يشيم جيھادشىلارىمەن كۇرەسۋ – سىلتاۋ عانا
سيرياداعى سوعىس العاشىندا تەك ۇكىمەتكە قارسى اكسيا بولىپ باستالعان ميتينگ ەدى، كەيىن كەلە ازامتتىق سوعىسقا ۇلاستى. ەڭ العاشقى تولقۋلار 2011جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا باستالدى. كەيىننەن 15 ناۋرىزدا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرلەرگە جالعاستى. بۇل شەرۋلەر ەل پرەزيدەنتى باشار اسادقا قارسى باعىتتالعان بۇكىل حالىقتىق كوتەرىلىسكە اينالدى. باشار اسادتى يران، رەسەي، ليۆان قولداپ، تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان بولاتىن. تۇركيا - سيريا پرەزيدەنتى باشار اسادتى بيلىكتەن تايدىرۋ ءۇشىن كوتەرىلىسشىلەردى اشىق قولدادى. باشار اسادپەن كۇرەسۋشىلەر قاتارىنا قوسىلعىسى كەلەتىندەرگە ءوز شەكاراسىن ايقارا اشىپ تا قويدى. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مىڭداعان يسلامداعى راديكالدىق جولدى ۇستاناتىن ادامدار «جيھادقا» اتتانىپ جاتتى. اقش پەن ناتو-دا بۇل «جيھادشىلارعا» قارۋ بەرىپ، كۇرەستەرىن ۇيىمداستىرىپ وتىردى. ءبىراق، بۇل سابازدارىمىز باس كەزىندە يسلام شاريعاتىنا سايكەس جيھاد كورسەتكەنىمەن، كەيىننەن كوزقاراستارى مەن ماقساتىن وزگەرتىپ، اينىپ كەتتى. يسلام جيھادىندا جوق، تۇتقىندى جۇرت كوزىنشە باۋىزداۋ، ادام ورتەۋ، جاس دەمەي، كارى دەمەي ءبارىن قىرىپ سالۋمەن الەمنىڭ ۇرەيىن الدى. وزدەرىن ايماقتا شاريعات ورناتامىز دەپ، «يراك شام يسلام مەملەكەتى» (يشيم) دەپ جاريالاپ ۇلگەردى. يشيم ءقازىر سيريانىڭ 3-تەن 2 بولىگىن جاۋلاپ ۇلگەردى. سوڭعى جىلدارى يشيم جيھادشىلارى سيريا جەرىندە، تۇركيامەن شەكارالاس ماڭداعى كوباني قالاسىن دا قورشاپ، مىڭداعان كۇردتەردى دە اياۋسىز ءولتىردى.
بۇدان سوڭ اقش پەن ناتو جانە يزرايل وزدەرى قۇرعان توپ باقىلاۋدان شىعىپ كەتكەن سوڭ، ەندىگى يشيم جيھادشىلارىن ەمەس، يشي -گە قارسى سوعىسىپ جۇرگەن كۇردتەردى قولداي باستادى. سولتۇستىك يراك كۇرد اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى مەسۋت ءبارزانيدىڭ توپتارىن قارۋلاندىرىپ، يشيم - گە قارسى قويدى. ولار يراكتىڭ سولتۇستىگىنەن كەلىپ، سيرياداعى مايدانعا كىردى. سوڭعى ۋاقىتتاردا بارزاني باسشىلىعىنداعى سولتۇستىك يراك پەشمەرەلەرى سيريادا ءىرى ناتيجەگە دە جەتە باستاعان. وسى ايدا تەل ابياد قالاسىن يشي-نەن قايتارىپ العان كۇردتەردىڭ بۇل جەڭىسى قولداۋشىلارىنىڭ ارقاسى بولسا كەرەك. سونداي - اق، جاقىندا تۇركيادا بولعان پارلامەنتتىك سايلاۋدا كۇردتەردىڭ حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى (حدپ) دا جەڭىسكە جەتتى. ەندى بۇل پارتيا تۇركيا پارلامەنتىندە كۇرد ماسەلەسىن الدىعا شىعارماق.
بۇل وقيعالارعا تۇرىك ساياساتتانۋشىلارى «كۇردتەر كۇشەيىپ كەلەدى. اقش پەن باتىس كۇردتەرتەرگە نازار اۋدارىپ وتىر. ەندىگى بۇلاردىڭ ويى تاياۋ شىعىستا كۇردتەردىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، ىقپالىن كۇشەيتپەك. بۇ جولى ءدىني ەمەس، ەتنيكالىق جاعىنا ءمان بەرىپ، يران مەن تۇركياعا دا قارسى كوزقاراستاعى ايماقتا جاڭا كۇرد مەملەكەتىن قۇرۋ. كۇرد مەملەكەتى سيريانىڭ سولتۇستىگى مەن يراكتىڭ باتىسىندا قۇرىلۋى مۇمكىن. بۇعان قوسا تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنان دا جەر داۋلاماق. اقش پەن باتىس تىنىشسىز ايماقتى كۇردتەرگە بەرىپ، ىڭعايىنا كونەتىن، جاڭا دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەيدى. يشيم ساپىنداعىلار نەگىزىنەن اقش پەن ەۋروپادان كەلگەن يسلامداعى راديكالدىق كوزقاراستى ادامدار. ەلدەرىن بۇلاردان تازارتىپ، سيريا جەرىندە ساياسي ويىنعا پايدالانىپ، كەيىننەن بۇلاردان ءبىرجولا قۇتىلماق. كۇردتەر ءيشيم-دى جەڭەر بولسا، ءىرى كولەمدەگى قارۋلار مەن مۇناي كەنىشتەرىنە يە بولماق. يشيم - ءدى وزدەرى قۇرىپ، كەيىننەن يشيم-مەن كۇرەسۋگە بەل بۋۋ، بۇل –ناعىز ويىن»، - دەپ وقيعالارعا وراي، تاياۋ شىعىستىڭ بولاشاعىنا باق-تا بولجام جاساپ وتىر.
تۇرىك بارلاۋى: سىرتقى كۇشتەردىڭ كۇردىستان قۇرۋ جوسپارى بار
«بۇعان، اسىرەسە، ساياسي قاتىناسى يران جانە تۇركيامەن «يت پەن مىسىقتاي» بولعان يزرايل قۇلشىنىپ وتىر. ەگەر كۇردىستان مەملەكەتى قۇرىلسا، ايماقتا جاڭا قاقتىعىستار دۇربەلەڭى باستالادى. 1923 جىلدىڭ 24 شىلدەسىندە تۇركيا رەسپۋبليكاسى مەن باتىس ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى قول قويعان لوزاننا كەلىسىم-شارتىندا كەتكەن ەسەنى قايتارۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋدە. اقش پەن باتىس تاياۋ شىعىستا ۇلكەن گەوساياسي ويىندار ويناپ وتىر. تۇركيا بۇل ويىندا باقىلاۋشى بولىپ قالماق ەمەس، كەرەك بولسا ويىنعا ارالاسادى. تۇركياداعى سوڭعى ساياسي احۋالدارعا دا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى بار»،– دەيدى تۇركيانىڭ كەدەن جانە ساۋدا ءمينيسترى نۋرەتتين جانيكلي.
تۇركيا ساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ جۋىرداعى جاڭالىقتارىنا قاراعاندا، تۇرىك بارلاۋ قىزمەتى شۇعىل جينالىس وتكىزگەن. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى، سىرتقى بارلاۋ، اسكەري ماماندار مەن كەڭەسشىلەر قاتىسقان جيىندا سيريا جەرىندە تۇركيامەن شەكارالاس اۋماقتا كۇردىستان قۇرۋ جوسپارى بارى ايتىلىپ، ماسەلە تالقىلاندى. «سىرتقى كۇشتەر بۇل ءۇشىن سيرياداعى يشيم- مەن كۇرەسۋدى سىلتاۋ ەتىپ، ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانىپ كەلەدى. سيرياداعى كۇردتەردىڭ دەموكراتيالىق بىرلىك پارتياسى (PYD) حالىقارالىق كواليسيالىق كۇشتەردىڭ اۋە شابۋىلىنىڭ كومەگىمەن تۇركيا شەكاراسىنا جاقىن تەل ابياد ايماعىن يشيم سودىرلارىنان تازارتۋعا كۇش سالىپ، ەتنيكالىق اراب پەن تۇركىمەندەردى بۇل ايماقتان كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەپ، ايماقتى ءوز باقىلاۋلارىنا العانىن كورىپ وتىرمىز. حالىقارالىق كواليسيالىق كۇشتەردىڭ اين ال اراب جانە افرين ايماعىن اۋەدەن بومبالاۋى جيىلەپ، بۇل ايماقتاردى سولتۇستىك يراكپەن بايلانىستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. ناتيجەسىندە، بوس قالعان ايماقتارعا سولتۇستىك يراكتان كۇردتەردى كوشىرىپ اكەلەمەك. سونداي-اق، كۇرد باسشىلارى يزرايل جانە ەۋروپا وكىلدەرىمەن ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر. كۇردتەردىڭ ايماقتا ۇستەمدىگى وسىلاي كۇشەيە بەرسە، ايماقتى كۇردىستان مەملەكەتى دەپ جاريالاۋى مۇمكىن»،- دەپ جازادى ماقالادا.
كۇردتەر دەربەس مەملەكەت بولعىسى كەلەدى
جالپى، تۇرىكتەر كۇردتەردى ۇناتا قويمايدى. تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا تۇراتىن كۇردتەردىڭ كەيبىرى قارۋلى كۇرد جاساقتارى (PKK) ساپىندا. تۇرىك ارمياسىنا ءجيى شابۋىل جاساپ، ءوز زاڭدارىمەن ءجۇرىپ، بۇل اۋماقتان جەر داۋلاپ كەلەدى. بۇل توپتاردى كوبىنە سىرتقى كۇشتەر قارۋلاندىرىپ، تۇركيا ۇكىمەتىنە ايداپ سالۋعا پايدالانىپ جاتادى. ەردوعان بيلىككە كەلگەلى دامىعان تۇركيانىڭ اياعىنان شالۋشىلار كوپ. تۇركيا كۇرد قارۋلى توپتارىمەن كۇرەس ءۇشىن سوڭعى 30 جىلدا 300 ملرد. دوللار جۇمساپتى.
ەتنيكالىق ارعى تەگى جاعىنان كۇردتەر — تاياۋ شىعىستىڭ ەجەلگى حالىقتارىنىڭ ءبىرى. كۇردتەردىڭ كوپشىلىگى تۇركيا، يران، يراك، سيريا اۋماعىندا ءومىر سۇرەدى. وسى مەملەكەتتەرمەن شەكتەسەتىن اۋعانستاندا، ارمەنيادا، گرۋزيادا، ءازىربايجاندا دا تۇرادى. دۇنيە جۇزىندە جالپى سانى – 40 ميلليون شاماسىندا. سيريادا 3 ميلليون، تۇركيادا 14 ميلليون، يراكتا 5 ميلليون شاماسىندا كۇرد تۇرادى. ءدىنى –نەگىزىندە يسلام، اراسىندا ءسۇنني مۇسىلماندار دا، شيعا مۇسىلماندار دا بار. كەيبىرەۋلەر حريستيان ءدىنىن نەمەسە بابالارىنىڭ ەزيد ءدىنىڭ ۇستايدى. ءوز ىشىنەن كۋرماندجي، سوراني، ەزيد كۇردتەرى دەپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى. تۋعان ءتىلى - كۇرد ءتىلى، ۇندى-ەۋروپالىق تىلدەرىنىڭ توبىنىڭ باتىس يراني تارماعىنا جاتادى، پارسى تىلىنە جاقىن. جەكە دەربەس مەملەكەتى جوق. ازىرگە يراكتىڭ سولتۇستىگىندە كۇرد اۆتونومياسى بار. كۇردتەر ۇزاق جىلداردان بەرى تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى. دەربەس كۇرد مەملەكەتىن قۇرۋدى اڭسايدى.
ماقالانى ازىرلەگەن نازار تۇرىقباي ۇلى
