بەلگىلى عالىم، تاريحشى، 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتىن كەڭەس وداڭعىنىڭ اڭدۋىمەن وتكىزگەن ءالىمعازى داۋلەتحان الاشقا اتى ءمالىم تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ بۇرىن ەشجەردە جارىق كورمەگەن جاڭا ولەڭىن رەداكسياعا جىبەرىپتى. ولەڭدى عانا ەمەس، بۇل ولەڭنىڭ ءوزىنىڭ قولىنا قالاي تۇسكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى جازىپتى. ءبىر ولەڭنىڭ تاريحى كەيدە تۇتاس قوعامنىڭ تاريحىمەن استاسىپ كەتەتىنى بار. وقىرمانداردان ءسۇيىنشى سۇراي وتىرىپ، ماقالانى تولىقتاي ۇسىنىپ وتىرمىز.
تۇرمەلەس دوسىنا جازعان ارناۋ ولەڭ
الاشتىڭ ارداگەر اقىنى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىنىڭ قازاقستاندىقتارعا كەڭىنەن تانىلا باستاعانى تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.
[caption id="attachment_26174" align="alignright" width="411"]
اقىن جارى جانە قىزى سارامەن بىرگە[/caption]
1974 جىلى جازۋشى بۇقارا تىشقانبايەۆ قۇراستىرعان ەكى باسپا تاباقتىڭ «ارمان-تاۋ» جيناعىنان تاڭجارىقتىڭ اقىندىق ورەسى ايقىندالدى دەپ ايتا الماساق تا، جىرسۇيەر قاۋىم نازارىنا ىلىگە باستاعانى انىق بولاتىن. ال اقىننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، تاڭجارىقتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان جازۋشى ورازانباي ەگەۋبايەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «ەلوردا» باسپاسىنان 2001-2002 جىلدارى جارىق كورگەن ەكى تومدىق شىعارمالارىنىڭ «تولىق جيناعى» دەپ اتالىپتى. سول تۇستا ورازانباي ەگەۋبايەۆ اعاعا: «تولىق جيناعى» دەپ جازباي-اق قويا تۇرۋ كەرەك پە ەدى، ويتكەنى، ەل ىشىنەن ءالى دە تالاي ولەڭ-جىرلارى تابىلۋى مۇمكىن ەدى عوي. ماسەلەن، مەن 1975 جىلى تالدىقورعاندا تۇراتىن مەڭعالي دەگەن قاريادان جازىپ العان ارناۋ ولەڭى بار. ءبىراق، سول ولەڭ جازىلعان داپتەرىمدى تاپپاي دىڭكەم قۇرىپ ءجۇر»، – دەگەنمىن.
سول ارناۋ ولەڭىنىڭ جازىلۋى دا، مەنىڭ ول ولەڭدى قانداي جاعدايدا، قالاي جازىپ العانىم دا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق تاعدىرلى تاريحقا يە بولاتىن.
نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ولەڭ وسىدان 73 جىل بۇرىن ءۇرىمجى تۇرمەسىندە بىرگە جاتقان مەڭعالي مەيىرمانوۆ دەگەن جولداسىنىڭ اباقتىدان بوساپ، ەلىنە قايتار تۇسىندا 1944 جىلى جازىلعان ەكەن. اتى «مەڭعالي مەيىرمانوۆقا ارناۋ ولەڭ» دەپ اتالادى. تاس بوساعا، تار ۇيدە ءۇش جىل بىرگە جاتقاندا ابدەن سىرالعى بولىپ، قيماس دوس بولعانى ولەڭ جولدارىنان ايقىن بايقالادى.
مەن جازىپ العان 20 شۋماق ولەڭنىڭ تولىق ەمەس نۇسقاسى تومەندەگىدەي. ال ونى نەگە تولىق ەمەس دەگەنىمە كەيىنىرەك انىقتاما بەرەمىن.
مەڭعالي مەيىرمانوۆ، مۇڭدىم سىزگە،
قالامدى ارناپ اتەي بۇردىم سىزگە.
نەدە بولسا تىلدەسىپ قالايىن دەپ،
كەڭ جايىپ قۇلاشىمدى سوزدىم سىزگە.
تولقىنى ۋاقىتتىڭ كەتتى ءبولىپ،
بار ەدى ايتار ءسوزىم ىرعىن سىزگە.
كوپ جاپا كورسەتتى دەپ رەنجىمە،
بۇل جاقتا قالماق، جۇڭگو تۇرعىن سىزگە.
كەدەرگىسى كەزدەسىپ، كەسەل* بولدى،
42-43 جىلدىڭ سىزگە.
كورەرسىڭ ءتىرى شىقساڭ كوپ تاماشا،
الدىڭدا ءالى قىزىق ىرعىن سىزگە.
از بولسا دا ورنىقتى مەكەن ىزدە،
پايداسى از بىتىراندى ءشىلدىڭ سىزگە.
ويدان ورىن بولماسا ويلاس ونى،
تاسا جەرى تابىلار قىردىڭ سىزگە.
شۋدا، ءتۇبىت تۇسكەن سوڭ ءتان مۇزدايدى،
جىلىلىعى بولمايدى قىلدىڭ سىزگە.
تاربيەلەپ، وقىتىپ، تازا وسىرسەڭ،
تيەدى كوپ پايداسى – ۇلدىڭ سىزگە.
*42-43 جىلدىڭ كەسەلى دەگەنى، 1942 جىلدىڭ قارساڭىندا نەمىس ارمياسى ماسكەۋ تۇبىنە جاقىنداعاندا 7-8 جىل كەڭەس وكىمەتىمەن دوستىقتى دارىپتەپ كەلگەن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ دارا بيلەۋشىسى شىڭ شيساي مالىمدەمە جاريالاپ، كەڭەس وكىمەتىمەن بولعان بارلىق بايلانىستى توقتاتىپ، شەكارانى تارس جاپتى دا جاپپاي تۇتقىنداۋ، اتۋ-شابۋعا كىرىستى. مەڭعالي دا سول زوبالاڭ تۇسىندا تۇتقىندالىپ، تاڭجارىق جاتقان ءۇرىمجى تۇرمەسىنە اپارىلعانىن مەڭزەپ تۇر.
تاعى دا تازا جاردىڭ ءقادىرىن ءبىل،
سەرىگىن ەكى الەمنىڭ تىندىم سىزگە.
جەڭگە، كەلىن، ۇل-قىزدىڭ ءبارىن سىيلا،
دەپ اتەي تاپسىرادى «جىندىڭ» سىزگە.
سالەم دە، مەنەن بارساڭ شەشەمىزگە،
بىلەر، بالاڭ پالەنشە دەسەڭىزدە.
«قۇداي-اۋ، وسىلاردىڭ الدىندا ال» دەپ،
شىركىن-اي، ايتىپ ەدى-اۋ، نەشە بىزگە.
ەنشاللا، اتا-انانىڭ قۇرمەتىندە،
دۇسپانعا كەتە قويماس ەسەڭىزدە.
سولاردىڭ باتاسىندا قور بولمايسىڭ،
ءبيتىن سىعىپ، سىركەسىن جەسەڭىز دە.
سالەم دە مەنەن بارساڭ ۇي-ىشىڭە،
راحمەت ۇلتىڭدى سۇيىسىڭە.
ۇلتىڭ ءبىلىپ بيلىگىن بەرسە ساعان،
ولار ءۇشىن كوز سالىپ، كۇي ىسىنە.
ەرجىگىت، قاسقىر-قابىلان ءبارى بىردەي،
اڭدىپ، اتىپ جە تاۋدان قۇلانىڭدى.
اشىعىپ اش بورىدەي دۇنيە كەزسەڭ،
ارتىڭنان ەرتىپ سەرىك بۇلانىڭدى.
توبىلعى ساپ قامشىدان قاتەرى بار،
بەلگە ۇرىپ ولتىرەسىڭ جىلانىڭدى.
باسىڭا كەلگەن ىسكە تاۋەكەل قىل،
كەلتىرمەي كۇندە قورقىپ جىلاعىڭدى.
جولعا جاقىن وتىرساڭ جولاۋشىعا،
ازىق بولىپ جەگىزەرسىڭ لاعىڭدى.
مەڭعالي، ويلاپ قارا جازعان حاتتى،
بايقايتۇعىن جىگىتسىڭ سىر-سىمباتتى.
ادامى بۇل زاماننىڭ ءبىر كۇنى ءۇشىن،
حالىقتى قان اعىزىپ پۇلعا ساتتى.
ويلاپ-ويلاپ ءسوزىمدى سال ميىڭا،
ءبارىن تاتقان جىگىتسىڭ ءاششى-تاتتى.
ۇمىتىپ وسى ورىندى كەتىپ جۇرمە،
بوسانىپ بولعان كۇنى كوڭىل شاتتى.
جاقىندى – الىس، الىستى – جۋىق كورمەي،
ءجونى كەلسە، شىن سىيلا الىس-جاتتى.
ءوز ءمىللاتىن وزگەگە قۇل قىپ بەرىپ،
ءسويتىپ ءبىزدىڭ باۋىردى ءتاڭىر اتتى.
اتاڭ حاجى جۇرت باعىپ، تاققا ءمىنىپ،
استى قىلعان اشتاردى، جاياۋدى اتتى.
سەن دە ەلىڭە قورعان بول، جول كورسەتىپ،
اسىلدىڭ سىنىعىسىڭ، شىن قىمباتتى.
تاپسىرمان – تاستاماڭىز اتا سالتىن،
اتاڭنىڭ ءوزى گاۋھار، اتاعى التىن.
سول تۇلپاردان تۋىلعان توبىشاقسىڭ،
سەزىمىڭ بار، سەزەرسىڭ ءىستىڭ ارتىن.
قالاي سوقساڭ قولىڭدا جيىرما ءبىر،
نيەتىڭنەن – بۇزباساڭ ويىن پارقىن.
اقىل، سابىر، شىن جۇرەك، شىن جولداسىڭ،
وركوكىرەك، ءوزىمشىل ىستەن تارتىن.
قوش ەند كورىسپەسەك، كورىسكەنشە،
جولىعىپ قولدىڭ ۇشىن بەرىسكەنشە،
ۇدىرەيىپ كەتەتىن سەن ەمەسسىڭ،
جىگىتتىڭ سىرىن الىپ سەنىسكەنشە.
سىيىسپاي ءۇش تاقتايعا جاتۋشى ەدىك،
تالاي بار ەندى ونداي وبىسكەنشە.
حانىمداردىڭ قاسىندا قالجىنداسىپ،
نە زامان – سونداي بولىپ كورىسكەنشە.
ءتول ەدىڭ ءبىر جىل تۋعان زامانىڭ ءبىر،
ۇمىتىسپاي جۇرەلىك ولىسكەنشە.
قالمادى قىر سوڭىمنان دەپ ويلاما،
قوش ەندى، كوزگە شىققان تەرىسكەنشە.
ارناۋ ولەڭنىڭ ماتىنىندە قاتەلىكتەر مەن شالا تۇسكەن جولدار بار ەكەنى بايقالادى. ولەڭ اپاي-توپاي دەرلىك اسىعىس جازىپ الىندى. قايىرىلىپ ناقتىلاي تۇسۋگە، جازىلماي قالعان جولداردى تولىقتىرۋعا مۇرشا بولمادى.
وسى ارادا سول ءبىر شاراسىزدىقتىڭ ءمان-جايىن تاراتا ايتىپ كەتپەسەم، ونسىز دا قىسقا عۇمىرىن قۋدالاۋمەن اباقتى قاپاسىندا قۇسالىقپەن وتكىزگەن شەرلى اقىننان قالعان اسىل مۇراعا جاۋاپكەرشىلىك پەن ۇقىپتىلىق كورسەتپەگەندەي بولىپ قالاتىن سياقتىمىز.
«ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ» شەكارالىق ايماققا بارۋى
1975 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ول كەزدە مەن شىمكەنت قالاسىنداعى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى ەدىم. جازدىق دەمالىستى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ءۋاليحانوۆ اۋدانىندا قويشى بولىپ ىستەيتىن دوسىم بالقاش اياتايەۆپەن بىرگە وتكىزۋگە ۋادەلەسىپ، الماتىدا باس قوسقانبىز. ەكەۋمىز دە سسسر ازاماتتىعىندا جوقپىز، «ليسو بەزگراجدانستۆو» (ازاماتتىعى جوق تۇلعا) دەيتىن كۋالىك بويىنشا پاسپورتتىق رەجيممەن تۇرعىلىقتى ورىننان ءوز بەتىنشە باسقا جاققا كەتۋگە قۇقى جوق ساياسي سەنىمسىزدەر قاتارىنداعى ادامبىز. ءبىز ول ءتارتىپتى بۇزدىق، الماتىدا كوپ ايالداماي تالدىقورعاننىڭ اندرەيەۆكا (قازىرگى قابانباي اۋدانى) اۋدانىنىڭ كوكتۇما (دزەرجينسكيي) دەيتىن اۋىلىندا تۇراتىن مەيىرمانوۆ مەڭعالي اقساقالعا جولىعۋ ءۇشىن ارنايى جولعا شىققانبىز. بالقاش 1969 جىلى قىتايدان العاش كەلگەندە اتالعان اۋدان ورتالىعىندا شوپىرلىق كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ، مەڭعالي اقساقالدىڭ كۇيەۋ بالاسى تولەۋحان دەگەن جىگىتپەن جاقىن ارالاسىپ، مەكەڭنىڭ ۇيىندە بولىپ ەسكىلىكتى اڭگىمەگە قانىققان، اسىرەسە، 1942-1944 جىلدارى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە ايگىلى اقىن تاڭجارىقپەن بىرگە جاتىپ، تاڭجارىق شىعارمالارىن جاتقا ايتاتىنىن ەستىگەندىكتەن مەن سول اداممەن جولىعۋعا ىنتالى بولدىم. اڭقىلداق دوسىم بالقاش تولەۋحان دەگەن دوسى بارىن، سول اۋىلدا ساقشى بولىپ ىستەيتىنىن، شەكتەلگەن شەكارا رايوندا ءجۇرىپ-تۇرۋىمىزعا كومەكتەسەتىنىن ايتىپ مەنى جەلىكتىرە ءتۇستى.
سونىمەن، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، شەكتەلگەن شەكاراڭىزعا ەشبىر رۇقسات قاعازسىز-اق تارتىپ وتىردىق. مەڭعالي اقساقالدىڭ ۇيىنە ەشبىر كەدەرگىسىز كوشە كولىگىمەن جەتىپ الدىق. سونداعى مەڭعالي اقساقالدىڭ قۋانعانىن، قالبالاقتاپ ءجۇرىپ ءبىر قويعا باتا سۇراپ، قازان كوتەرتكەنىن كورىپ قاتتى ريزا بولعانىمىز كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمىزدا. قاريا مەنىڭ تاڭجارىق تۋىپ-وسكەن كۇنەس اۋدانىنان ەكەنىمدى، وندا دا ايگىلى شىلبى ءالىماحۇننىڭ نەمەرەسى ەكەنىمدى بىلگەننەن كەيىن ءتىپتى ەلجىرەپ، اعىل-تەگىل اڭگىمەگە باستى.
ءبىز سول اۋىلدا بىرنەشە كۇن بولامىز عوي دەپ جوسپارلاعانبىز. سولاي بولسا دا ءوزىمدى قىزىقتىرعان ءۇرىمجى تۇرمەسىندەگى تاڭجارىقپەن بولعان قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى اڭگىمەگە تارتا بەردىم.
– تولەۋحان دا ەت پىسكەنشە كەلىپ قالار، اسىقپاي اڭگىمەلەسەمىز عوي.
تاڭجارىق تۋرالى نەشە ساعات، نەشە كۇن ايتساق تا تاۋسىلمايتىن قىزىق تا، ازاپتى، توزاقى ءومىر ەستەلىكتەرى ۇشان-تەڭىز عوي. شىركىن، تاڭجارىقتاي جىگەرلى، قايسار، رۋحى اسقاق جىگىتتىڭ سۇلتانىن كەزىكتىرە قويعان جوقپىن. قانداي ازاپتى تەرگەۋلەر مەن ادام توزگىسىز اۋىر جۇمىستاردان قالجىراپ جۇرسە دە، جارقىلداپ، ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، جىگىتتەردى جىگەرلەندىرىپ، سەرگىتىپ تاستاۋشى ەدى. ءالى ەسىمدە، تۇرمەدەن ءۇرىمجىنىڭ شىعىس بەتىندەگى تاۋعا تاس شاققىزۋعا ايداپ اپارعاندا: «تاۋدا تۋىپ، تاستا وسكەندىكتەن بە ەكەن، وسى جاققا كەلگەن سايىن تاۋعا قاراي قاشقىم كەلەدى دە تۇرادى. مەنىمەن بىرگە قاشقىسى كەلەتىن شەشەسى قالجا جەگەن ءبىر ەركەك تابىلار ما ەكەن؟!» دەپ، جولداستارىنا اقسيا كۇلىپ قاراعانى جادىمدا قالىپتى.
بىردە جۇمباق ايتىپ، شەشۋىن تابا الماساق ءوزى ايتىپ بەرەتىن. سونىڭ ءبىرى مىناداي جۇمباق ەدى: «ەكى اققۋ كول بەتىندە بالا شايقاپ،
ۇياسىن ءبىرى كەتسە، ءبىرى بايقاپ.
ورگىزىپ بالاپانىن سالقىن كەشپەن،
ءبىر كەزدە شىعا كەلەر كولگە جايقاپ». شەشۋىن ءبىز تابا الماعاندا «وي، قايران جۇيرىكتەرىم-اي، ابدەن بولدىرىپ اربانىڭ ماستەگىنە اينالىپ باراسىڭدار-اۋ، شەشۋى وپ-وڭاي نارسە عوي، اي مەن كۇن ەمەس پە؟!» – دەپ كۇلدى.
قارتتىڭ ساقالىن تارام-تارام جاس جۋدى
مەيىرمان اقساقالدىڭ وزىنە ارناپ جازعان ولەڭى بار دەگەندى بالقاشتان ەستىگەن ەدىم. ول سۇراعىما دا قاريا كىدىرمەي جاۋاپ بەرىپ، جوعارىداعى ولەڭ جولدارىن توگىلتە ايتىپ وتىردى. مەن توتە جازۋمەن توتەلەتىپ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردىم. ۇلگەرە الماي قالعان كەيبىر جولداردى سوڭىنان قايتالاپ سۇراپ جازامىن عوي دەگەن سەنىمدە ەدىم. ولەڭ اياقتالا بەرگەندە بالقاش اسىعا كۇتكەن تولەۋحان دوسى ءۇش اياقتى موتومەن ەكپىندەي كەلىپ توقتادى. بالقاش اڭقىلداپ الدىنان شىعىپ، قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ ەدى، ساقشى فورماتىندا سەرەيگەن تولەۋحان سۇستانا قاراپ، سۋىق امانداستى دا بىردەن جۇمىسىنا كىرىستى دە كەتتى.
– ءيا، بۇل نە ءجۇرىس، رۇقسات قاعازدارىڭ بار ما؟ مىناۋ شەكارا رايونعا «ليسو بەزگراجدانستۆولار» تۇگىلى، سوۆەت ازاماتتارىنىڭ ءوزى ارنايى رۇقساتپەن عانا كەلە الادى. قانە، نەلەرىڭ بار، كورسەتىڭدەر، – دەدى.
– قاراعىم-اۋ، كەلگەندەرى جاڭا عانا عوي، تانىماي قالدىڭ با، مىناۋ ءوزىڭنىڭ بالقاش دوسىڭ، ال اناۋ سونىڭ دوسى، مەنىڭ تاڭجارىعىمنىڭ جەرلەسى ءارى جيەنى ەكەن. جىگىتتەردى مازالاما، قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. بۇلار مەنىڭ قۇدايى قوناقتارىم، ارناپ سويعان ادال مالىمنىڭ سورپاسىن ءىشىپ، باسىن مۇجىگەن سوڭ-اق ايتار زاڭىڭدى ايتا جاتارسىڭ. بالام، ۇيات بولادى. داستارقاننىڭ شىرقىن بۇزبا، جۋىنىپ كەلىپ بىرگە وتىر، – دەگەن اتاسىنىڭ اتالى ءسوزىن ءسوز ەكەن دەيتىن ساقشى بولمادى. بالقاش تا قىلجاق اڭگىمەمەن «دوسىنىڭ» بەتىن قايتارعىسى كەلگەنىنەن دە ەشتەڭە شىقپادى.
– مەن ويناپ جۇرگەنىم جوق، «درۋجبا ەست درۋجبا، سلۋجبا ەست سلۋجبا»، داباي، موتوعا وتىرىڭدار... اتا، مەنىڭ جۇمىسىما ارالاسپاڭىز. بۇلار ءۇشىن جەپ جۇرگەن نانىمنان ايىرىلا المايمىن، – دەپ دىگىرلەدى.
سونداعى مەڭعالي اقساقالدىڭ ىزا مەن ۇياتتان قىسىلعان جان ازابىن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت-قايىم تالقىسىنداي بولدى.
مەكەڭ شىنىمەن جان ازابىندا، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا شىر-پىر بولىپ، بىرەسە مىنا بىتەۋ، دۇلەي كۇيەۋ بالاسىنا ءبىر، قازان-وشاق باسىنداعى كەمپىرىنە ءبىر قۇراق ۇشا جۇگىرىپ، ابدەن تورىققان بولار: «ءاي، بايبىشە، سورپاسى ءپىسىپ قالعان شىعار، ءبىر-بىر شىنى سورپا اكەل، ارناپ سويعان مالدىڭ سورپاسىنان بولسا دا اۋىز ءتيسىن! وي، سۇمدىق-اي، جۇڭگو مەن ورىستىڭ تالاي قۇقايىن كورىپ ەدىم. مىناداي جاۋىزدىقتى ءوز بالامنان، ءوز ۇرپاعىمنان كورەمىن دەپ ويلاپپىن با؟ ءاي، لاعنەت، ەدىرەڭدەمەي اۋلاق كەت. مىنا دامنەن اۋىز تيمەي بالالارىم ەشقايدا بارمايدى. قورلىقتا قورلىقتىڭ ەڭ جامانى وزىڭنەن كورگەن قورلىق دەگەن وسى بولار. رەنجىمەڭدەر، اۋدانعا بارىپ ناچاندىگىنەن رۇقسات الىپ قايتىپ كەلەرسىڭدەر، بالكىم...».
72 جاسقا كەلگەن قادىرمەندى مەڭعالي اقساقالدىڭ بۋرىل ساقالىنان تارام-تارام جاس اققانىن كورۋ قانداي ازاپ ەدى. سورپا ەمەس، ءزار ىشكەندەي بولىپ، اڭگىمەگە قانباعان وكىنىشتى ارقالاپ، اۋدان ورتالىعىنداعى ساقشى مەكەمەسىنە كەلدىك، تۇسىنىكتەمە جازدىق، اكىرەڭ بايلاردىڭ ايعايىن ەستىدىك. اقىرى الدى-ارتىمىزعا قاراتپاي، تالدىقورعانعا باراتىن اۆتوبۋسقا وتىرعىزىپ: «الماتىعا، ودان ءارى تۇرعىلىقتى جەردەگى پاسپورت ستولىنا بارىپ وزدەرىڭدى مالىمدەيسىڭدەر، ۇقتىڭدار ما، ەي، بۇزاقىلار»، – دەپ سوڭعى ءسوزىن ورىسشا بىلاپىتپەن اياقتادى بالقاشتىڭ دوسى تولەۋحان.
بالقاش مارقۇم (2000 جىلى اۋىر ناۋقاستان الماتىدا قايتىس بولدى) ەكەۋمىز تالدىقورعان مەن الماتىدا بىرنەشە كۇن بىرگە بولىپ، جاي-جايىمىزعا كەتتىك. ينستيتۋتتاعى وقۋ ۋاقىتى دا بولىپ قالعان.
وقۋدىڭ العاشقى اپتاسىندا اۋداندىق ميليسيانىڭ پاسپورت ستولىنان، مايور كوشلاكوۆا دەگەنننەن ماعان شاقىرۋ كەلدى. جەر-جەرىمە جەتە ۇرسىپ، بىلاپىتتاپ، ينستيتۋت رەكتورىنا قاتىناس قاعاز جىبەرىپ، وقۋدان قۋعىزامىن دەپ ستولدى ۇرعىلادى. «دەرەۋ پوشتاعا بارىپ 10 رۋبل ايىپپۇل تولەگەن تۇبىرتەكتى اكەلىپ كورسەتەسىڭ، اكەلمەسەڭ ءوز وبالىڭ وزىڭە، وقۋدان قۋىلاسىڭ»، – دەپ ەسىكتەن ايداپ سالدى.
ارينە، كوشلاكوۆانىڭ ايتقانى ورىندالدى. ايىپپۇل تۇبىرتەگىن اپارىپ كورسەتىپ «ۋھ» دەپ تىنىشتالدىم.
ول جىلدارداعى مەنىڭ قوعامداعى ورنىم، باس بوستاندىعىم، ازاماتتىق بەت-بەينەمنىڭ ھاۋالى وسىنشالىق بولاتىن. «ليسو بەزگراجدانستۆو» بويىنشا مەن ءوز ەركىمەن تۇرعىلىقتى مەكەنىمنەن باسقا جاققا بارۋعا، قونىس اۋدارۋعا، سايلاۋ، سايلانۋعا، ساياسي ۇيىمدارعا (كومسومول، پارتيا) قاتىناسۋعا قۇقىلى ەمەس ەدىم.
[caption id="attachment_26173" align="aligncenter" width="640"]
تاريحشى ءالىمعازى داۋلەتحان[/caption]
كەڭەس ازاماتتىعىن 17 جىلدان كەيىن الدىم
كەڭەس ازاماتتىعىن 17 جىلدان كەيىن، 1986 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ارەڭ الدىم. 1989 جىلى الماتىعا قونىس اۋدارىپ، ادام قاتارىنا قوسىلعانداي بولدىم. اتتەڭ-اي، شەجىرە قارت مەڭعاليمەن ءبىر كەش سۇحباتتاس بولعاندا، قانشا ەستەلىك الىپ قالار ەدىم-اۋ. ۇردا-جىق كەڭەس ساقشىسى، بوگدە تۇگىل ءوز اكەسىن سىيلامايتىن كوركوكىرەك تولەۋحاندار ول زاماندا دا، بۇگىنگى كۇندە دە قانشاما ادىلەتسىزدىكتەرگە سەبەپشى بولىپ جۇرگەنىن وكىنىشپەن ەسكە العاننان باسقا ەشتەڭە قالمادى-اۋ!
ءقادىرلى جىرسۇيەر قاۋىم، نازارلارىڭىزعا سۇيىنشىلەي ۇسىنعان وسى ارناۋ ولەڭ اقىن تاڭجارىق پوەزياسىنىڭ دا ءدۇر جاۋھارلارى قاتارىنا قوسىلا قويماسا دا، ونىڭ وزىندىك تاعدىرى مەن ازاماتتىق ۇستانىمدارىنىڭ تاربيەلىك ءھام تاعىلىمدىق ورنى ەرەكشە ەكەنىن باسا اتاپ كورسەتكىمىز كەلدى.
جالپى، قازاق پوەزياسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، اباقتىدا ازاپتانىپ جاتقان اقىنداردىڭ حالقىمەن قاۋىشقان ولەڭ-جىرلارى تۋرالى بىلەتىنىمىز شامالى. ماعجان اقىننىڭ بىرەر ولەڭدەرىنەن باسقا باسپا بەتىن كورگەن شىعارمانى اتاي المايمىز. ال، كورشىلەس جۇڭگو تۇرمەسىندە التى جىل جەتى اي جاتقان تاڭجارىق اقىننىڭ تۇرمەدەگى جان تۇرشىگەرلىك ازاپتى عۇمىرىنىڭ تولعاۋ، داستان، ارناۋ ولەڭگە اينالماعان ءبىر ءساتى جوق ەكەن. داۋىلپاز اقىننىڭ مىنا جولدارىن تەبىرەنبەي، اسقاق رۋحىنا باس يمەي وقي المايسىڭ.
جىر مەنەن سارقىلمايدى جىرلاي بەرسەم،
سىر دەگەن تاۋسىلمايدى، تىڭداي بەر سەن.
تۇرمەدە كورگەنىمدى جازام تىڭباي،
بىلمەگەن ءوقىپ-بىلسىن، قيناي بەرسىن!
تانبايمىن، ءتىل تارتپايمىن، دۇشپانمىن شىن،
بوگەلمەي جازىپ ولەم، سەن وقىپ ءول.
تارتامىن اقىر جازا سونىڭ ءۇشىن!
1944 جىل. ءۇرىمجى تۇرمەسى.
مىنەكي، وسىلايشا ورشەلەنگەن قايسار اقىننىڭ «تۇرمە ءحالى» (1945)، «كىلتشىگە» (1945) تولعاۋلارى، كوپتەگەن جىرلارى سونىڭ جارقىن مىسالى بولاتىن.
تۇرمەدە بىرگە جاتقان بىرنەشە ادامداردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازعان ارناۋ ولەڭدەرى دە از ەمەس. ال، مەڭعاليعا ءوز قالاۋى بويىنشا ادەيى ارناپ جازعاندىعى جىر-ماتىنىنەن بەلگىلى.
ويلاپ قاراعان ادامعا، ەرتەڭگى كۇنى نە بولارى بەلگىسىز ءبىر ءمازلۇم تۇتقىننىڭ اپاس-كۇلەستە شىعارعان شاعىن ارناۋىندا ازاماتتىق ورلىك پەن اينىماس ۇستانىمدارى اتويلاپ تۇرعانى تاڭعالدىرماي قويمايدى. مەڭعالي اقساقالدان جازىپ العان وسى شاعىن ارناۋ ولەڭ تاڭجارىق اقىننىڭ شىنجاڭدا جانە قازاقستاندا جاريالانعان كوپ تومدىقتارى مەن تاڭدامالىلارىنان كەزىكتىرە الماعاندىقتان، وسىنداي ازداعان انىقتاما تۇسىنىكتەمەمەن باسپا ءسوز ارقىلى تۋعان حالقىمەن قاۋىشتىرۋدى ءجون كوردىم.
ءسوز سوڭىندا قايدان، قاشان جازىپ العانىم تۋرالى ەشبىر ەسكەرتپەسىز «دوس» دەگەن شاعىن ولەڭىندە قولدا بار تاڭجارىق اقىن شىعارمالارى جيناعىنان تاپپادىم. بۇل شاعىن ولەڭدى دە جىرسۇيەر قاۋىم نازارىنا ۇسىنۋدى لايىق كوردىم. بۇل ولەڭنەن وپاسىز دوسسىماقتارعا دەگەن جيىركەنىشى مەن وزگەلەرگە وسيەتى رەتىندە تاربيەلىك ءمانى زور مۇرا ەكەنى كورىنەدى:
دوس دەگەن سىرىن الماي جولداستىڭ دا،
جولداس بولا كەتتىم مەن جالعاستىم دا.
تاڭداپ، تاۋىپ جۇرمەستەن جولداسىمدى،
وزىمە دە وبال جوق، وڭباسپىن دا.
قۋ قۇيرىق، قانى بۇزىق ءباتشاعاردىڭ،
جانىنا ەندى جاقىن بارماسپىن دا.
نە بەينەت، قانداي قورلىق كورسەم داعى،
بۇل سەرتتەن ولگەنىمشە تانباسپىن دا.
شىنىققان ءار نارسەگە جالعىز جان بار،
اشتان ءولىپ، كوشتەن، ءسىرا، قالماسپىن دا.
جەز اياق «جەزدەم سۇيەر» جىلپىلداقتىڭ،
سوزىنە ەندىگىارى نانباسپىن دا.
1945 جىل. ءۇرىمجى تۇرمەسى. تاڭجارىق جولدى ۇلى.
بۇل ولەڭنىڭ كىمگە ارنالعانىن بىلمەسەك تە، جالدامالى ءبىر ساتقىن قازاقتان تارتقان زيانى مەن وكىنىشى ارقاۋ بولعانى انىق.
دەرەككوز: "ادەبي پورتال"
