بۇگىندە وڭىردە تۇركىستان قالاسىن دامىتۋ باعىتىنداعى جۇمىستار باستالىپ كەتتى. ءقازىر قالانىڭ بولاشاق كەسكىنى مەن ساۋلەتى، باس جوسپارى مەن دامۋ ستراتەگياسى تالقىلانىپ جاتىر. تۇركىستاندى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني-مادەني ورتالىعى جانە ءتۋريزمى دامىعان قالاعا اينالدىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. تاياۋدا وبلىس ورتالىعىندا القالى جيىن ءوتتى. وعان وبلىس اكىمى مەن بەلگىلى ساۋلەتشىلەر مەن تاريحشىلار، ارحەولوگتار، سۋرەتشىلەر مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىسىپ، ويلارىن ورتاعا سالدى.
باسقوسۋدا تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى جانسەيىت تۇيمەبايەۆ قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان كيەلى شاھاردىڭ جاڭا قازاق تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار ەكەنىنە، كەلەشەكتە الەمنىڭ تۋريزمگە تارتىمدى قالالارىنىڭ بىرىنە اينالاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى. ەلباسى تاپسىرماسىنا سايكەس، تۇركىستاندى تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني-مادەني ورتالىعىنا اينالدىرۋ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقانىن مالىمدەدى.
– تۇركىستان قالاسىنداعى يۋنەسكو-نىڭ قورعالۋ ايماعىنداعى عيماراتتار قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ بيىكتىگىنەن اسپاۋ كەرەك. بارلىق جەردە ماۆزولەي كورىنىپ تۇرۋى قاجەت. سونداي-اق، عيماراتتار مەن باسپانالار ورتاازيالىق ستيلدە سالىنۋى ءتيىس. قازاقى ساۋلەت ونەرى مەن ويۋ-ورنەكتەر قولدانىلادى. سوندا ەلىمىزدەگى ءبىر قالا وسىنداي ەسكى كەلبەتپەن بوي كوتەرەدى. تۇركىستان قالاسىن الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي-مادەني ورتالىق رەتىندە دامىتۋ ءۇشىن «كونە تۇركىستان» تۇجىرىمدااماسى جاسالدى. ونىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى تۋريستىك يندۋستريانى دامىتۋ بولىپ بەلگىلەندى. جوبانىڭ نەگىزگى يدەيالىق ءمانى – تۇركىستان قالاسىن تۇركى الەمىنىڭ تاريحي استاناسى رەتىندە «تۇركسوي» ۇيىمىنا مۇشە ەلدەرگە كورسەتۋ. سونىمەن قاتار، تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ساۋلەتتىك، ەتنوگرافيالىق جانە ۇلتتىق گاسترونوميالىق باعىتتارىن تانىتىپ، قالانى تۇركى الەمىنىڭ مادەني ورتالىعىنا اينالدىرۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىلەدى. قالادا حالىقارالىق اۋەجاي مەن تەمىرجول ۆوكزالى، اۆتوۆوكزال مەن قوناق ۇيلەر جانە اكىمشىلىك-ىسكەرلىك ورتالىعى بوي كوتەرەدى، – دەدى ج.تۇيمەبايەۆ.
ءوڭىر باسشىسى بۇدان بولەك حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ياساۋي مۋزەيىن سالۋ جوسپاردا بار ەكەنىن ايتتى. بۇل مۋزەي الەم تۋريستەرىن قىزىقتىراتىن ءارى تاريحتان سىر شەرتەتىن عاجاپ ورتالىق بولادى دەپ كۇتىلۋدە. سونىمەن قاتار، ەلباسى تاپسىرماسىنا سايكەس، ءاربىر وبلىس پەن قالا تۇركىستانعا ءبىر-بىر نىساننان سالىپ بەرەدى. ماسەلەن، استانا قالاسىنىڭ اكىمى ءا.يسەكەشوۆ «استانا» ساياباعىن سالۋ جونىندە ۇسىنىس ءبىلدىرىپ ۇلگەرىپتى.
جوبا بويىنشا الداعى ۋاقىتتا 99،6 گەكتار اۋماقتا ءتۇرلى عيماراتتار سالىنادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە تۇركيا تاراپىنان سالىنعان مەشىتتىڭ وڭتۇستىك شىعىس بەتىندەگى 61،8 گەكتار جەر اۋماعىنا «ەتونوساياباق» سالۋ كوزدەلسە، ەكىنشى كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قارسى بەتىندەگى 12،3 گەكتار جەر اۋماعىندا «تۇركسوي» ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ مادەني وشاقتارى مەن سول ەلدەردىڭ تاريحىن سيپاتتايتىن نىسانداردىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلمەك. بۇل رەتتە مادەني وشاقتارىن سالۋعا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر دە ۇلەس قوسادى دەگەن بولجام بار. ال ءۇشىنشى كەزەڭ بويىنشا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ 88،7 گەكتار اۋماعىنداعى بەكىنىس قورعانى مەن ارباتى جانە ونىڭ بويىنداعى عيماراتتار جاڭعىرتىلماق. مۇنىڭ ءبارى ازىرشە، جوبا عانا. بارلىق جۇمىستار باس جوسپار بەكىتىلگەننەن كەيىن باستالماق. بۇگىندە باس جوسپارعا حالىقارالىق كونكۋرس جاريالاندى.
تۇركىستانداعى كەلەلى كەلەستە ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باۋىرجان بايتانايەۆ قۇرىلىس جۇرگىزىلگەندە كوپ ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي ورىندارعا زيانى تيمەسە ەكەن دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسور، اكادەميك ساتتار ءماجيتوۆ تۇركىستاننىڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ورتالىق ەكەنىنە توقتالدى. تۇركىستاندا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق ورتالىعىن قۇرۋعا مۇمكىندىك مول ەكەنىن ايتتى. ادەبيەت سىنشىسى، جازۋشى قۇلبەك ەرگوبەك «تۇركىستاندا سالىناتىن مۋزەي حالىقارالىق تالاپقا ساي بولۋى ءتيىس. ونى كەسەنەنىڭ ماڭىنا بايلاپ قويۋدىڭ قاجەتى جوق. ارنايى جەر ءبولىپ، كۇللى الەم جۇرتشىلىعى تامساناتىن ورىنعا اينالدىرۋعا بولادى» دەدى. سونىمەن قاتار، شاھاردا اۋىز سۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەكتىگىن دا اتاپ ءوتتى. ق ر قۇرمەتتى ساۋلەتشىسى عابيت سادىربايەۆ تۇركىستان قازاق قولونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ورتالىعىنا اينالاتىنىنا، قازاق جاستارىنا جالىن بەرەتىن شاھار بولاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ ءوز سوزىندە «تۇركىستاندى ساكرالدى قالا رەتىندە دامىتۋىمىز كەرەك. بۇل تۋريستەردى تارتۋعا دا جاقسى. ەكىنشىدەن، تۇركىستان تۋرالى جازبالار مەن مالىمەتتەردى تۇگەل جيناپ، زەرتتەگەن ءجون. ۇشىنشىدەن، قالا دامۋى ءۇشىن جەڭىل ونەركاسىپتى قولعا الۋ قاجەت. ماسەلەن، تۇركىستاندا ماقتا بار. نەگە كيىم توقۋ ءىسىن دامىتىپ، حالىقارالىق برەندكە اينالدىرماسقا؟ تورتىنشىدەن، ءبىر وبلىسقا جالعىز ۋنيۆەرسيتەت ازدىق ەتەدى. جاڭا ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلسا، عىلىم داميتىن ەدى» دەگەن ويىن جەتكىزدى. وبلىس اكىمى جانسەيىت تۇيمەبايەۆقا ۇلى جىبەك جولىنىڭ ون بەسىنشى عاسىردا سالىنعان كوشىرمەسىن سالتاناتتى تۇردە تاپسىردى.
كارتانىڭ تاريحى تۋرالى ح.ءابجانوۆ «بۇل كارتانى بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى لين مەيسۋن سىيعا تارتقان. ءتۇپنۇسقاسى گونكونگ بانكىندە ساقتاۋلى تۇر. ونىڭ قۇنى – 20 ميلليون اقش دوللارى. جۇڭگو پروفەسسورى وزىندەگى ەكى كوشىرمەنىڭ بىرەۋىن بىزگە سىيلادى. كارتادا ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ءىرى قالالار مەن وزەندەر بەلگىلەنگەن. ىشىندە تۇركىستان قالاسى دا بار. بولاشاقتا تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى – تۇركىستاندا ۇلكەن مۋزەي سالىناتىنىن ەستىدىم. سوندىقتان وسى اسا قۇندى جادىگەردى تۇركىستانداعى مۋزەيگە تاپسىرۋدى ءجون دەپ تاپتىم»، – دەدى.
پروفەسسوردىڭ سىيلىعىنا ريزا بولعان جانسەيىت تۇيمەبايەۆ بۇل كارتا جاڭا مۇراجايدىڭ تورىندە تۇراتىنىن، تۇركىستان قالاسى تۋرالى جادىگەرلەر مەن ارحەولوگيالىق بايلىقتاردى ىزدەۋ، جيناۋ جۇمىستارىنا اتسالىساتىنىن جەتكىزدى. سونداي-اق، ءوڭىر باسشىسى عالىمدار مەن ارحەولوگتارعا، تاريحشىلار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە ناقتى ۇسىنىستاردى عانا جازباشا كۇيدە تاپسىرۋ جونىندە ءوتىنىش ءبىلدىردى.
تۇركىستانداعى كەڭەسكە قاتىسۋشىلار وسى كۇنى وتىرار اۋدانىنداعى «وتىرارتوبە» قالاشىعىنا باردى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماڭدا ساياحاتشىلارعا قولايلى جاعداي جاسالماق.
– وتىرار قالاشىعىنا كەلە جاتقاندا بىرنەشە توبەلەر بار. ولاردىڭ بارىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋى كەرەك. كەزىندە وتىرار ۇلكەن قالا بولسا، سونىڭ اينالاسىنداعى اۋىلدار وعان قىزمەت جاساعان. مىسالى، «التىنتوبە» دەگەن جەردە وسى شاھارعا قاجەتتى تيىنداردى، اقشالاردى، ايەلدەرگە اشەكەي بۇيىمدارىن باسقان. ودان كەيىن «جامان توبە» دەگەن جەردە مالدى سويىپ ەتىن جىبەرىپ وتىرعان. «شاقتى توبە» دەيدى. وندا پىشاقتاردى قايراعان. ياعني، اگلومەراسيا سول كەزدە بولعان. ءقازىر كونە قالاشىقتى دامىتۋعا وبلىس قازىناسىنان قارجى ءبولىنىپ جاتىر. سەبەبى، مۇندا كەلەتىن تۋريستەرگە ءتيىستى جاعداي جاسالۋ كەرەك. نەگىزىنەن، بۇل ايماق كەلەشەكتە اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي ىسپەتتەس كەلبەتكە يە بولۋى كەرەك، – دەدى ج.تۇيمەبايەۆ.
الداعى ۋاقىتتا وتىرارداعى تاريحي ورىندار تۇركىستانمەن بىرگە دامىپ، ينفراقۇرىلىمى كۇشەيمەك. وسى ارقىلى اۋداننىڭ تۋريستىك الەۋەتى ارتىپ، ەكونوميكاسى كوتەرىلەدى دەگەن سەنىم بار. سەبەبى، تۇركىستاننىڭ دامۋى – تۇتاس ءوڭىردىڭ دامۋى!
عابيت ساپاربەكوۆ، تۇركىستان وبلىسى.
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن س.مىرزالييەۆ.
