(ءى باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايىنىڭ وتكەنىنە 90 جىل بولدى)
ەڭ العاشقى باكۋدە وتكەن تۇركىتانۋ قۇرىلتايىنا قازاقستان دەلەگاسياسىن بايتۇرسىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاپ كەلدى (كازاح، پرەد. اك. سەنترا، ورگ. كوميسسيا، كىزىل-وردا)، ونىڭ ىشىندە ءازيز باي-سەيدۋلي (كازاح، چل. اك. سەنترا، كازاكيستان (سويۋز رابپر.)، كىزىل-وردا)، يلدەس وماروۆ (كازاح، سوتر. اك. سەنترا، كازاكيستان (نكپ)، كىزىل-وردا)، ءنازىر تورەقۇلوۆ (كازاح، جۋرناليست، ورگ. كوميسسيا، موسكۆا)، ي.وماروۆ (قازاق)، بءىلال سءۇلەيەۆ (كازاح، ۋچيتەل، كازاكيستان (نكپ)، كىزىل-وردا) سياقتى تانىمال ادامدار بولدى.
[caption id="attachment_16204" align="alignright" width="272"]
الماز ءۇلۆي[/caption]
الماز ءۇلۆي (بينناتوۆا)، پروفەسسور دوكتور،
ءازىربايجان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى
نيزامي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتى،
تۇركى حالىقتارى ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى
بايتۇرسىن احمەد بايتۋرسۋنوۆيچ (احمەت بايتۇرسىن ۇلى) جولداس، 1926 جىلى 2 ناۋرىزداعى ءبىرىنشى تۇركىتانۋ قۇرىلتايى ساپارىندا «قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ پرينسيپتەرى» اتتى بايانداما جاسادى. جۇمىس بارىسىندا «الىپپە جانە گرافيكا جۇيەسىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ ماسەلەسى تۋرالى» دەپ اتالاتىن تەزيسىن دە قوستى. سونىمەن قاتار قۇرىلتايدىڭ تەماتيكالىق وتىرىستارىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ءوز پىكىرىن ايتىپ، جارىسسوزدەرگە قاتىسىپ وتىردى.
I باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايىنان كەيىن، 1927 جىلى قىرىمدا، 1928 جىلى سامارقاندتا، 1930 جىلى الماتىداعى عىلىمي كونفەرەنسيا، 1932 جىلدان باستاپ ءوتىپ تۇرعان تۇركى تىلدەرى كونگرەستەرى، ونىڭ ىشىندە 1976 جىلى الماتىدا، 1980 جىلى تاشكەنتتە، 1988 جىلى اشحاباتتا وتكەن كەڭەستىك تۇركىتانۋ كونگرەستەرى، I باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايىنىڭ ءىزباسارى بولدى، سول ءبىر قۇرىلتايدىڭ ميراسقورى بولۋعا تالپىنىس كورسەتتى.
*****
1926 جىلعى I باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايى ادەبي-مادەني مازمۇندى بولسا دا، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە باسىبايلى ساياسي وقيعا بولىپ تانىلادى. قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋشى تاراپتاردىڭ دا ءوز دىتتەگەندەرى، وزىندىك ماقساتتارى دا بولعاندىعى انىق. ال قاتىسۋشى تاراپتار كىمدەر ەدى: يمپەريالىق ۇرەي تاراتا باستاعان كەڭەس سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى جانە جاڭاشىل ءومىر مەن تىڭ جول تاڭداۋعا تالپىنعان تۇركى حالىقتارى، باۋىرلاس ەلدەردىڭ وداعى كۇن تارتىبىندە ەدى.
I باكۋ قۇرىلتايى كەڭەس شينەلىن كيىپ، ستالين قىلىشىن قولىنا العان ورىس يمپەرياسى زامانىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل – تۇركى حالىقتارىنىڭ باستان كەشىرگەن تاريحتاعى ەڭ زۇلماتتى دا اۋىر، زور جىلدارى ەدى. وسى الاپاتتىڭ سوڭى ودان اسقان الاپات وقيعا – اشتىق پەن رەپرەسسياعا ۇلاسىپ، تۇركى حالىقتارىن ەسەڭگىرەتىپ تاستاعانى بەلگىلى. تاريحي قۇرىلتاي قۇجاتتارى وسى وقيعا تىزبەكتەرىن وقىپ بىلۋىمىزگە، سوسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن ساياسي ۇدەرىستى پايىمداۋىمىزعا سەپتىگىن تيگىزەدى
اتالمىش قۇرىلتايدى يمپەريالىق پيعىلدى ساياساتكەرلەر وزىنە جاسالىپ جاتقان قاسكويلىكتەي كوردى، پەندەشىلىك قىزعانىش تا قىلاڭ بەردى، ەندى قۇرىلىپ جاتقان كەڭەستەر وداعىنىڭ ءتۇپ تامىرىن سلاۆيان تەكتەس حالىقتار قۇرايتىندىعىن جەلەۋ ەتىپ، ورىستىق-سلاۆياندىق گەگومونيانى نەگىزگى ساياسي باعىت ەتىپ تاڭدادى. بۇل جولدا تۇركى حالىقتارىنىڭ زيالى قاۋىمى قاسقايىپ قارسى تۇردى. تۇركى زيالى قاۋىمىن اقىل-پاراساتپەن جەڭە المايتىندىعىن سەزىپ، ءارتۇرلى سارىنداعى مادەنيەت پەن ونەردى، ءتىل مەن ادەبيەتتى قامتىعان ءپاتۋاسىز رەفورمالاردى باستاپ كەتتى. ارتى جاپپاي قىرعىن مەن ماڭگۇرتتەلۋگە الىپ كەلگەن ساياساتتىڭ اتى «ستالينيزم» ەدى.
باسقا ءبىر تاراپتان، تاۋەلسىزدىگىنە ەكى-اق جىل تولعان جاس تۇركيا رەسپۋبليكاسى تۇرىك حالقىمەن قوسا بارلىق تۇركى جۇرتىن قامتيتىن تىلگە، الىپبيگە، مادەنيەت پەن ساياساتقا بايلانىستى جاڭا كونسەپسيا، جاڭا باعىت-باعدار دايىنداۋ ۇستىندە ەدى. ونىڭ ىشىندە جەر-جەردەگى تۇركىتانۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن ءبىر جيىن، قۇرىلتاي وتكىزبەك ويلارى بار ەدى. الايدا وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە ءى تۇركىتانۋ قۇرىلتايىن ءازىربايجاننىڭ استاناسى باكۋ قالاسىندا وتكىزۋ مامىلەسى «مەنمۇندالاي» باستادى. سونىمەن ول كۇن دە كەلىپ جەتتى: 1926 جىلدىڭ 26-شى اقپانى مەن 6-شى ناۋرىز كۇنى ارالىعىندا تۇركىتانۋشىلاردىڭ ءبىرىنشى باكۋ قۇرىلتايى شاقىرىلاتىن بولدى.
قۇرىلتاي دەلەگاتتارىنىڭ جالپى سانى 131 بولىپ، ولاردىڭ 93ء-ى تۇركى حالىقتارىنان بولسا، قالعان 38ء-ى باسقا جۇرت وكىلدەرى ەدى. بارلىعى – 17 وتىرىس/جينالىس بولىپ ءوتتى. مۇندا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، تىلىنە، ەتنوگەنەزىنە، ەتنوگرافياسىنا بايلانىستى 38 بايانداما تىڭدالدى.
تۇركى ءتىلىنىڭ 7 كەلەلى ماسەلەسى رەتىندە مىنا تاقىرىپتارعا نازار سالدى:
1.ءالىپپە ماسەلەسى؛
2. ەملە-ورفوگرافيا پروبلەماسى؛
3.Teرمين ماسەلەسى؛
- ادىستەمەلىك-مەتوديكالىق پروبلەمالار؛
- تۋىستاس جانە كورشىلەس تىلدەردىڭ سالىستىرمالى زەرتتەلۋى جانە ينتەرفەرەنسيالىق پروبلەمالارى؛
- تۇركى تىلدەرىنىڭ ادەبي ءتىل پروبلەمالارى، تۇركى تىلدەرىنە ورتاق ءبىر ادەبي تاڭداۋ ماسەلەسى؛
- «ۇلى ءتىل (جالپىتۇركىلىك) تەورياسى» مەن تۇركى تىلدەرىنىڭ تاريحي (تاريحيلىق) پروبلەمالارى.
قۇرىلتاي جۇمىسىنا باستان-اياق قاتىسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى – باكىر چوبانزادە بولدى. قۇرىلتايدىڭ باستان-اياق بارلىق قۇجاتتىق جۇمىسى وسى كىسىنىڭ قولىنان ءوتتى دەپ اتاپ وتسەك، قاتەلەسپەسپىز.
قۇرىلتايدا اتاقتى عالىم-تۇركولوگتاردان باستاپ، ءارتۇرلى شەندەگى شەنەۋنىكتەر دە قالىس قالمادى: تانىمال تۇركىتانۋشى ءالي بەي حۇسەيىنزادە، اتاقتى تەوريك-عالىم ن.مارر، كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ قولشوقپارى ا.ۆ.لۋناچارسكيي سياقتى تانىمال كىسىلەر پرەزيديۋم مۇشەلەرى بولىپ سايلاندى. قۇرىلتايدى يسمايل بەي گاسپىرالى مەن ۆاسيليي ۆاسيليەۆيچ رادلوۆتىڭ (Fridrix Vilhelm) قۇرمەتىنە اتاۋ شەشىمى قابىلداندى.
I باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايىنىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى رەتىندە اتاقتى شىعىستانۋشى عالىمدار مەن تۇركىتانۋشىلار ءوز سان-سالتاناتىمەن ورىن الىپ جاتتى: ف.كوپرۇلۇزادە، A.E.Kرىمسكيي، ن.ن.پوپپەن، ل.ليگەتين، ن.Aشمارين، سونداي-اق T.Meنزەل (نەمىس)، ۆ.رابەدولد (نەمىس)، ي.Meسساروش (ۆەنگر)، ي.Oماروۆ (قازاق)، X.Oشاييەۆ (چەشەن)، زيفەلت-سيمۋمياكي (ەستون)، M.پ.پاۆلوۆيچ (ەۆرەي)، M.پ.پەتروۆ (چۋۆاش)، ش.راحيمين (وزبەك)، ي.سابرين (وزبەك)، ق.س. قۇبايدۋللين جانە ق.E.سادين (تاتار)، Xaليد سايد Xocaييەۆ (وزبەك)، ءا.جانىبايەۆ (نوعاي)، ب.س.سۋلەيەۆ (قازاق)، ش.Maناتوۆ (باشقۇرت)، M.ناديم (قىرىم تاتارى)، ن.ق.Kaتانوۆ (حاكاس)، د.Koركمازوۆ (قۇمىق)، X.K.Koسىيەۆ (قالماق)، ز.K.Maلساتوۆ (ينگۋش)، ۆ.ب.Toماشيەۆسكيي (ورىس). اتالمىش قۇرامنان-اق قۇرىلتايدىڭ قانداي جوعارى دەڭگەيدە وتكەندىگىن جانە قانداي الىپ اۋماقتى قامتىعانىن پايىمداي الامىز.
باكۋدە وتكەن قۇرىلتايدىڭ ۆيدەونۇسقاسى
https://www.youtube.com/watch؟v=6iTDyjSdULw
************************
قۇرىلتايدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە وزبەك اقىنى اليشەر ءناۋايدىڭ تۆورچەستۆوسى مەن شىعارمالارىنا بايلانىستى سالتاناتتى جيىن بولىپ، ءا.ءناۋايدىڭ «ءۆاقفييا»، «ءمۇنشاات» كىتاپتارىنىڭ، ن.بايقارانىڭ «مير اليشەر ناۋاي» اتتى ماقالالار انتالوگياسى مەن «ديۆان» اتتى شىعارماسىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى.
1926 جىلى I باكۋ تۇركىتانۋ قۇرىلتايى ءا.ناۋايدىڭ 500 جىلدىق مەرەيتويى داتاسىنا ساي كەلىپ، قۇرامى 10 كىسىدەن تۇراتىن مەرەيتوي كوميسسياسى قۇرىلدى. العاشقى كۇنى، ياعني 26 اقپان، 1926 جىلى I قۇرىلتاي اياسىندا «اليشەر ناۋاي – 500» اتتى سالتاناتتى مەرەيتويلىق كەش ۇيىمداستىرىلدى. البەتتە، بۇعان دەيىن دە باكۋدە وسى مەرەيتويعا بايلانىستى باسقا ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلعان ەدى.
ءوز جۇمىسىن 1919 جىلدان باستايتىن «كوممۋنيست» گازەتىندە تانىمال جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ ماقالالارى جاريالانا باستادى. ونىڭ ىشىندە، يسمايل حيكمەت، ءالي نازىم، Mيرزا Mۇقسىن يبراگيمدەر دە بار ەدى. اتالمىش جاريالانىمداردىڭ قاتارىندا ب.چوبانزادەنىڭ دە 1926 جىلى 4 ناۋرىزدا جارىق كورگەن «ناۋاي – تىلشى-لينگۆيست» اتتى ماقالاسى بولدى. سونداي-اق، چوبانزادەنىڭ ناۋايگە بايلانىستى «ءناۋايدىڭ ءتىلى جانە لينگۆيستيكالىق عىلىمى تۋرالى» اتتى جانە «ناۋاي – ءتىلشى» اتتى ەكى ماقالاسى قولىمىزعا ءتۇستى.
ب.چوبانزادەنىڭ «كوممۋنيست» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارى وقىرماندار تاراپىنان ۇلكەن ىقىلاسپەن قابىلداندى، «ناۋاي – ءتىلشى» اتتى ماقالاسىندا ءناۋايدى ۇلكەن تىلشى-لينگۆيست رەتىندە تانىتادى. «قالا ءتىلى بولماعان تۇركىلەردە ادەبي ءتىلدىڭ بولماۋى دا مۇمكىن ەدى» دەگەن ءۋاج ايتادى. «ناۋاي شىعارمالارىنىڭ ءتىلىن قالا چينوۆنيكتەرىنە تەليمىز بە، الدە قارا حالىق، قالىڭ جۇرت «قولداندى ما»، ول جاعى بىزگە بەيمالىم، دەي كەلە، عالىم يسمايل حيكمەتتىڭ كەيبىر كوزقاراستىرانا قايشى پىكىرلەر ايتادى.
تۇركى الەمىنىڭ ءىرى ءتىلشى جانە ادەبيەتتانۋشى عالىمى باكير چوبانزادە ءناۋايدىڭ كلاسسيكالىق تۇركى ادەبيەتى تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىندىعىن، اتالمىش تاقىرىپتىڭ كۇنىمىزدە وزەكتى بولىپ وتىرعاندىعىن اتاپ وتەدى. بۇل رەتتە ءناۋايدىڭ پارسى ادەبيەتى ىقپالىمەن جازعان «حامزە» اتتى شىعارماسىن «تۇركى ءتىلىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ەڭبەگى» دەپ باعالايدى. ماقالاسىن بىلاي جالعاستىرادى: «تۇركى ءتىلىنىڭ ءتورت ءپىرى بار، ولاردىڭ ءبىرىنشىسى، «ديۆان-ي لۇعاتي-ت تۇرك» اۆتورى ماحمۇد قاشقاري، ەكىنشىسى، «عاريبنامە»، اۆتورى شەيح اشىق پاشا جانە ءۇشىنشىسى ناۋاي بولسا، ءتورتىنشىسى دە «ءماسيرا ءۇل-ۇلۇم»، اۆتورى بەرعامالى قابيري دەپ اتاپ وتەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە اليشەر ءناۋايدىڭ ورنى ەرەكشە. ول – ورتا ازيا تۇركىلەرى اراسىنان شىققان اسا دارىندى عالىم، فيلوسوف جانە اقىن. 11 عاسىردا ماحمۇد قاشقاري «قالادا فارس ءتىلى، دالادا تۇركى ءتىلى قولدانىلادى» دەپ كەتسە، ءناۋايدىڭ شىعارمالارىنان وسى ايتقان سوزدەردىڭ شىندىققا جاقىن ەكەندىگىن اڭعارا الامىز. ال ونىڭ شىعارمالارى، ءبىزدىڭ سوزىمىزگە دالەل دەي كەلە، ماحمۇد قاشقاري داۋىرىنەن كەيىن، ناۋاي ءداۋىرى باستالادى» دەپ قورىتىندىلايدى. ب.چوبانزادە وسى سوزدەرىن ايتىپ وتىرىپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ تاريحي دامۋ حرونولوگياسىن جاساعانداي بولادى.
II تۇركىتانۋ قۇرىلتايى 1927 جىلى قىرىمدا، ال IIIء-سى 1928 جىلى سامارقاندتا ءوتۋى تۋرالى ورتاق شەشىمنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى دە، البەتتە ءناۋايدىڭ 500 جىلدىق مەرەيتويى بولاتىن. الايدا، كەيىنىرەك بەلگىلى بولاتىندىعىنداي جوسپارلانعان ءىى-شى دە، ءىىى-شى قۇرىلتاي دا شاقىرىلماي، سىيىرقۇيىمشاقتانىپ بارىپ تۇرالاپ قالدى (جوعارىداعى ەپيگرافتا كورسەتكەنىمىزدەي اتاقتى ءى قۇرىلتايدان كەيىنگى باسقوسۋلار قاتارداعى كونفەرەنسيا دارەجەسىندەگى جيىندار ەكەندىگى شىندىق). سەبەبى، قۇرىلتايدىڭ سوڭىنان ىلە-شالا كەلگەن الەۋمەتتىك دۇربەلەڭ مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۇركى ەلدەرىنىڭ بەتكە ۇستار عالىمدارى مەن زيالى قاۋىمىن اجال قۇشاعىنا يتەرمەلەپ، ءولىم مەن ءومىر ارسىنداعى ارپالىس زامانعا ۇلاستىردى دا جىبەردى. ءقايسىبىرى جازىقسىز وققا ۇشسا، قايسىبىرەۋلەرى سىبىرگە ايداۋعا كەتە باردى.
قازاق تىلىنە اۋدارعان ەرعالي ەسبوسىنوۆ
