ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى، جازۋشى، يۋنەسكو مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى:
«تۇركىستاندى تۇلەتۋ – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءبىر پاراسى»
تۇركىستان – قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى. قازاقستاننىڭ تاريحي تۋريزم وشاعى سانالاتىن تۇركىستاننىڭ تۋريستەردى تارتۋعا الەۋەتى زور. تەك قانا تاريحي تۋريزم اياسىندا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك مادەني، ساياحاتتاۋ ماقساتىندا ەتنوتۋريزم اياسىندا تۋريستەردى تارتا الادى. تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحي-مادەني ءتۋريزمىنىڭ دامۋىنا ۇكىمەت مەيلىنشە مول نازار اۋدارا باستادى. بۇل دەگەنىمىز – تۋريزم ارقىلى تەك تابىس الىپ كەلۋ عانا ەمەس، تۇركىستانداي كيەلى جەردى الەمگە تانىتىپ، پاش ەتۋ ەمەس پە؟!
وسىدان ەكى جىل الدىن، تۇركىستان قالاسى وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن العان بولسا، بۇگىندەرى جاڭاشا كەلبەتتە، جاڭاشا ناقىشتا كەربەزدەنىپ كەلەدى. ەندىگى باستى مىندەت – تۇركىستاندى ءوزىنىڭ تاريحي ورنىنا سايكەس بيىككە كوتەرۋ. كيەلى شاھاردىڭ بولاشاقتا حالىقارالىق تۋريستىك ورىنعا اينالدىرۋ ءۇشىن جاڭادان قوناقۇيلەر، باسسەيندەر، سۋبۇرقاقتار سالۋ، جولداردى تۇزەتۋ، ايماقتى كوگالداندىرۋ، ورتا جانە كىشى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىن تۇرعىزۋ، ساياباقتاردى كوركەيتۋ، ونىڭ اۋماعىن اباتتاندىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. اتا-بابادان ميراس بولىپ قالعان ۇلتتىق قولونەردى جاڭعىرتىپ، ونى جاڭا ساۋلەت ونەرىمەن ۇشتاستىرىپ، ۇندەستىرىمىز كەرەك. جاڭادان سالىناتىن عيماراتتار، سپورتتىق ساۋىقتىرۋ كەشەندەرى، ءزاۋلىم مادەنيەت ورتالىقتارى، تۇرعىن ۇيلەر، اكىمشىلىك-ىسكەرلىك ورتالىق جانە كىتاپحانا كەشەندەرى دە قالا كەلبەتىنە ەرەكشى كورىك سىيلاپ، تاڭعاجايىپ تۇركىستاننىڭ كوركى كوز الدىمىزدا جاڭاراتىنىنا ءشۇبا جوق.
كەشەگى ايداي الەمگە ايگىلى بولعان ەلوردامىزدان كەيىن بۇگىنگى تۇركىستانعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى − ۇلت كەلەشەگى الدىنا قويىلىپ وتىرعان ۇلكەن مەجە دەپ سانايمىن. تۇپتەپ كەلگەندە، وسى ايتىپ وتىرعان تۇركىستان قالاسى بەرىسى قازاقتىڭ، ارىسى كۇللى تۇركىنىڭ قايتا ورلەۋىنىڭ، قايتا داۋىرلەۋىنىڭ، قايتا جاڭعىرۋىنىڭ ايقىن مىسالى دەسە دە بولادى. سەبەبى، حالىقتى وياتۋ ءۇشىن، تاريحتى وياتۋ كەرەك. ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ءۇشىن جىل سايىن تەرەڭنەن قوزعاپ ماقالا جازۋى، ۇلتتىق رۋحتىڭ، تاريحي سانانىڭ قوزعالۋىنا ەرەكشە ءرول وينايتىن تۇركىستاندى تۇلەتۋدى ماقسات تۇتۋى – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءبىر پاراسى دەپ تۇسىنەمىز.
قۇلاحمەت بايجىگىتوۆ، ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق ءقازاق-تۇرiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ بوتانيكالىق ب ا ق ديرەكتورى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
«تۇركىستان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءتۋريزمى دامىعان ۇلكەن رۋحاني ورتالىققا اينالۋعا قاۋقارلى»
كيەلى تۇركىستان قالاسىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعانىنا بۇكىل ەل بولىپ قۋاندىق دەسەم ارتىق ايتپاعاندىق بولار. كۇللى تۇركى جۇرتىن ءبىر ورتالىققا ۇيىستىراتىن تۇركىستان اتاۋى قاشان دا كيەلى ۇعىم ەكەنىن ۇمىتپاعان ءلازىم. بۇگىندە ءوڭىر قارقىندى دامۋدىڭ داڭعىلىنا ءتۇسىپ، وبلىس ورتالىعى جاڭا كەيىپكە ەنىپ كەلەدى. كەلەشەكتە تۇركىستان قالاسىنىڭ ءبىر عانا ءبىزدىڭ ەلگە ەمەس، تۇركى الەمى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، قازاقتىڭ كونە تاريحىن الەم جۇرتشىلىعىنا تانىتاتىن، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءتۋريزمى دامىعان ۇلكەن رۋحاني ورتالىق بولارىنا سەنىمىم مول.
ەلىمىزدەگى حالىق سانى كوپ ءوڭىردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن تۇركىستاننىڭ دەموگرافيالىق ءوسىم كورسەتكىشى دە جوعارى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. 2020 جىلداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى دا كوڭىل كونشىتەدى. وبلىستا 168،7 ملرد تەڭگەنىڭ ونەركاسىپ ءونىمى ءوندىرىلىپ، ناقتى كولەم يندەكسى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 109،1 %-دى قۇراعان. تارتىلعان ينۆەستيسيا 160 ملرد تەڭگە كولەمىندە بولىپ وتىر. بۇل دەگەنىڭىز ارتىلعان سەنىم مەن ۇكىلەگەن ءۇمىتتىڭ زور ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك-تى.
وبلىستىڭ دامۋ داڭعىلىنداعى نەگىزگى درايۆەرى بولىپ سانالاتىن اۋىل شارۋاشىلىعىندا دا ايتارلىقتاي وزگەشەلىكتەر بار. بيىلعى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جالپى ءونىم كولەمى 110،0 ملرد تەڭگەنى قۇراپ، وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 2،5%-عا ارتقان. ونىڭ ىشىندە وسىمدىك شارۋاشىلىعى – 18،3 ملرد تەڭگەنى (100،0%) قۇراسا، مال شارۋاشىلىعى 90،8 ملرد تەڭگەنى ياعني 102،8%-دى قۇراپ وتىر. وڭىردە 71،1 مىڭ توننا ەت (تىرىدەي سالماقتا)، 221،1 مىڭ توننا ءسۇت، 65،2 ملن دانا جۇمىرتقا وندىرىلگەن. بۇل رەسپۋبليكا بويىنشا الدىڭعى قاتارداعى كورسەتكىش بولىپ سانالادى. جالپى، وبلىس رەتىندە قۇرىلعالى بەرى ەگىس كولەمى 12 مىڭ گەكتارعا ارتقان. بۇل اتالمىش كورسەتكىشتەر وسى مەجەمەن توقتالىپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. الداعى ۋاقىتتا دا ەكونوميكانىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا سەپتەسەتىن تالاي باستامالار كوتەرىلەدى دەگەن سەنىمدەمىن.
ايتىلار ءسوز بەن جەتكىزەر پىكىر شەكسىز. ەڭ باستىسى، تەكتىلىكتىڭ تورىنە اينالعان تۇركىستاننىڭ گۇلدەنۋى – بارشامىزعا ورتاق ەكەنىن كوكىرەك كۇمبەزىمىزبەن سەزىنە بىلەيىك.
قورىتا ايتقاندا، تۇركىستان تۋرالى شەرحان مۇرتازانىڭ سوزىمەن تارقاتساق، «ءار ەلدىڭ، ەگەر ول ءوز تاريحىن، ءوز مادەنيەتىن، ءوز نامىسىن باعالاي بىلەتىن ەل بولسا، ءپىر تۇتاتىن ءبىر مەكەنى بولادى. مىسالى، ول وزبەكتەردە – سامارقان، بۇحارا. ورىستاردا – سۋزدال، ۆلاديمير. يراندا – ماشحات. ال، ءبىز، قازاقتار ءۇشىن سونداي رۋحاني الىپ – تۇركىستان» دەيدى. راسىندا دا بۇكىل قازاق، ءتىپتى تۇركى الەمى، ءيىسى مۇسىلمان قاۋىمى ءتاۋ ەتەتىن تۇركىستاننىڭ تىڭنان تۇرەن سالاتىن كەزى دە كەلدى دەپ سانايمىز. ويتكەنى ول – تۇركى جۇرتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن بايلانىستىراتىن رۋحاني ۇندەستىك ىسپەتتەس.
ازىرلەگەن، تيمۋر اتابايەۆ
