جەتىسۋ مەن شىعىس قازاقستان جۋجان مەملەكەتتىڭ شەت ايماقتارى بولاتىن. وسى ايماقتاردا ورنالىسقان تايپالار - تەلە - 492 ج. جۋجاندارعا قارسى شىعىپ، تاۋەلسىزدىك مەملەكەت قۇرادى. دەگەنمەن دە، 516 ج. جۋجاندار جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتى تاعى دا وزدەرىنە باعىندىرادى. 545 ج. تەلە تايپانىڭ اشينا رۋى جۋجاندارعا قارسى قۇرەستى باسقارادى. 551 ج. اشينا رۋىنىڭ باتىرى بۋمىن، قىتايمەن بىرىگىپ، جۋجان مەملەكەتىنىڭ تالقاندايدى. سونىمەن، تۇركى تىلدەس تايپالارىنىڭ ىشىننەن شىققان تەلە تايپاسى جەتىسۋدا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇرىپ، كورشى مەكەندەردى وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن ساياسات جۇرگىزەدى. 1 مىڭجىلدىقتا ەۋرازيانىڭ ايماعىندا ەتنيكالىق وزگەرىستەر بولادى. تۇركى تىلدەس تايپالار باسىمدىق الدى.
"تۇرىك" اتاۋىنىڭ تۇڭعىش رەت اتالۋى جۇڭگو شەجىرەلەرىندە كەزدەسەدى جانە ول 542 جىلعا جاتادى. قىتايلار تۇرىكتەردى سيۋننۋ-عۇندار دەپ اتاعان. ەرتە تۇركى مەملەكەتى - تۇركى قاعاناتى 552 جىلى قۇرىلدى. ونىڭ نەگىزىن سالعان - بۋمىن قاعان 553 جىلى قايتىس بولادى. ونىڭ مۇراگەرى - قارا-ىستىق-حان - بيلىگى ءبىر جىلعا تولماي، قايتىس بولادى. مۇقان-قاعان (553-572) بيلىك قۇرعان جىلداردا تۇركى قاعاناتى ورتا ازيادا ساياسي ۇستەمدىككە يە بولادى. ولار مانچجۋرياداعى قيدانداردى، ەنيسەيدەگى قىرعىزداردى باعىندىرادى، بۇلارعا سولتۇستىك جۇڭگو الىم-سالىق تولەپ تۇرادى. 563-567جج. ەفتاليت پاتشالىپىن باسىپ الادى. مىنە، وسىدان كەيىن ولاردىڭ جەرى كاسپيي تەڭىزىنەن سولتۇستىك يندياعا دەيىن جانە شىعىس تۇركىستانعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان.
باتىس تۇرىك قاعاناتى تۇركىلەر ورتا ازيانى جاۋلاپ العاننان كەيىن جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن باراتىن جىبەك جولىنا يەلىك ەتتى. ولار وزدەرىنىڭ جاۋلاپ الۋ جورىقتارىن جۇرگىزۋدە يرانعا قارسى ۆيزانتيامەن وداقتاستى، 571 جىلى تۇرىكتەردىڭ اسكەري قولباسشىسى ەستەمي سولتۇستىك كاۆكازدى باسىپ الادى، ءسويتىپ كەرچ تۇبەگىنە (بوسپورعا) شىقتى. ونىڭ بالاسى تۇرىكسانف كەرچتى باسىپ الىپ، 576 جىلى قىرىمعا شابۋىل جاسادى. ءبىراق ەستەمي ولگەننەن كەيىن 582-593 جىلدارى بيلىك ءۇشىن قىرقىس باستالدى. ءوزارا قىرقىس پەن الەۋمەتتىك قايشىلىقتار قاعاناتتى قاتتى السىرەتتى. كۇشەيىپ العان يران 588 ج. گەرات تۇبىندە تۇرىكتەردى جەڭىپ شىعادى. ۆيزانتيا 590 جىلى بوسپوردى قايتادان جاۋلاپ الادى. ءوزارا قىرقىستار، الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىقتار قاعاناتتى السىرەتىپ، ونىڭ 603 جىلى شىعىس جانە باتىس تۇركى قاعاناتتارىنا بولىنۋىنە اكەلدى.
شىعىس تۇركىستاننان امۋدارياعا، ەدىل ءوڭىرى مەن تەرىستىك كاۆكاز دالالارىنا دەيىنگى جەر قاعانات قاراۋىنا كوشەدى. تۇركى مەملەكەتىنىڭ باسىندا - قاعان تۇراتىن، ونىڭ وڭ قولى (كومەكشىسى) - "ياعبۋ" تيتۋلىمەن اتالاتىن. 568 ج. باستاپ تۇركى قاعاناتى 4 بولىسقا بولىنەتىن. قاعاننىڭ ورداسى (ستاۆكاسى) - التايدا بولعان. حالىق 3 الەۋمەتتىك توپقا بولىنگەن - بەكتەر، قارا-بۋدۋندار (جالپى حالىق)، تاتىلار (قۇلدار). تۇرىكتەرگە باعىناتىن تايپالاردىڭ بارلىعى - وعىز دەپ اتالاتىن. 581 ج. قىتايدا چجوۋ ديناستيانىڭ ورنىنا سۋي ديناستيا كەلگەننەن كەيىن، جاڭا پاتشا تۇرىكتەرمەن بارلىق ساۋدا قارىم-قانىستاردى ءۇزدى. ەندى قىتايدان جىبەك ماتالارى ورتا ازياعا كەلمەيتىڭ بولعاندىقتان، تۇرىك قاعاندارىنىڭ ۇلى جيبەك جولىنداعى ءرولى ازايۋعا باستادى. توبو-حان قايتىس بولعاننان كەيىن، تۇركى قاعاناتتا ءوزارا قىرقىس باستالادى.
سۋي ديناستيانىڭ پاتشالارى وسى ىشكى وزگەرىستەردى سەزىپ، تۇركى قاعاناتتى ىدىراتۋعا، السىرەتۋگە تىرىسادى. وسى ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە، 602-603 جج. قاراي، تۇركى قاعاناتى ەكىگە ءبولىنىپ كەتەدى. 604 ج. باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ قاعانى بولىپ تامان سايلاندى. ال شىعىس تۇركى قاعاناتىنىڭ قاعانى بولىپ جانعار سايلاندى. تۇركەشتەر-باتىس تۇرىك قاعاندىعىنداعى بەس ارىس ەل دۋلاتتىڭ بەلدى تايپاسى. تۇركەشتەر- ەجەلگى ءۇيسىن،دۋلات ۇلىسىنىڭ ۇرپاعى. شەجىرە دەرەكتەرىندە "سارى ءۇيسىن" دەپ اتالادى.تۇركەشتەر ىلە مەن شۋ وزەنى ارالىعىندا، ىلە الاتاۋىنان بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىنە دەيىنگى وڭىردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. بۇل ولكە مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى، قۇنارلى ءورىس-قونىس بولدى. سونىمەن قاتار وتىرىقشى ەگىنشىلىك وشاعى، ءبىرشاما كوركەيگەن قالالارى بار باي ولكە ەدى. شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ساۋدا-كەرۋەن جولىنىڭ وسى ءوڭىردى باسىپ وتەتىن باستى بولىگى تۇركەشتەردىڭ باقىلاۋىندا بولدى. بۇل جاعداي تۇركەشتەردىڭ اسكەري-ساياسي جىنە شارۋشىلىق قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى.
باتىس Tۇرىك قاعاناتىنداعى ءوزارا تارتىستار، جەتىسۋدا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا ۇمتىلعان جۇڭگو يمپەراتورلىق اۋلەتىنىڭ اسكەري- ساياسي ارەكەتتەرى قاعان بيلىگىنىن السىرەۋىنە، ءسويتىپ بىرتە-بىرتە تەك اتى عانا قالۋىنا كوبىنە-كوپ سەبەپشى بولدى. «ون جەبە» قۇرامىنا كىرگەن تايپالاردىڭ ەندى قاعان اتىنان ەمەس، ءوز تۋىن كوتەرىپ قيمىل جاساۋى جيىلەي ءتۇستى. 694 جىلى تاققا وتىرعان اشينا تۋيسزى تيبەتتىكتەرمەن وداقتاسا وتىرىپ، شىعىستا جۇڭگو اسكەرىنە قارسىلىق ۇيىمداستىرۋعا ارەكەت جاساعان كەزدە، جەتىسۋدىڭ وزىندە ازعىر نۇزۇق-يركين، تۇرگەش چىكان جانە ۇلىق-وق تاي- پاسىنىڭ باسشىسى باستاعان تايپالار سۋياب بەكىنىسىن قورشاۋدى ۇيىمداستىرعان، ءبىراق شەجىرەشىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ولار جەڭىسكە جەتە الماعان. مۇنىڭ ءوزى، شىندىققا ۇيلەسپەيتىن بولسا كەرەك. قالاعا شابۋىلدىڭ ءساتسىز اياقتالۋى تۋرالى شەجىرەشىنىڭ سوزدەرى وكىلدەردىڭ مالىمدەمەسىنە عانا نەگىزدەلگەن. ادەتتەگىدەي، شايقاستىڭ قالاي بولعانىن ناقتى سۋرەتتەپ بايانداۋ جوق، شەجىرەشى تەك «جەڭىلدى» دەيدى دە قويادى. ول بىلاي تۇرسىن، بۇدان كەيىن ايماقتىڭ حالقىن بىردەن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن تۇرىك حۋسەلونىڭ باستاۋىمەن ارميا ۇيىمداستىرىلدى (بۇلار تۇرىكتەردەن قۇرىلعان بولۋى كەرەك) دەلىنەدى. ءبىراق جورىققا ازىرلەنىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە قاعاناتتا جاڭا ءبىر كۇش پايدا بولادى دا، مۇنىڭ قۋاتتىلىعى سونشالىق، حۋسە- لو باتىسقا جورىق جاساۋدىڭ ورنىنا اسىعىس تۇردە تايىپ تۇرادى. بۇل كۇش باعا-تارحان (موگە-داعان) دەگەن اتاعى بار ۇشلىك (ۋچجيلە)17 باستاعان تۇرگەشتەر بولدى. بىتىراڭقىلىق جانە حۋسەلو قاعاننىڭ قاشىپ كەتۋى جاعدايىندا تۇرگەشتەردىڭ كوتەرىلۋى كۇتپەگەن جەردەن بولعان وقيعا ەمەس ەدى. قاعاناتتىڭ سول قاناتىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن، حالقى كوپ تايپا بولعان تۇرگەشتەر VI عاسىردا-اق شۋ-ىلە قوس وزەنى ارالىعىنداعى ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتتى جانە جەتىسۋداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ كوبى سولاردىڭ باقىلاۋىندا بولدى.
تۇرگەشتەردىڭ ىقپالى بىرتە-بىرتە كۇشەيە بەردى، ولارعا باعىنىشتى تايپالار سانى كوبەيدى. حۋسەلو جەڭىلمەستەن بۇرىن-اق ۇشلىك ءوز جەرلەرىندە ءارقايسىسى 7 مىڭ ادامنان 20 تۇتىكتىك قۇردى. بۇرىن شۋدىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا بولعان ءوز ورداسىن ول سۋيابقا كوشىرىپ، ونى ۇلكەن وردا دەپ اتادى؛ كۇنگىت قالاسىندا ونىڭ كىشى ورداسى بولدى. كۇنگىت جانە سولاي اتالاتىن تايپا ىلە وزەنى اڭعارىندا ورنالاسقان18 (ولار مۇندا XI عاسىردا دا تۇرعان، مۇنى ماحمۋد قاشعاري اتاپ كورسەتكەن)19. شەجىرەدە ايتىلعانىنداي، باتىس تۇرىك جەرلەرى «شىعىستا سولتۇستىك تۋسزيۋيلەرمەن (ياعني شىعىس تۇرىك قاعاناتىمەن)، باتىستا — حۋلارمەن (سوعدى كنيازدىكتەرىمەن) شەكتەسىپ، شىعىستا تىكەلەي سيچجوۋ (تۇرفان) جانەتينچجوۋ (بەسبالىق) ايماقتارىنا دەيىنگى جەردى الىپ جاتقان». بۇل ەكى توپتىڭ اراسى وتە-موتە ۋشىعىپ تۇرعان بولاتىن. ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ بارىسىندا ىلە تۇرگەشتەرى قاپاعان-قاعان باستاعان شىعىس تۇرىكتەرىمەن اسكەري وداق قۇردى. ولاردىڭ اراسىنداعى كۇرەس كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى ەرتىستەن ءبىر تۇندىك جەردەگى ءبولۋ شۋ وزەنى بويىنداعى شايقاس بولىپ تابىلادى. شۋ تۇرگەشتەرى (باسقاشا ايتقاندا، سارى تۇرگەشتەر) قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىرادى، مۇنىڭ ناتيجەسىندە ۇستەمدىك ولاردىڭ باسەكەلەستەرىنە (قارا تۇرگەشتەر، بۇلار ءوز ورداسىن تالاسقا كوشىردى) اۋىستى. بۇلار قاعان تاعىنا قارا تۇرگەشتەردىڭ شاپىش (چەبيشي) تايپاسىنىڭ وكىلى سۋلىقتى (سۋلۋ) وتىرعىزدى. قۇجاتتار سول كەزدەگى تۇرگەش قاعاناتىندا الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ بولعانىن كورسەتەدى. «جاڭا تان تاريحىندا» بىلاي دەلىنگەن: «شىعىندار (اقسۇيەكتەردىڭ) كۇن سايىن ءوسىپ جاتتى، ال قور دەگەنىڭ بولعان جوق. سوڭعى جىلدارى ول (قاعان) تاپشىلىقتى سەزىنە باستادى، سوندىقتان تالاپ الىنعان ولجالاردى بىرتە-بىرتە بولىسكە سالماي، ءوز قولىندا ۇستادى. مىنە، وسى كەزدە باعىنىشتىلار دا ودان ءبولىنىپ شىعا باستادى». داۋ-جانجالدار قارا تۇرگەشتەر مەن سارى تۇرگەشتەردىڭ بيلەۋشى توپتارى اراسىنداعى كۇرەسكە ۇلاستى. 738 جىلى سۇلىق-قاعان ولگەن كەزدەن باستاپ بۇل كۇرەس وتە-موتە شيەلەنىسە ءتۇستى.
شەجىرەدە ايتىلعانداي، تۇرگەش قاعاناتىندا «سوگەنىڭ (ساقالدىڭ) ۇرپاقتارىن سارى رۋلار (سارى تۇرگەش) دەپ، ال سۇلۋ (سۋلۋق) ءۇلىسىن قارا رۋلار (قارا تۇرگەش) دەپ اتايدى، (ولار) بىرىمەن-بىرى جاۋلاسادى، بىرىنە- ءبىرى سەنبەيدى». تۇرگەش شونجارى شۋمەكەن بەكان-كۇلۇگ-شوراسىنىڭ (فۋ- يان-سيۋەليۋ-چو) حاتىندا دا وسى تۋرالى ايتىلادى: «ءبىز دالادا، تولقىپ تۇراتىن ەلدە تۋدىق، بىرىنە-بىرى شابۋىل جاساپ، كەسكىلەسىپ جاتادى...» ارابتار ورتا ازياعا جاۋلاۋى باستالعان كەزدە، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ باسىم بولىگى باتىس تۇركى قاعاناتى قول استىندا بولدى. ارابتارعا قارسى كۇرەستە جەتىسۋدا وكىمەت باسىنا كەلگەن تۇرگەشتەر بولدى. ونىڭ نەگىزىن سالعان ۇش-ەلىگ قاعان (699-706 جج.). ونىڭ ورداسى شۋ بويىنداعى سۋياب قالاسى بولدى. ەكىنشى (كىشى) ورداسى ىلە وزەنى جاعاسىنداعى كۇنگىت قالاسىندا ورنالاستى. ۇش-ەلىگ-قاعان ەلدى 20 تۇتىكتىككە (ەنشىلىككە) ءبولدى، ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ 7 مىڭنان اسكەرى بولدى. ۇش-ەلىگ-قاعان جۇڭگو يمپەرياسىمەن جانە سوگدا مەملەكەتىمەن ساياسي بىرلەستىك قۇرىپ، ارابتارعا قارسى كۇرەسەدى. تۇرگەش قاعاناتىندا ۇش-ەلىگتەن كەيىن ونىڭ مۇراگەرى بولىپ، بالاسى ساقال-قاعان (706-711) تاققا وتىرادى. ونىڭ كەزىڭدە تۇرگەش مەملەكەتىندە ىشكى بىرلىك بولمايدى جانە قاعانات ۇنەمى ارابتارمەن، قىتايلارمەن كۇرەس جۇرگىزىپ وتىردى. تۇرگەش قاعاناتى سۋلىق قاعان (715-738) تۇسىندا كۇشەيدى.
ونىڭ تۇسىندا تۇرگەشتەر ەكى مايداندا كۇرەس جۇرگىزدى. باتىستان ارابتار، شىعىستان تان اۋلەتى كۇش كورسەتتى. ەلشىلىك جولىمەن (نەكە بايلانىسى) جانە اسكەري شارالار ارقىلى سۋلىق شىعىستان كەلەتىن قاتەردى بولدىرمادى. بۇل جاعداي تۇرگەشتەردىڭ باتىستا بەلسەندى ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. 723 جىلى فەرعانا قارلۇقتارىمەن جانە شاش تۇرعىندارىمەن تىزە قوسىپ، تۇرگەشتەر ارابتاردى جەڭەدى.
سۋلىقتى ارابتار ابۋ مۇزاحيم (سۇزەگەن) دەپ اتايدى. 737 جىلى سۋلىقتى ءوز قولباسشىسى باعا-تارحان ولتىرەدى. ونىڭ قازاسىنان كەيىن "سارى" تۇرگەشتەر مەن "قارا" تۇرگەشتەر اراسىندا وكىمەت بيلىگىن الۋ ءۇشىن كۇرەس باستالدى. 746 جىلى جەتىسۋعا التاي مەن تارباعاتايدان قارلۇقتار كەلىپ قونىستانادى. ارابتارمەن، سونداي-اق ءوزارا قىرقىستاردان السىرەگەن تۇرگەشتەر قارلۇقتارعا بەلسەندى قارسىلىق كورسەتە المايدى. مۇنى جۇڭگو يمپەرياسى پايدالاندى. ونىڭ شىعىس تۇركىستانداعى ۋاليلەرى 748 جىلى ءوز اسكەرىن سۋياب قالاسىنا اتتاندىرادى دا، ونى باسىپ الادى. شاشتىڭ يەسى دارعا اسىلادى.
ونىڭ بالاسى ارابتاردان كومەك سۇراپ كەلەدى. 751 ج. تاراز جانىنداعى اتلاح قالاسى ماڭىندا ارابتار مەن جۇڭگو اسكەرى اراسىندا زور شايقاس بولادى. شايقاس بەس كۇنگە سوزىلادى. شەشۋشى ساتتە قىتايلاردىڭ تۋ سىرتىنداعى قارلۇقتار كوتەرىلىس جاساپ، ارابتار جاعىنا شىعادى. قىتايلار تولىق جەڭىلەدى. تان اسكەرى جەتىسۋدى، شىعىس تۇركىستاندى تاستاپ كەيىن شەگىنىپ كەتەدى. ارابتار شاشقا قاراي كەتەدى. ءبىراق ىشكى قىرقىس تۇرگەش مەملەكەتىن ابدەن تۇرالاتىپ تاستادى. 756 جىلى تۇرىك ءتىلدى قارلۇق تايپالارىنىڭ ارەكەتىنەن تۇرگەش مەملەكەتى قۇلادى.
