سوڭعى ۋاقىتتا ينتەرنەت جەلىلەرى ءدىني اقپاراتتى جەدەل ءارى ءتۇرلى فورماتتا تاراتۋعا، الماسۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، ينتەرنەتتىڭ دامۋى ءبىلىم الۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، تەحنيكا، قوعامداعى قارىم-قاتىناس، ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسىن كۇرت وزگەرتىپ، چاتتار، فورۋمدار، ءتۇرلى سايتتار ادام ءومىرىن تۇتاس قامتيتىن بولدى. ال، ۆيدجەت، گادجەت، بلوگ، Facebook، Twitter، YouTube سياقتى قۇرالدار مەن جەلىلەر كەز كەلگەن مالىمەتتى جىلدام الۋعا جول اشتى. بۇل جاقسى ما، جامان با؟
اق پەن قارانى اجىراتۋ
عالامدىق اقپاراتتىق كەڭىستىك ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىمىزدى تولىقتىرىپ، قوعامدىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني تۇرعىدان قاناعاتتاندىرىپ وتىر ما؟ جاڭا اقپاراتتىق كۇي قالىپتاسقان عالامدا تەپە-تەڭدىكتى قالاي ساقتاۋىمىز قاجەت؟ الداعى ۋاقىتتان قانداي ەففەكتىلەر مەن وزگەرىستەر كۇتۋگە بولادى؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا (پسيحولوگيانىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان) جاڭا تەحنولوگيانىڭ ادامعا اسەرىن زەرتتەيتىن كيبەرپسيحولوگيا جاۋاپ بەرەدى.
بۇگىنگى قوعام ۆيرتۋالدى الەمدەگى ءدىني اقپاراتتىڭ ادام ساناسى مەن كوزقاراسىن قالاي فورماتتاپ، جان دۇنيەسىندە قانداي سەزىمدەر تۋدىرىپ، الەۋمەتتىك ۇستانىمىن قالاي قالىپتاستىرىپ جاتقانىن ءدىن عىلىمدارىمەن بىرگە، جاڭا تەحنولوگيانىڭ ادام بولمىسىنا اسەرىن زەرتتەيتىن كيبەرپسيحولوگيانىڭ زەرتتەۋ قۇرالدارىمەن دە بايلانىستىرىپ، ايقىنداپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
ءبىراق، بۇل ارادا كيبەرپسيحولوگيا دەگەن نە؟ ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار كىمدەر؟ پايدا بولۋ تاريحىنا جەكە توقتالىپ جاتپايمىز. ماقسات – كيبەرپسيحولوگيانىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىمەن ينتەرنەت ارقىلى تاراپ جاتقان ءدىني اقپاراتقا ادامنىڭ تاۋەلدىلىگى، سانانى فورماتتاۋ تەحنولوگياسى، اسەرى مەن ناتيجەسى تۋرالى وي ءوربىتۋ.
ءدال بۇگىن دە الا-قۇلا ءدىني اقپاراتتار ءارقايسىمىزدىڭ ينتەرنەتتەگى جەكە ادرەستەرىمىزگە سىلتەمە نەمەسە سپام تۇرىندە دە كەلىپ جاتادى. يسلام، پايعامبار، اقىرەت... دەگەن جالپى ءدىني ۇعىمداردى جەلەۋلەتكەن تۇسىنىكسىز اقپاراتتاردىڭ استارىنان قانداي «قۇبىجىق» شىعا كەلەتىنىن دە ءالى تولىق سەزىنىپ بولعانىمىز جوق. مىسالى، ءدىني سارىنداعى مىنانداي اقپاراتتاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ۇيالى تەلەفونىما كەلگەن مىنا ءبىر حاتتا ادامدى ىشتەي كۇيزەلىسكە تۇسىرەتىن وقيعانى بايانداپ كەلىپ: «بۇل اقپاراتتى 20 ادامعا تاراتساڭ، 5 مينۋتتان كەيىن ومىرىڭدە وزگەرىس بولادى. قۇراندى تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى»، – دەپ قورىتىندىلاعان.
تاعى ءبىر حاتتا قۇراندى قورلاعان قىزدىڭ تىشقانعا اينالىپ كەتكەندىگى تۋرالى ايتىلعان. ءتىپتى، جان تۇرشىگەرلىك سۋرەتى دە كورسەتىلگەن. ءبىراق، سۋرەتتەر مەن ۆيدەو روليكتەردى جاريالاۋدى ءجون سانامادىق. پايعامبارىمىز (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) يسلام ءدىنىن وسىلاي جەتكىزگەن بە ەدى؟ مۇنداي مالىمەتتەر داعۋات (ءدىن جەتكىزۋ) عىلىمىنىڭ شارتتارىنا سايكەس كەلە مە؟
ال، تاعى ءبىر ۆيدەو روليكتە ءقابىر ازابىن تارتقان جاس جىگىتتىڭ كۇناعا تولى ءومىرى تۋرالى باياندالعان. يسلام دىنىندە ءقابىر ازابىنىڭ بولاتىندىعى تۋرالى ايتىلعان جانە ەش كۇمانسىز سەنەمىز. مۇنكار-ناكىر پەرىشتەلەرىنىڭ سۇراق سۇرايتىنى دا اقيقات. ويتكەنى، ول نارسەلەر قاسيەتتى قۇران مەن حاديستەردە ايتىلعان.
«2000 جىلدارى ينتەرنەت قولدانۋشىلارى بار بولعانى 4% ەدى. ال ءقازىر 65%-عا جەتتى. بۇل شىنىمەن دە اقپاراتتىق توڭكەرىس»، – ەندريۋ كوحۋت، PewResearchGroup، PBS (31.12.2009).
«الەمدەگى ءاربىر 13 ادامنىڭ Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە اككاۋنتى بار، امەريكاندىقتاردىڭ 48%-ى اقپاراتتى وسى جەلىدەن الادى جانە 20 مينۋت سايىن جەلىگە 2،7 ملن سۋرەت سالىنادى»، – France24 (26.02.2011).
«ءجاسوسپىرىمنىڭ 95%-ى ينتەرنەت تۇتىنادى جانە 78%-نىڭ جەكە ۇيالى تەلەفونى بار...»، – Pew Internet Survey: Teens and Technology، 2013 .
جالپى ءدىني مازمۇنى بار وسىنداي اقپاراتتاردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ءتىپتى، قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا جاقىن دوس-جاراندارىمىز كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا ەلەكتروندىق پوشتامىزبەن، ۇيالى تەلەفون قوسىمشاسىنا وسىنداي مالىمەتتەردى ءجيى جىبەرىپ وتىراتىنىن بىلەمىز.
پايعامبارىمىز مۇحاممەد (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ءدىندى جەتكىزۋگە قاتىستى ءبىر حاديسىندە: «ءدىندى اۋىرلاتپاڭدار – جەڭىلدەتىڭدەر. قورقىتپاڭدار – سۇيىنشىلەڭدەر»، – دەگەن. بۇل – اسىل ءدىنىمىز يسلامدى ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى. جوعارىدا كەلتىرگەن مىسالداردىڭ ەشقايسىسىندا بۇل شارتتار ساقتالماعان. سوندا، ينتەرنەت الەمىن كەزىپ جۇرگەن تەرىس تۇسىنىك پەن سەنىم قالىپتاستىراتىن ەموسيانالدى ۆيدەو روليكتەر مەن كارتينالاردىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ نە ءۇشىن جاسالعان؟ استارىندا نە جاتىر؟ ارينە، مۇنداي اقپاراتتار بەلگىلى ءبىر ماقساتتا قولدان جاسالاتىنى بەلگىلى. ول قانداي ماقسات؟ ماقسات – قوعامنىڭ ەڭ نازىك ءدىني سەنىمى مەن يمانىنا كۇدىك ۇيالاتۋ. «حاتتى 5 ادامعا تاراتا سالىپ، شەكسىز باقىتقا كەنەلەسىڭ» دەۋ اقىلعا سيا ما؟ مۇنىڭ استارىندا ءدىندى شىنايى ءومىر زاڭدىلىقتارىنان الشاقتاتىپ، ۇشقارى، جەڭىل-جەلپى ەتىپ كورسەتۋ مۇددەسى جاتقان جوق پا؟
ەگەر ادامنىڭ ءدىن تۋرالى تۇسىنىگى وزگەرسە، دۇنيەتانىمى دا وزگەرەدى، دۇنيەتانىممەن بىرگە ءدىلىڭ دە، تاربيەڭ دە، تۇتاس ومىرىڭدە باسقاشا ارنا تابادى.
ءبىرىنشى ەففەكت. كەز كەلگەن تەرىس ءدىني اقپارات – لابيرينت. سوندىقتان، لابيرينت – اعىمنىڭ ءمانى. ونسىز اعىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. جالعان ءدىني اقپاراتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – اداستىرۋ، شاتاستىرۋ. ونىڭ ىشىندە بارلىق نارسە ابستراكتىلى، ماقسات پەن باعىت ايقىن ەمەس. ءتىپتى، ويى دا، ءسوزى دە، ىشكى قۇرىلىمى دا انىق ەمەس. ول – تۇسىنىكسىز بولمەلەر مەن قابىرعالاردان تۇرادى. ونىڭ ىشىندە ەكى ءتۇرلى نارسەنىڭ بىرەۋى قاس-قاعىم ساتتىك اسەرمەن تاڭدالادى. ەگەر ءلابيرينتتىڭ ىشىنەن شىعۋ كەرەك بولسا، جان-جاقتى بىلىممەن قارۋلانعان جۇيەلى دۇنيەتانىم قاجەت. الايدا، ءلابيرينتتىڭ ماقساتى – قۇرساۋدان شىعارماۋ بولعاندىقتان، نىساناسىز اۋەلەيتىن ءتۇرلى-تۇستى اقپاراتپەن (مانيپۋلياسيالاۋشى) جول سىلتەيدى. ءبىرىنشى ەففەكتىنىڭ ناتيجەسى: جولسىزدا اداسۋ.
ەكىنشى ەففەكت. عىلىمدا «پانيكا» (ۇرەي) دەگەن ۇعىم بار. ەگەر سوعىس كەزىندە كىم «ۇرەيگە» بەرىلسە، سول جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. سول سياقتى، بۇقارالىق ۇرەي دە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا قولدان جاسالادى. ۇرەي تەك سوعىستا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە وتە ءقاۋىپتى. اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ جىلدامدىعى ارتقان ۋاقىتتا قوعام اراسىندا ۇرەي تۋدىرۋدىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۇرەي بولعان جەردە ماقسات بولمايدى. سول سەبەپتى، جالعان ءدىني اقپارات تاراتۋ، تەرىس ءدىني پىكىر قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى ۇرەيلەندىرۋ – باسقارۋدىڭ ءبىر قۇرالى. بۇل پروسەسس ۇزاق ۋاقىت بويى پروگراممالانىپ، ادامنىڭ كۇندەلىكتى ىس-ارەكەتى مەن جەكە ومىرىنە دەيىن اسەر ەتەدى. ونىڭ ناتيجەسىن كۇندەلىكتى ومىردەن كورىپ، بايقاپ ءجۇرمىز. جالعان ءدىني اقپارات ارقىلى ءتۇرلى دوگمالار مەن يدەولوگيالاردى قالىپتاستىرۋدىڭ اسەرى وتە كۇشتى. اتوم بومباسىنىڭ زيانى بەلگىلى ءبىر تەرريتوريا مەن ۋاقىتتى قامتىسا، ءدىني جالعان اقپارات تەرريتوريا مەن ۋاقىتقا تاۋەلدى ەمەس. ويتكەنى، ول ادامنىڭ ساناسىندا دۇنيەتانىمدىق دەڭگەيدە تامىر جاياتىندىقتان مىڭداعان جىلدار بويى ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىلىپ وتىرادى. ەكىنشى ەففەكتىنىڭ ناتيجەسى – ۇرەي مەن ماقساتسىز ارەكەت.
ءۇشىنشى ەففەكت. تەرىس ءدىني اقپاراتتىڭ باسقارۋشى ءادىس ەكەنى انىق. بۇل كۇردەلى پروسەسس اقپاراتتى تاسىمالداۋ ارقىلى ىسكە اساتىنى دا بەلگىلى. ماسەلەن، بۇكىل الەمنىڭ، عالامنىڭ وزىندىك ىرعاعى بار. ەلەكترون – اتوم يادروسىنىڭ شەڭبەرىندە تەربەلەدى. اتوم مولەكۋلانىڭ شەڭبەرىندە تەربەلىستە بولادى. اي جەردى اينالىپ تەربەلەدى. جەر كۇندى اينالىپ ۇزدىكسىز تەربەلىستە بولادى. ال، ءوز كەزەگىندە كۇن گالاكتيكا كەڭىستىگىندە تەربەلىپ قوزعالادى. جارىق – تەربەلىستەن تۇرادى، ماگنيتتىك تولقىن – تەربەلىس، دىبىس – تەربەلىس، راديواكتيۆتى تولقىن – تەربەلەدى. ال تەربەلىستەر بەلگىلى ءبىر ولشەمدەگى – اقپاراتتان تۇرادى. مىسالى، راديو تولقىنى دا بەلگىلى ءبىر ولشەمدەگى اقپارات. ول تولقىن – ناقتى ءبىر اقپاراتتى تاسىمالدايدى. دەمەك، راديو تولقىنى عالامنىڭ ءبىر بۇرىشىنان، ەكىنشى بۇرىشىنا بەلگىلى ءبىر قۇرىلىمى، ولشەمى بار اقپاراتتى تاسىمالدايدى. سوندا تاسىمالداۋ دەگەن نە؟ بۇل جەتكىزۋ دەگەن ءسوز. ال، اقپاراتتى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە جەتكىزۋ – باسقارۋ پروسەس ەكەنى انىق.
ءتىپتى، جۇرەگىمىزدە بەلگىلى ءبىر ىرعاقتا تۇرادى. ەندى سوڭعى ۋاقىتتا عالىمدار مي ولشەۋگە بولاتىن تولقىندى ىرعاقتا تۇرىپ جۇمىس جاسايتىنىن انىقتادى. ول تولقىندار ءسىز اشۋلانىپ تۇرسىز با، الدە قۋانىپ تۇرسىز با، الدە اۋىرىپ تۇرسىز با سوعان بايلانىستى قۇبىلىپ تۇرادى ەكەن. قىسقاشا ايتقاندا، ميىمىزدىڭ ىرعاعى ءبىزدىڭ قانداي كۇيدە تۇرعانىمىزدى انىق كورسەتىپ تۇراتىن اينا دەسەك بولادى. ەندى مي ىرعاعى باسقارىلاتىن بولسا، نە بولار ەدى؟ قىزىق، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءدىني اقپاراتقا اربالىپ قالاتىنى نەمەسە ءتۇرلى جالعان ءدىني يدەولوگيانىڭ ىقپالىنان شىعا الماي قامالىپ قالۋى، ونىڭ ميىنىڭ ىرعاعىن بىرەۋ باسقارىپ وتىر دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ بۇل شىندىق دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەسە كەرەك... ءۇشىنشى ەففەكتىنىڭ ناتيجەسى – تەرىس ءدىني اقپاراتقا سانالى تۇردە تاۋەلدىلىك.
ادامنىڭ قورعاشاعان ورتا، جاراتىلىس، عالام، كوزگە كورىنەت، كورىنبەيتىن الەمدەر، ءدىن، جاراتۋشى تۋرالى كوزقاراسى، تۇسىنىگى، دۇنيەتانىمى قانداي بولسا، ونىڭ ىشكى تۇلعالىق قاسيەتى مەن سيپاتى دا سونداي بولادى. ناقتىلاپ ايتساق، سىرتتان العان اقپاراتىمىزدىڭ قۇرىلىمى قانداي بولسا، بولمىسىمىز دا سول مالىمەتكە ساي بولادى. ءبىز كۇندەلىكتى دەنەمىزگە قاجەتتى ازىق-تۇلىكتى تابيعي قۇرامى باي بولسا – پايدالى، حيميالىق قۇرامى جوعارى بولسا – زيان دەپ تاڭداپ، تالعاپ تۇتىنامىز. ويتكەنى، ول تاعامدار دەنەمىزگە اينالاتىنىن بىلەمىز. سول سياقتى، ءدىني اقپارات تا ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى قالىپتاستىراتىندىقتان مۇقيات سۇزگىدەن وتكىزىپ بارىپ قابىلداۋىمىز قاجەت.
تارازى
كۇن ساناپ جاڭا تەحنولوگيالار دامىپ جاتقان ۋاقىتتا دەگەنىڭە جەتكىزبەيتىن، اداستىراتىن، الجاستىراتىن كەدەرگى اقپاراتتار از ەمەس. ادامعا عۇمىر بويى ەڭ قيىنى – سولاردىڭ ىرقىنان جول تاۋىپ شىعۋ ماسەلەسى.
سانا بوستاندىعىنا اركىم-اق ەرىكتى. ءبىراق، كەيدە «ەشقانداي يدەياعا تاۋەلدى ەمەسپىن، ءوز ويىمدى ءوزىم باسقارامىن، ەرىك-جىگەرىم ەركىن، تاۋەلسىزبىن» دەپ ايتىپ تۇرساق تا، «5 ادامعا حات تارات» دەگەن بەلگىسىز بىرەۋدىڭ بۇيرىعىن قالاي ورىنداپ قويعانىمىزدى سەزبەي قالىپ جاتامىز. سوندىقتان، جاس بول، جاسامىس بول، ايتەۋىر ەل امان، جۇرت تىنىشتا «ءتول مازھابىمىزدىڭ جولىنان جاڭىلمايىق، سانامىزدى بىرەۋ بيلەپ كەتىپ جۇرمەسىن!....» دەگەن ويدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك سياقتى.
انىق نارسە بىرەۋ: كۇردەلى اقپاراتتىق زاماندا كەز-كەلگەن ءدىني اقپاراتقا سەنىپ، سوڭىنان ەرىپ كەتە بەرمەيتىن، ءوزىن بەرىك ۇستاي الاتىن، بىلايشا ايتقاندا، ەكى اياعىن نىق باسقان يماندى كوزقاراس يەسى، تۇپتەك كەلگەندە ناعىز ىزگى ارەكەت جاساي الاتىن ەلگە تۇلعا، ازامات دارەجەسىندەگى جاستار عانا ەلدىڭ بولاشاعى. ال، بۇل دەڭگەيگە كوتەرىلۋ – تەرەڭ تامىرلى ءارى كۇردەلى پروسەسس.
اسەت بەكتۇر، قمدب باسپا ءسوز ءبولىمىنىڭ باس مامانى، ءدىنتانۋشى
