «ءوي، ونى نازاربايەۆ ءوزى سايلادى»، – دەگەنىمىز وتىرىك ەمەس قوي؟ (ىشىندە ءوزىم دە بارمىن). وتىرىك ەمەس. ويتكەنى سوندايعا ساياتىن.
ەرتەڭ سول نازاربايەۆتى تۇگەل اشكەرەلەپ جاتسا تاعى: "ءوزى ادام قىلىپ ەدى، ەندى ءوزىن..."، دەپ وزەۋرەيتىنىمىز وزگە تۇگىل وزىمىزگە ءمالىم. قونايەۆتىڭ كەزىندە نازاربايەۆ تۋرالى، نازاربايەۆتىڭ تۇسىندا قاجىگەلدين تۋرالى تۋرا وسىلاي ايتقانىن قازەكەم ۇمىتا قويماعان بولار؟ مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا الماس.
ەندەشە، نەگە ەكىنشى رەت مۇمكىندىك بەرىپ كورمەسكە؟ نەگە سول «ءوزى سايلاعان ادام، ءوزىن...» دەگىزبەس ءۇشىن، لەگيتيمدى سايلاۋدا تازا جەڭىسكە جەتۋىنە قارسىلاسامىز؟
مۇمكىن، بۇل كىسىگە دە «مەنى حالىقتىڭ ءوزى سايلادى»، – دەگەن سەنىم كەرەك بولار؟ تازا ادامعا جاڭاعى ايتىلعان سوزدەردىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن دە، وسىلاي اياق استى سايلاۋ وتكىزۋ ساياساتى قاجەت بولعان شىعار؟ الدە، باسقا دا شۇعىل سەبەپتەر؟ شىنىمەن ءوزىن سىناپ، ەلىنىڭ ءۇمىت ارتقانىن كورگىسى كەلسە شە؟ بار كەرەگى سول بولسا ونىڭ نەسى ايىپ؟
«قاجەتتىلىك قاعيداسىمەن» قازاققا تانىمال بولعان اكەجان قاجىگەلديننىڭ: «ادامعا ءۇش سوم بەردىڭ بە، ەندى تولىق بوستاندىق بەر. ايتپەسە، سەنىڭ بەرگەن ءۇش سومىڭنان نە پايدا؟»، – دەگەن قاعيداسىن قايدا قويامىز؟
بيىلعى سايلاۋ دا سول ءتامسىلدى قولدانۋعا سۇرانىپ تۇرعانداي.
ارينە، توقايەۆ مەنىڭ جارنامامدى قاجەت ەتپەس تە. تەك ازاماتتىق ويىن ايتۋعا اركىم دە قۇقىلى دەگەندى بارلىعىڭىزعا جەتكىزگەن ءتۇرىم.
شىندىعىندا جاي ۋاقىتتا مەنىڭ دە بيلىكپەن توقايلاسپايتىن تۇستارىم جەتەرلىك. قاي نارسەنىڭ دە ءوز ۋاقىتى بار. ءقازىر ءبىر تۇسىنگەنىم تەك توقايەۆ ەمەس، بيلىكتىڭ ءبىر ادامىن كورسەك جامانداي بەرۋ ءبىز ءۇشىن ادەتكە اينالىپ كەتكەن سياقتى.
تۇسىنەمىن، وعان كىنالى 30 جىل ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن رەجيم! ءبىز ءالى كۇنگە سول ويدان ارىلار ەمەسپىز. ايتپەسە، كۇنى كەشە قاڭتاردا اق وردادا اياعىنا دەيىن قالىپ ارپالىسقان ازاماتتان كىنا ىزدەگەنىمىز ءجون بە؟ ەلىن تاستاپ قاشىپ كەتسە نە بولار ەدى؟
بۇگىن بالامىزدىڭ بالاعىن كەسىپ، قىزدارىمىزعا قارا جامىلدىرىپ، پارەنجە كيگىزىپ وتىرار ما ەدىك، شيرك، شيرك، – دەپ، كىم ءبىلسىن؟
نەگىزى، قازاقتىڭ قۇدايى بار. شىن ايتام.
مىنە، ءبىتتى دەگەن تالاي جەردە وسى ۇلتتى قورعاپ قالۋدان جاڭىلعان ەمەس. بۇل جولى دا سولاي بولعان سەكىلدى. ءيا، ءبارىمىز جاتتاپ، جابىسىپ العان «سترەليات نا پوراجەنيە!»، – دەگەن ءسوزدىڭ استارىنا شىن ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟
كىم ءوز حالقىنا «وق جاۋدىر!»، – دەپ بۇيرىق بەرەدى؟ ارينە، جوق! ەندەشە، بۇل بۇيرىقتىڭ قالاي جانە نە ءۇشىن بەرىلگەنىن نەگە تارازىلامايمىز؟
اشەيىندە: توڭكەرىس كەرەك بولسا بىزگە ايتىڭدار، ەكى كاماز تاس بولسا بولدى، تاس-تالقان عىپ قۋىپ شىعامىز، – دەپ ەكى بىردەي پرەزيدەنتىن ەلدەن بەزدىرگەن ايىر قالپاقتى اعايىنداردىڭ ۇتقانى قايسى، ءبىزدىڭ ۇتىلعانىمىز قايسى؟ سارالاپ كورەلىكشى.
قادىر مىرزا-الىشە ايتقاندا:
ۇلت بولىپ، ۇيىپ كەلە جاتقان كەزدە،
سان مارتە ءسۇت كۇيىندە توگىلىپتى...
ءيا، كەشە، ءتاي-تاي باسىپ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان 36 جىلدىق ارالىقتا قازاقتىڭ قانى ءتورت مارتە توگىلىپتى!
ەڭ العاش 1986 جىلعى جەلتوقسان قانى...
ول قاندى «بىرەۋلەر» قونايەۆتىڭ موينىنا ىلۋگە تىرىسقان...
ونان سوڭ، 2006 جىلعى شاڭىراقتاعى باقاي قانىن، يمانعالي مەن اروننىڭ موينىنا ارتىپ، 2011 جىلعى جاڭوزەننىڭ دە قانىن تاعى «بىرەۋلەرگە» جۇكتەمەك بولعاندار، قاڭتاردىڭ قانىن قاسىم-جومارتقا ىلە سالامىن دەگەن ەسەبىنەن جاڭىلمادى!
قالاي ويلايسىزدار، تانىس قولتاڭبا سياقتى ەمەس پە؟ وسى ءتورت بىردەي قانتوگىستىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
بيلىكپەن بىتىمگە كەلمەگەندەردىڭ ءبارى قان ارقالاعان سياقتى كورىنبەي مە؟ ويلانايىقشى؟! قان ارقالاۋ ەشكىمگە دە وڭاي ەمەس!
كەشىرىلمەيتىن كۇنا. سوندىقتان بايىبىنا بارعان ءجون.
سىن ساعاتتاردا اق ورداسىن تاستاي قاشپاعان باسشىسى سەكىلدى قالىڭ ءنوپىردىڭ ورتاسىنان تابىلعان قانات بوزىمبايەۆ، نۇرلان نوعايەۆ، ەرالى توعجانوۆتاي ازاماتتار بىلە-بىلسەڭىز ەرلىككە پارا-پار ونەگە كورسەتتى.
«مىنالاردى قۇرباندىققا شالامىز!»، – دەگەن توپتىڭ ورتاسىندا قايمىقپاي تۇرا ءبىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك!
«ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە...»، – دەگەندى دە ەستەن شىعارا بەرمەيىك. بىلمەيمىن، انا «سيستەمانى» اينالىپ وتە الماعان تۇستارى بار دا شىعار. ولاي كىنالايتىن بولساق سول ۋاقىتتا، سول قوعامدا ءومىر سۇرگەنىمىز ءۇشىن-اق ءبارىمىز دە كىنالى بولىپ شىعارمىز، بالكىم؟!
ەندەشە، مۇنداي ازاماتتارعا سەنىم ارتۋدان نەگە قورقامىز؟!
ال انا مۋزەيدى كەۋدەسىمەن جاپقانداي قورعاپ قالعان زامانداسىمىز بيبىگۇل داندىقاراقىزىمەن نەگە ماقتانباسقا؟! قازاقتىڭ سونداي ارۋلارىن نەگە ماپەلەمەسكە؟ ودان دا باسقا ەسكەرۋسىز قالعان ەرلەرىمىزدى نەگە ۇمىتامىز؟! ءالى تالايى انىقتالا دا جاتار. ەش نارسە دە ماڭگىلىك قۇپيا كۇيىندە قالۋى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، بولاشاقتا بۇلارمەن ماقتاناتىن دا بولارمىز؟
ءيا، بارىنە ۋاقىت تورەشى!
تاقىرىپقا قويىلعان «ۋاقىتتىڭ وزىنە ۋاقىت كەرەك!» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا وسى ءبىر باكەنە وي جاتىر. ۋاقىت بەرەلىك. سەنىم ارتالىق. ءسىرا بولماي جاتسا حالىقتان اسقان قاھارلى كۇشتىڭ جوعىن بۇل ازاماتتار كوزىمەن كورگەن. سول عانا. ال تاپ ءقازىر، ەسىن ەندى جيا باستاعان حالىقتى كوشەگە شاقىرۋ بۇل دۇرىس ەمەس! كەزەكتى قانتوگىستى اڭسايتىنداردىڭ ارباۋىنا تۇسپەۋ كەرەك! ودان حالىقتىڭ ۇتارى شامالى.
حالىقتىڭ اتىنان سويلەيتىن سەن كىمسىڭ؟!، – دەمەس ءۇشىن، مەنىڭ ويىما قوسىلاتىن ەلدىڭ اتىنان عانا ايتايىن دەگەنىم: ءبىز سىزگە سەنىم ارتامىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى جانە بۇل شەشىمىمىزدى وزىڭىزگە ارتىلعان امانات دەپ تە ءبىلىڭىز!
ەندى ءبىر ماسەلە، وسى سايلاۋدان سوڭ شىن «جاڭا قازاقستان» قۇرامىز دەگەن وي بولسا ءبىراز قۇرىلىمدار مەن مينيسترلەردىڭ قىزمەتىن قايتا قاراپ، ەلىم-جەرىم دەپ جۇرگەن ازاماتتاردى سىرتقا تەپپەي، كەرىسىنشە سەنىم ارتىپ، اقساپ جاتقان سالالارعا جۇمىلدىرىپ كورگەن دە دۇرىس بولار.
«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، دەيدى. «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس»، – دەگەن دە بار.
ال جورنالشى، بلوگەر قاۋىمعا الگى: سىنىق ۇستەلدىڭ استىنداعى تەسىك شەلەك، – دەپ ىلعي كەم-كەتىگىمىزدى تەرە بەرمەي جاقسىنى جاقسى دەپ، وسى ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا حالقىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن ازىن-اۋلاق دەپۋتاتتار مەن مينيسترلەردى دە ورىنسىز سىناپ-مىنەگەندى دوعارعان ءجون سەكىلدى. بۇل ولارعا مۇلدەم تيىسپەۋ دەگەن دە ءسوز ەمەس. ورىندى سىن كەرەك. دەموكراتيا دەگەنىمىز «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا»، – دەپ باس-كوزسىز توپەلەي بەرۋ ەمەس. وسىنى دۇرىس تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.
ر.S. «دالانىڭ ءوز زاڭى، ءوز ءتارتىبى بار. ونىمەن ساناسپاسقا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. قالا، قالاما – ءبارىبىر مويىندايسىڭ، تارتىبىنە كونەسىڭ. دالا پەرزەنتى ەكەنسىڭ، ماڭدايىڭا جازىلعانى سول. ودان باسقا جول جوق، بولسا، ول – ءولىم. قاسىم سۇلتان مۇنى سول كىشكەنتاي كەزىنەن-اق سەزىنگەن ەدى».
«حVI ع. ءبىرىنشى شيرەگىندە قازاق اتىن جەر جۇزىنە جەتكىزگەن قاسىم حان ەسىمى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساحناسىندا ماڭگى ورىن الىپ، جارتى مىڭ جىلدان اسا ساقتالىپ كەلە جاتىر. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» وسىنىڭ كۋاسى!»، – دەگەن جولداردان ەسىمحاننىڭ ەسكى جولىن بۇزىپ، قاسقا جول تۇزەگەن قاسىم حاندى قازاقتىڭ نە ءۇشىن قادىرلەگەنىن ۇعاسىڭ!
نۇرىمجان ماۋىت
جۋرناليست، ەنسيكلوپەديست
