بىلە بىلسەڭىز، تاريحتا ءدىنارالىق تاتۋلىققا قول جەتكىزگەن مەملەكەتتەردىڭ سانى ساناۋلى عانا. ال ءبىز بۇعان اينالاسى 26 جىلدىڭ ىشىندە قول جەتكىزدىك. وڭاي بولعان جوق. سىناقتاردان، قيىندىقتاردان وتتىك. كۇش-قۋاتىمىزدى، قاجىر-قايراتىمىزدى جۇمسادىق.
وسىدان نەبارى 30 جىل بۇرىن ءبىر كەزگى كسرو-نىڭ قول استىنداعى حالىقتار دىننەن ءبىرجولاتا قول ۇزۋگە شاق تۇرعان. ءدىني ومىردەن الىستاپ، اتەيزمگە قاۋىشۋعا از قالعانبىز.
ەگەمەندىك الۋىمىز قازاقستاندا تۇراتىن ونداعان ۇلت پەن ۇلىسقا 70 جىلعا سوزىلعان اتەيستىك ومىردەن كەيىن ءوز دىندەرىمەن قايتا قاۋىشۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە بەرگەن سىيى، باقىتى دەپ سانايمىز.
ىلگەرىدە ايتتىق. ءدىنارالىق تاتۋلىقتىڭ كىلتىن تابۋ وڭاي ەمەس. بۇل وتە نازىك ماسەلە. سالعىرت قاراعاندى كوتەرمەيدى.
وسى 26 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان – كەلىسىمدى ءدىني قاتىناستاردىڭ جوعارى دەڭگەيىنە قول جەتكىزدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز كونفەسسيالىق سان الۋاندىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن الەمدەگى ازىن-اۋلاق ەلدەردىڭ ساناتىنا كىردىك.
بۇل ءوز الدىنا. ءبىزدىڭ جولىمىزبەن جۇرگىسى كەلەتىن مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ەلىمىزدىڭ كونفەسسياارالىق كەلىسىمدەگى اسا قاجەتتى تاجىريبەسى الەمگە تانىمال بولىپ وتىر قازىرگى كۇنى.
ءدىنارالىق تاتۋلىق دەگەنىمىز نە؟ بۇل ارى-بەرىدەن سوڭ تەڭدىك. دىندەگى تەڭدىك. ارازداسۋ جوق، ءتۇسىنىسۋ بار.
بايقاساڭىز، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەت ساياسي-الەۋمەتتىك ومىردەگى ءدىننىڭ يگىلىكتى ءرولىن ارتتىرۋعا كۇش سالدى. ونىڭ يماندىلىق، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك فۋنكسيالارىن كۇشەيتتى.
ءبىر ءدىندى شەتكە شىعارىپ، كەلەسىسىن تورگە وزدىرعان جوق. تەڭ قارادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە دىنگە سەنۋشىلەر مەن ءدىني نانىمداعىلار كوبەيىپ، ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەت اتقارۋدا. ولاردىڭ قوعامداعى ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق، ءدىنارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن حال-قادىرىنشە قوسىپ وتىرعاندارى ءبارىمىزدى قۋانتادى.
ىنتىماقتى بولۋدىڭ ءبىر جولى
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا تاتۋلىعى مەن ىنتىماعى جاراسقان، ماقساتى مەن مۇراتى ورتاق 120-دان استام ۇلت پەن 20-عا جۋىق كونفەسسيا وكىلدەرى ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشىپ جاتىر.
قاتەلەسپەسەك، 2006 جىلدان بەرى ەلىمىزدە قاسيەتتى قۇربان ايتتىڭ ءبىرىنشى كۇنى مەن پراۆوسلاۆيە روجدەستۆوسى 7ء-شى قاڭتار دەمالىس كۇندەرى بولىپ بەكىتىلدى.
وسى ارادا تىلگە تيەك ەتەر ءبىر جايت بار. ءيا، رەسمي دەڭگەيدە ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەپ جاريا ەتىلگەن. الايدا، شىن مانىندە، ءبىز ولاردى بىر-بىرىنەن وقشاۋلاۋ المايمىز.
بىزدىڭشە، بۇلار بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستاعى تۇسىنىكتەر، ءتىپتى ءوزارا سەرىكتەس دەپ ايتساق ارتىق ەمەس.
وزدەرىڭىز دە بىلەتىن بولارسىزدار، ءدىنارالىق قاتىناس سالاسىنداعى ەلىمىزدەگى ساليقالى، سالماقتى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ىرگەتاسى، ول – بىرىنشىدەن، ىرىقتاندىرىلعان (ليبەرالدىق) زاڭنامالار، ەكىنشىدەن، بارلىق ءدىني نانىم-سەنىمگە قۇرمەتپەن قاراۋ جانە ءۇشىنشى، ءدىني پىكىر الۋاندىعى (پليۋراليزم).
مىنە، اتالعان ءۇش شارت، جالپى العانداعى، قازاقستانداعى دىنگە سەنەتىن ازاماتتاردىڭ ءدىن ۇستانۋ بوستاندىعى ءپرينسيپىن، ولاردىڭ قۇقىعىن جانە ەلدەگى رۋحاني بىرلىكتى نىعايتۋدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتەدى.
ەلىمىزدەگى ار-وجدان بوستاندىعى باعىتىنداعى زايىرلى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى 3 ءپرينسيپىن دە اتاپ ايتۋىمىز كەرەك، بۇلار: بەيتاراپتىلىق، تاعاتتىلىق جانە تەپە-تەڭدىك پرينسيپتەرى.
ءدىنارالىق تاتۋلىققا قالاي قول جەتكىزدىك؟
ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدەن ۇلگى العىسى بار الەم ەلدەرىن وسى ساۋال قىزىقتىرادى ەكەن.
وسى ورايدا ساراپشى مامانداردى مازالايتىن ءبىر ساۋال بار. ءبىزدىڭ ەل قانداي پرينسيپتەرگە باسىمدىق بەردى؟
ايتايىق. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدەگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىشكى ءىس-شارالارىنا تۇمسىق تىقپاۋ، قانداي دا بولماسىن ءدىني ۇستانىمدى بىر-بىرىمەن سايكەستەندىرمەۋ جانە دە تەڭدىك، تەڭ مۇمكىندىك ماسەلەلەرىن قامتيتىن مەملەكەتتىڭ دۇنيەتانىمىندا بەيتاراپتىلىق (نەمەسە نەيتراليتەت) پرينسيپىنە باسىمدىق بەرۋ.
تولەرانتتىلىق ماسەلەسىن دە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ناسيحاتتاپ كەلەدى. تەگىن ەمەس. وسى تۇسىنىكتىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن تۇسىنبەيتىن ءالى دە بار. كوپشىلىگى توزىمدىلىك دەگەن تۇسىنىكتىڭ شەڭبەرىنە سىيعىزىپ قويادى.
ال انىعىندا تولەرانتتىلىق دەگەنىمىز وزگەلەردىڭ ءدىني سەنىمىنە شىدامدىلىقپەن، توزىمدىلىكپەن قاراۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ سەنىمىنە سىي-قۇرمەتپەن قاراۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
ەگەر بەرىدەن الساق بۇل ۇستانىم، ازاماتتاردىڭ دىنگە سەنۋشىلەر مەن اتەيستەردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناستارىنا، ال ارىدەن الساق، تۇتاس مەملەكەتتىك ءتارتىپ شەڭبەرىندە ءارتۇرلى دىندەر مەن زايىرلى ۇيىمداردىڭ بىر-بىرىمەن تىزە ءتۇيىستىرىپ، بەيبىت ءومىر سۇرۋىنە دە قاتىستى.
ال تەپە-تەڭدىك ءپرينسيپى دەگەنىمىز نە؟ مۇنى دا تۇسىندىرە كەتەلىك. تەپە-تەڭدىك نەمەسە پاريتەتتىك ءپرينسيپى زاڭدا كورسەتىلگەندەي، وزگە دىندەردىڭ دە قۇقىعى بىردەي بولاتىندىقتان، مەملەكەت قانداي دا ءبىر بولماسىن ءدىني بىرلەستىككە باسىمدىق بەرە المايدى. نەگە؟ ويتكەنى، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭ. مىنە، سولاي.
تاۋەلسىزدىك العالى ۇكىمەت ءدىندى ۇستاناتىن جانە ونى ۇستانبايتىن ازاماتتاردىڭ اراسىندا، بۇدان سىرت ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىندا ءوزارا توزىمدىلىك پەن قۇرمەت قاتىناستارىن ورنىقتىرۋعا جاردەمدەستى، جاردەمدەسىپ تە كەلەدى.
تاعى ءبىر جايت...
مامان بولعاننان كەيىن ءتۇرلى شارالارعا قاتىساسىڭ. حالىق دىنگە قاتىستى ساۋالداردى كوپ قويادى. ايتالىق، ءدىن بۇگىن كىمگە كەرەك، ءدىن تەك ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە، يا بولماسا، ءدىندارلارعا عانا قاجەت پە دەگەن سۇراقتى ءجيى ەستيمىن.
نەگىزىندە قازىرگى تاڭدا ءدىن ءبىزدىڭ بۇكىل قوعامعا، بارىمىزگە قاجەت. ءدىنسىز ادام بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ءدىنسىز قوعام استە بولمايدى. سەبەبى، ءدىن –قوعامدىق قۇبىلىس. ەندەشە مەملەكەت تە ودان شەت قالا المايدى.
كەرەڭ دەسەڭىز، تاريحقا ۇڭىلەلىك. ايگىلى ناپولەون بوناپارت يمپەراتورلىق تاققا كەلگەندە فرانسۋز حالقىنا ءوز ءدىنىن قايتارىپ، ءدىن جولىنا رۇقسات بەرگەندە، “ءدىنسىز حالىق – مۇحيتتا كومپاسسىز ءجۇزىپ جۇرگەن كەمەگە تەڭ” – دەگەن ەكەن.
مىنە، ەندەشە ءدىن – ءار كەزدە، ءار ۋاقىتتا ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني تىرەگى، قاۋىمدى توپتاستىرۋشى قۇرال بولعان جانە بولىپ قالا دا بەرمەك. ءدىن – ۇلتتىڭ قاسيەتتى سيپاتى. ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاسيەتتى سيپاتى – ءتىل بولسا، ەكىنشىسى – ءدىن دەپ ەسەپتەيمىز.
ءدىنارالىق تاتۋلىقتىڭ جارقىن كورىنىسى – قازاقستان
قازىرگى قازاقستان – كۇللى الەمدىك دىندەردىڭ: ءبۋدديزمنىڭ، حريستياندىقتىڭ جانە يسلامنىڭ، ءزورواستريزمنىڭ دە، يۋدايزم مەن ءيندۋيزمنىڭ ايتار ويى مەن جازار پىكىرىن ءبىر ارناعا توعىستىرعان وزىندىك كۇلتوبەگە اينالىپ وتىر.
وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىز كۇللى الەمگە ءوزىمىزدىڭ ءدىنارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ التىن ورداسى ەكەندىگىمىزدى دالەلدەدىك.
مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ەلوردامىز استانادا سوناۋ 2003 جىلدان بەرى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ سەزى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى. بۇل دا بىزدەگى ءدىنيارالىق تاتۋلىقتىڭ جارقىن كورىنىسى ىسپەتتەس.
مىنە، وسى سەزدەرگە قاتىسقان الەمدىك جانە ۇلتتىق دىندەردىڭ باسشىلارىمەن تىلدەسكەن بولاتىنبىز. بارلىعى ءبىراۋىزدان رۋحاني ىنتىماق مەن ءدىنارالىق كەلىسىمدى ورناتۋدا قازاقستاننان الاتىن تاجىريبە مەن ۇلگىنىڭ مول ەكەندىگىن تالاي مارتە اتاپ وتكەن ەدى.
اتقارعان ءىسىمىزدىڭ جەمىسى رەتىندە، ناقتىلاپ ايتساق، دىندەر مەن مادەنيەتتەر اراسىنداعى الەمدىك ديالوگقا سەبەپشى بولعان ءبىزدىڭ استانا سەزىنىڭ ۇلگىسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ رەزوليۋسيالارىندا اتاپ كورسەتىلدى. بىلە بىلگەنگە، بۇل – ۇلكەن جەتىستىك.
دىندەر اراسىنداعى ديالوگتى قامتاماسىز ەتۋ، ءدىني قۇرمەت پەن ءدىني تولەرانتتىلىقتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ – ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتاعى شەشۋشى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى.
ىلگەرىدە ايتىپ وتكەن اۋقىمدى ءدىني فورۋمداردىڭ قازاقستاندا ءوتۋى – حالقىمىزعا، ەلباسىمىزعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت پەن زور سەنىم. باستىسى بۇگىندى تاڭدا سول سەنىمدى تولىقتاي اقتاپ كەلەمىز.
2003 جىلدان بەرى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ سەزى تۇراقتى تۇردە قابىلداپ كەلە جاتقان ەلوردامىز استانا شارتاراپتاعى كۇللى ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق يگى مامىلەگە شاقىراتىن وزىندىك رۋحاني ورتالىققا اينالدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى قازاقستاننىڭ برەندىنە، “بەت-بەينەسىنە” اينالدى دەسەك ارتىق ەمەس.
ءسوز سوڭىندا
ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى ءبىزدى جاڭا كوكجيەككە باستارىنا سەنىمدىمىز. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ استىندا ۇلكەن مازمۇن، ايرىقشا ماقسات جاتىر. رۋحاني جاڭعىرۋ دەمەك، رۋحاني قۋاتقا يە بولۋ.
ءدىني سەنىمىنە ادال، ءدىندى بەرىك ۇستانعان ازاماتتىڭ بويىنا ەرەكشە كۇش-قۋات پەن جىگەر بولادى. ءدىني سەنىم ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ جۇرەگىنە ادەپتىلىك پەن يماندىلىقتى ۇيالاتادى، ساناسىن تازالىق پەن سابىرلىققا شاقىرادى. ناعىز ءدىندار ادامنىڭ سانا-سەزىمى، دۇنيەتانىمى، ءتىپتى ازاماتتىق پوزيسياسى وزگەشە دە ەرەكشە قالىپتاسادى.
باستىسى، شىن تازا ءدىندار ازاماتتار مەملەكەتكە اسا ەرەكشە ىقىلاسپەن، قۇرمەتپەن قارايدى، بيلىككە مويىنسۇنادى جانە دە وتانشىل كەلەدى. مىنە، وسىنداي كەزدە «رۋحاني جاڭعىرۋ» تۇسىنىگى دە وزەكتى ەكەنىن ۇعىنامىز.
توق ەتەرىن ايتقاندا، ءدىنارالىق تاتۋلىقتىڭ وزەگىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسات جاتىر. ەلدىڭ بىرلىگى مىقتى بولسا، ەندەشە ونىڭ بولاشاعى دا ايقىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياساتىنىڭ باستى باعىتى دا وسى. وسى سەبەپتى دە، ءبىز ويىمىزدى تازارتىپ، رۋحىمىزدى كۇشەيتىپ، رۋحاني جۇتاڭدىقتان ارىلۋعا بارىنشا كۇش سالۋىمىز كەرەك.
جاسىرارى جوق، ءدىن تۋرالى اقيقاتتى سوڭعى جىلدارى عانا ءتۇسىنىپ بىلە باستادىق. ءدىني ۇستانىمدار ومىرىمىزگە ەندى-ەندى ورنىعىپ، ىقپالى كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا دا اسەر ەتەتىنى انىق. اقيقاتى: ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن دا باياندى بولۋى ءبىرجاعىنان دىنىمىزگە دە بايلانىستى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ەندىگى ماقسات ءدىني نانىم-سەنىمىمىز، ءدىني ساۋاتىمىزدى ارتتىرۋ. جانە وسىدان تۋىندايتىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ جانە رۋحاني تاربيە شارالارى اياسىندا تولەرانتتى مىنەزدى دامىتۋ. مۇنىڭ بارلىعى ازىرگى قوعام ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ەلىمىزدە قالىپتاسقان كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ ساقتالۋى دا اتالعان فاكتورلارمەن تىعىز بايلانىستى.
امانبەك مۇحاشيەۆ
ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ
حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ
باس ساراپشىسى
