كۇننىڭ كوزى جىلىنعان ساتتە اكىم-قارالاردان مازا كەتەدى. ويتكەنى، كۇن جىلىپ، جەردىڭ توڭى جىبىگەن ساتتە قار ەرىپ، اۋىل-ايماقتاردى قىزىل سۋ باساتىن ادەت قالىپتاستى. سوڭعى ۋاقىتتارى بۇعان بويىمىزدىڭ ۇيرەنىپ قالعانىن جاسىرىن قايتەمىز. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءۇيىن سۋ باسىپ جاتسا، «ەە-ە-ە» دەپ قويا سالاتىن بولدىق.



كىم جاۋاپتى؟

وسى ءبىر جاعدايدىڭ جىلدا قايتالانانۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ مۇنداي پۇشايمان كۇيگە قالاي تۇستىك؟ قاتەلىكتەن قاشان ساباق الامىز؟ سۇراق كوپ – جاۋاپ جوق.

كەڭەس زامانىندا سالىنىپ، تارتىلعان – سۋ قويمالارى مەن ارىق-كانالداردىڭ ءبارى توزىپ، ەرىگەن قاردىڭ سۋى اۋىلدى بەتكە الىپ، جونەپ بەرەتىن بولدى. سۋ قويمالارىندا جينالۋعا ءتيىس قار سۋى ءقازىر اۋىلدىڭ ءىشىن كوكتەي ءوتىپ، ايدالاعا اعىپ جاتىر.

جالپى كوكتەم بولسا، اۋىل-ايماقتى قىزىل سۋ باسۋىنا كىم جاۋاپتى؟ بىلايعى قاراپايىم جۇرت وبلىس اكىمدەرىن ايىپتايتىنىن بىلەمىز. تاعى دا كىم؟

ايتاپاقشى، اۋىل تۇرعىندارى اكىمگە رەنىشىن ايتقاندا توتەنشە جاعدايلار قىزمەتىنىڭ دە جۇمىسىنا دا كوڭىلى تولمايتىنىن ايتىپ قالاتىنى بار.

ءيا، جەرگىلىكتى جەردەگى ءوڭىر باسشىلارىن سۋ تاسقىنى ءۇشىن ەشكىم جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايتىنى انىق. سوندىقتان كوپ جاعدايدا تاياقتىڭ ۇشى اكىمدىكتەرگە ءتيىپ جاتادى.

بىزدىڭشە، اكىمنەن باسقا اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جانىنداعى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى دە بۇل ىسكە جاۋاپتى بولۋى ءتيىس. استانانىڭ تورىندە مينيسترلىكتىڭ ىشىندە وتىراتىن بۇل كوميتەتتى كىم باسقاراتىنىن، ونىڭ نەمەن اينالىسىپ جاتقانىن بىلايعى جۇرت بىلمەيدى.

سوندىقتان سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ ءتورعاسى يسلام ابىشيەۆتى بىلايعى جۇرت جىعا تانىمايدى. تانىسا دا كەزىندە ءوزى جۇمىس ىستەپ كەتكەن وڭتۇستىك پەن شىعىستىڭ حالقى تانۋى مۇمكىن.

ءيا، يسلام اعامىز قار سۋىنداي كوكتەمدە كوزگە تۇسەدى دە، ودان كەيىن حالىقتىڭ نازارىنان ءىزىم-عايىم جوعالادى.

يسلام ابىشيەۆتىڭ سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىن ەكىنشى رەت باسقارىپ وتىرعان باسشى. ول 2012 جىلى كوميتەتتى ءبىر تىزگىندەسە، 2014 جىلى مارقۇم نۇرلان قاپپاروۆ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ەكولوگيا ءمينيسترى بولىپ تۇرعاندا ءوزى باسقاراتىن مينيسترلىك قۇرامىنداعى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى ءتوراعالىعىنا يسلام ابىشيەۆتى بەكىتكەنى ەسىمىزدە. سودان بەرى ءبىراز جىل ءوتتى. سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا وتكەنىن بىلەمىز.

 

كوميتەت مينيسترلىككە اينالسىن

كوميتەت ءتوراعاسىنا قاي ءوڭىردى سۋ باسىپ جاتقانىن ايتىپ، قوسىمشا اقپارات بەرۋدى ارتىق سانايمىز. ويتكەنى، ابىشيەۆ مىرزا ءبىز ايتپاساق تا، قاي ايماقتا قىزىل سۋدىڭ ءقاۋىپى زورايىپ تۇرعانىن جاقسى بىلەدى.

بۇگىندە ەلىمىزدەگى سۋ قويمالارى رەسپۋبليكالىق، جەرگىلىكتى كوممۋنالدىق مەنشىكتىڭ جانە جەكەنىڭ قولىندا.

بىزدىڭشە، كوكتەم شىعا سۋ باسۋ قاۋپىنەن تولىقتاي قۇتىلۋ ءۇشىن اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى سۋ رەسۋرستار كوميتەتىن جەكە مينيسترلىك، بولماسا، اگەنتتىك رەتىندە قايتا قۇرۋ قاجەت.

ايتپەسە، اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ مىڭ سان جۇمىسىنان مينيسترلىكتىڭ ەلىمىزدىڭ سۋ شارۋاشىلىعىن رەتتەۋگە مۇمكىنشىلىگى بولا بەرمەيدى. قونايەۆتىڭ زامانىندا ەلىمىزدىڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن باسقارعان ابۋباكىر تىنىبايەۆ ەلىمىزدە كانالدار قازىپ، كوپتەگەن سۋ قويمالارى سالدى. سول كەزدە اۋىل-ايماقتى سۋ باسقانىن كورمەك تۇگىلى، ەستىمەۋشى ەدىك.

مۇنى اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى ءومىرزاق شۇكەيەۆ مىرزا تۇسىنەدى دەپ ويلايمىز. قازىرگى تاڭدا اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ جۇكتەمەسى وتە كوپ. بۇگىندە بۇل مينيسترلىك اۋىلشارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرىن قارجىلاندىراتىن بىرنەشە قورلاردى، ەلىمىزدەگى اۋىلشارۋاشىلىعى ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورىنداردى باۋىرىنا باسىپ وتىر.

ءتىپتى كەزدىندە اۋىل حالقىن اۋىز سۋمەن قامتيتىن «اق بۇلاق» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدى وسى مينيسترلىكتىڭ قاراۋىنا بولدى. ناتيجەسىندە اۋىز سۋمەن قامتۋ ءىسى كوپتەگەن سىندار ايتىلعانىن بىلەمىز. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرسىنا قاتىستى ماڭىزدى سالالاردىڭ باسىن جيناقتاپ، جەكە قۇرۋ قاجەت. بۇعان ءومىرزاق ەستاي ۇلى قارسى بولماسى انىق.

 

توعاندار قاراۋسىز قالدى

قازىرگى تاڭدا جەكەنىڭ قولىنداعى سۋ قويمالارىنىڭ جاي-كۇيىن سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى قاداعالايتىنىن بىلەمىز. جالپى ەلىمىزدەگى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ ءىسى «قىزىلاعاش وقيعاسىنان» كەيىن كۇشەيە ءتۇستى. وعان دەيىن ۇزان ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىنىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس.

گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ ىشىندە سۋ قويمالارىنان بالىق اۋلاپ، شارۋالارعا سۋدى پۇلداپ، دەمالىس نىساندارىن سالىپ، پايدا تابۋعا بولادى. ال كانالدار مەن ارىق جۇيەلەرىنە قاتىستى بۇلاي دەپ ايتا المايسىڭ. سوندىقتان كانالدار، توعانداردى جانە جەر استى سۋلارىن رەتتەيتىن نىسانداردى ەشكىم جەكەشەلەندىرىپ الۋعا ىقىلاس تانىتقان جوق.



توقىراۋ جىلدارى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردى كۇتىپ، باپتاپ ۇستايتىن مەملەكەتتىڭ دە قارجىسى دا بولمادى.

سونىڭ سالدارىنان كانالدار مەن توعانداردى قۇم باستى. ەندى قىس بويى جاۋعان قار ەرىپ، باياعى كانال، ارىقتار بولماعان سوڭ، ەلدىمەكەندەرگە جىل سايىن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ جۇرگەنىن كورىپ ءجۇرمىز.

 

ۋاقىتشا جۇمىس – ماسەلەنى شەشپەيدى

بۇدان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟ سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، جەكە مينيسترلىك ەتىپ قۇرىپ، ونىڭ بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋ كوكتەمگى سۋ تاسقىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-بىر جولى.

بۇگىندە سۋ رەسۋراستارى كوميتەتىنىڭ ايماقتاردا وزىنە باعىنىشتى اۋماقتىق ورگاندارى بار. سوندىقتان كوميتەتتى دەربەس ورگان رەتىندە قايتا جاساقتاعاندا قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىن قايتا قۇرىپ،  ابىگەرگە تۇسپەيدى.

قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ ءبارى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنە قارايتىنىن اڭگىمە اراسىندا ايتتىق. ال كوممۋنالدىق مەنشىكتەگى نىساندار اكىمدىكتەرگە قارايدى. كوپ جاعدايدا وبلىستىڭ بيۋدجەتىن قاراستىرعاندا گيدروتەحنيكالىق نىساندارعا كۇردەلى جوندەۋگە قارجى ءتيىستى دەڭگەيدە بولىنبەيتىنى بەلگىلى.



بولىنسە دە،  كوكتەم كەزىندە سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الدىن الۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالارعا عانا قارجى قاراستىرىلادى. مۇنداي پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار كەزىندە اۋىلدىڭ اينالاسىنان ارىق قازىپ، بولماشى جۇمىستار اتقارىلاتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز.

كەلەسى جىلى بۇل جۇمىستاردى تاعى دا قايتا قولعا الىپ جاتامىز. وسىلايشا ۋاقىتشا اپاتتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن جىل سايىن كورىپ ءجۇرمىز.

سوندىقتان سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ ماڭىزدى. ايتپەسە، كوزىمىز اشىلمايدى. جىلدا سۋ باسۋ، جىلاپ-سىقتاۋ قايتالانا بەرەدى. كوميتەتتىڭ قۇزىرەتى كەڭەيگەن جاعدايدا جەرگىلىكتى جەردەگى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ ءبارىن ونىڭ قۇرامىنا وتكىزىپ بەرگەن ءجون.

 

قارجى قايدان كەلدى؟

كوميتەت جەكە الدىنا قۇرىلىم بولعاندا ونىڭ بيۋدجەتى پايدا بولادى. ال ءقازىر يسلام ابىشيەۆ باستاعان سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى حالىقارالىق دامۋ ينستيتۋتتارىنان قارجى تارتىپ، 2020 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى سۋ قويمالارىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، تالاپقا ساي ەتۋگە ۇمتىلۋدا.

جالپى گيدروتەحنيكالىق نىساندارعا ەشقانداي كومپانيا ينۆەستيسيا سالمايدى. تەك مەملەكەتتىڭ كەپىلدىگىمەن حالىقارالىق دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ارزان نەسيەلەرىن تارتۋعا بولادى. بۇل رەتتە سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ سىرتتان قارجى تارتىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانىن باعالاۋىمىز كەرەك.

بۇگىندە سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى تەك قانا گيدروتەحنيكالىق نىساندارعا عانا قاراپ وتىرعان جوق. سونىمەن قاتار ەلىمىزدەگى سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمىن ۇلعايتۋعا جاۋاپتى بولىپ تۇر. وسىدان-اق، كوميتەتتىڭ جۇمىسى جىل وتكەن سايىن كەڭەيىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى.

 

سۋ نەگە باسادى؟

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەلىمىزدەگى ەلدىمەكەندەردىڭ اينالاسىنداعى سۋدان قورعايتىن اۋماقتاردى جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە بەرىپ جىبەردى.

ەگەر جەرگىلىكتى جەرلەرگە قارايتىن كوممۋنالدىق مەنشىكتەگى گيدروتەحنيكالىق، سۋدان قورعاۋ ايماقتارىن ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرستارىن قاداعالايتىن دەربەس مەكەمەنىڭ بالانسىندا بولسا، اۋىل شەتىندەگى قار سۋى وزەن بولىپ اعاتىن جەرگە ەشقانداي تۇرعىن ءۇي سالىنباس ەدى.

جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى سۋ باسۋى ءقاۋپى بار ايماقتاردىڭ بولاشاقتا قاۋىپتىلىگىن ەسكەرمەي، ءبىر كۇندىك پايدا ءۇشىن جەر تەلىمدەرىن بەرىپ جىبەرەتىنى جاسىرىن ەمەس.



سوڭعى ۋاقىتتارى جاڭادان بوي كوتەرگەن اۋدانداردا ارىقتى ەمگە تاپپايسىڭ. بۇدان كەيىن ەرىگەن قار سۋى ۇيلەردى باسىپ، جۇرتتى ابىگەرگە سالۋى جىلدا قايتالانۋدا.

ءقازىر الىس اۋىلدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە الماتىعا قوسىلعان اۋىلداردا كوشە بويىنىڭ سۋى اعىپ كەتەتىن ارىق اتىمەن جوق. قىستاي جاۋعان قاردىڭ سۋى كوشەدە كولشىك بولىپ، ابدەن تالقاندالعان جولدىڭ سيقىن ودان بەتەر قاشىرىپ مولدىرەپ، جاتىپ الادى.

كوپتەگەن ادامدار اۋلاسىنداعى قاردى جيناپ، كوشە بويىنداعى ارىققا تاستايتىن جامان ادەت تە قالىپتاستى. بۇدان كەيىن ارىقتىڭ ىشىندەگى قار مۇز بولىپ قاتىپ، سوڭىندا قىزىل سۋ كوشەنى باسادى.

 

ايتپاقشى

مەملەكەتتىك قىزمەت جانە جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگىنىڭ رەسمي وكىلى نۇرلان جاحيننىڭ ايتۋىنشا، عاني سادىبەكوۆ «ايماق» سەرىكتەستىگىنىڭ باسشىسىمەن اۋىز جالاسىپ، «ششۋچينسك-بۋراباي» كۋرورتتىق ورنىندا وزەندى تازالاۋعا ارنالعان اسا ءىرى كولەمدەگى قاراجاتتى جىمقىرعانىن العا تارتتى. عاني سادىبەكوۆ قول قويعان جالعان اكتىلەردىڭ ناتيجەسىندە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى 2017 جىلى ورىندالعان جۇمىستاردىڭ ۇلكەن كولەمى ءۇشىن 3،6 ميلليارد تەڭگە تولەگەن. وسى قارجىنىڭ 1 ميلليارد تەڭگەدەن اسا اقشا قولما-قول تولەمگە اينالدىرعانىن جانە تەكسەرىس كەزىندە بۇل اقشالار تاركىلەنگەنىن اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازدى.

وسى رەتتە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ وزەننىڭ ارناسىن تازارتىپ، سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى اتقاراتىن جۇمىستى موينىنا العانىن بىزدە تۇسىنە المادىق.

ال سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى يسلام ابىشيەۆ بولسا، ەلىمىزدەگى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ءۇشىن حالىقارالىق دامۋ ينستيتۋتتارىنان قارجى تارتىپ ءجۇر. دەمەك، وسى ءبىر جايتتان-اق، الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە سۋ رەسۋرستارىن قاداعالايتىن دەربەس ورگان قۇرىپ، ىسكە كىرىسۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەنىن باعامداۋعا بولادى.

نۇرلان جۇماحان