قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ (قازپي) 3-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىز. جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باسىندا ستۋدەنتتەر اراسىندا: “بيىلعى ءبىرىنشى كۋرسقا قابىلدانعانداردىڭ ىشىندە ءبىر كەرەمەت كۇيشى جىگىت بار ەكەن” دەگەن اڭگىمە تارادى. “كۇيشى بولعاندا، ەسكى شەرتپە كۇيلەردى تارتادى ەكەن. بايجىگىت دەگەن كۇيشىنىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان مۇراسىن ءتىرىلتىپتى. ول جونىندە م.ماعاۋين “كوكبالاق” دەگەن پوۆەست جازعان. ءتىپتى، كۇيتاباعى دا شىعىپتى. ونى مۇقاڭ ءوز قامقورلىعىندا ۇستايدى ەكەن” دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر بەيتانىس جىگىتتىڭ ابىرويىن اسىرىپ، وزىنە ىنتىقتىرىپ جىبەردى. ونىڭ ۇستىنە م.ماعاۋين – بىزگە ءدارىس بەرەتىن، ستۋدەنتتەر تابىنا سىيلايتىن اتاعى جەر جارعان، ونەگە تۇتاتىن ۇستازىمىز. ول كىسىنىڭ ءىلتيپاتىنا ىلىككەن جىگىت ءبىز ءۇشىن قۇدىرەت.
سودان، ونداي مىقتىمەن جاتاقحانادا نەگە كەزدەسۋ ۇيىمداستىرمايمىز دەگەن بەلسەندىلەر شىقتى. ول كەزدە اقىن-جازۋشىلارمەن، ونەر ادامدارىمەن كەزدەسۋ جاسايتىن جاقسى ءداستۇر بولاتىن. ءمۇيىزى قاراعايداي اعالارىمىز دا جۇپىنى جاتاقحاناعا قومسىنباي قۋانا كەلەتىن. ءبىراق، ءبىءرىنءشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىمەن كەزدەسۋ بولعان ەمەس. كوپ ۇزاماي قازان ايىنىڭ ورتاسىندا 10-شاعىن اۋدانداعى (جاندوسوۆ كوشەسى،159) جاتاقحانانىڭ شاعىن زالىندا كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
ورتا بويلى ارىقشا كەلگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى، كوزى قارشىعانىڭ كوزىندەي، اڭگىمە ايتقاندا دا موينىن قارشىعاداي ءسال قىلت ەتكىزىپ وتىراتىن سىنىق مىنەز جىگىت ەكەن. العاشقىدا توسىرقاڭقىراپ، قولايسىزدانىپ، كوسىلە الماي وتىردى دا، دومبىرانى قولىنا العان كەزىندە بارىپ، شەشىلدى.
دومبىراسىنىڭ ءوزى دە ءبىز ۇستاپ جۇرگەن “وساكاروۆكانىڭ” (قاراعاندىنىڭ جانىندا وسى اتتاس دومبىرا جاسايتىن فابريكا بار ەدى) دومبىراسى ەمەس، قالاقتاي عانا قولدان جاسالعان، اعاشى اشەكەيلەنبەگەن قوراشتاۋ كورىنەتىن قوڭىر اسپاپ. كەيبىرى – “كوممۋنيست”، قالعانى تۇگەل “كومسومول” سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ بەلسەندىلەرىنە بۇل ءبىر “ەسكىنىڭ” قالدىعىنداي بولىپ كورىندى.
تارتقان كۇيلەرى دە بولەك. راديودان ەستىپ، تەلەديداردان كورىپ جۇرگەن جانىڭدى بەبەۋلەتىپ، دەلەبەڭدى قوزدىراتىن ارىندى كۇيلەر ەمەس. باياۋ باستالىپ، جۇرەگىڭدى تەربەپ، ءبىرازدان كەيىن وي تەڭىزىنە الىپ كەتەتىن قامىرىقتى سارىندار. مۇندايدى كۇتپەگەن كەيبىر تىكباقايلار زالدى تاستاپ شىعىپ كەتىپ جاتتى. سوڭىندا قازاقى مايەگى بار ۇركەردەي توپ ىرىكتەلىپ قالدى.
العاشقىدا تاتتىمبەتتىڭ بىزگە بەلگىلى كۇيلەرىن تارتتى. ءبىر ەرەكشەلىگى – شىعارمانى جالاڭ تارتپايدى، ءارقايسىسىنىڭ شىعۋ تەگى مەن اڭىزىن ايتا وتىرىپ شەرتەدى. بۇل اڭگىمەگە ءار بەرىپ، ءورىسىن سوزا ءتۇستى. تاتتىمبەت تۋرالى قالىڭ ورتاعا بەيمالىم، ول كەزدە ايتىلمايتىن، جازىلا قويماعان ءبىراز دەرەكتەردىڭ شەتىن شىعاردى. اڭگىمە ايتقاندا دا “سىزدەر بىلەسىزدەر عوي” دەپ ايتايىن دەگەنىن الدىمەن جۇرتقا ماقۇلداتىپ الادى. ءدال ءبىر ءوزى بىلەتىننىڭ ءبارى باسقالارعا دا ءمالىم سياقتى. مۇنىڭ ءبىر جاقسى جاعى سۇراقتى ازايتىپ، كۇماندى سەيىلتەدى ەكەن. سونىڭ وزىندە ساۋالدان كەندە بولعان جوق. اسىرەسە، اڭگىمە بايجىگىت كۇيلەرىنە ويىسقان كەزدە ساۋال دا، تاڭدانىس پەن تامسانۋ دا كوبەيدى. ويتكەنى، مۇنداي كۇيلەردەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ قۇلاعى الدەقاشان توساڭسىپ، راديودان كۇندە لىقسىپ اعىپ جاتقان قىزىل يدەولوگيانىڭ نوسەرىمەن لايلانىپ، قازاقى كونە سارىنداردى جاتسىنا باستاعان. دەگەنمەن، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ دەنى اۋىلدان كەلگەن، كەشەگى قىزىل قىرعىنداردان قاداۋ-قاداۋ امان قالعان اقساقالدار مەن اجەلەردىڭ كوزىن كورگەن، سارقىتىن ىشكەن، كونەنىڭ ءقادىرىن كوكىرەكتەرىنە توقىپ، اۋىزشا بولسا دا بالالاردىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىراتىن، قايماعى شايقالعانمەن، قۇنارى ءالى كەتە قويماعان ءداستۇرلى قازاقى ورتادان شىققاندار ەدى. العاشقىدا توساڭسىعانمەن، ءار كۇي جۇرەكتەرىنە جاڭا جارىق ساۋلە قۇيعانداي بارعان سايىن قۇنىعا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ۋاقىت قازاقتىڭ تاريحىنا، داستۇرىنە، ءتىلى مەن دىلىنە دەگەن تىڭ سەرپىن اكەلگەن، حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلە باستاعان ويانۋ ءداۋىرى ەدى. كوكىرەگىندە قولامتاسى، جۇرەگىندە جىلت ەتكەن وتى بار قازاق وقۋعا قۇمار، الدەنەنى تۇرتىنەكتەپ ىزدەيتىن، تالپىناتىن، قانداي دا ءبىر ارەكەتكە ۇمتىلاتىن. ۇمىتتەرى زور، وزدەرىنە دەگەن سەنىمدەرى بەكەم، ەرتەڭنەن الدەقانداي جاڭالىق پەن جاقسىلىق كۇتۋشى ەدى…
تالاستىڭ كۇيلەرى سول كوڭىل كۇيگە تازا بۇلاقتىڭ سۋىنداي لىقسىدى.
جۇرە كەلە تالاسپەن جاقىن جولداس، شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسەتىن پىكىرلەس، دوس بولىپ كەتتىك.
ستۋدەنتتەردىڭ ءتۇرلى جيىندارىندا، وقۋ زالدارىندا، جاتاقحاناداعى وتىرىستاردا جۇزدەسەتىنبىز. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، سول كەزدەسۋلەردىڭ سوڭى ءار كەز وڭاشا اڭگىمەگە ۇلاساتىن. اڭگىمەنى كوبىنە ول ايتادى، ءبىز تىڭدايمىز. ونىڭ ايتاتىنى – اڭىزعا بەرگىسىز تاريحي حيكاياتتار. ماسەلەن، “ارقادا مىناداي ءبىر باتىر بولعان (اتى ەسىمدە جوق) دەپ باستايدى. كەرەمەت قىلىشكەر ەكەن دەيدى. سودان جيىرماسىنشى جىلدارى قىزىلدار كەلگەندە ەلدى الگى ادام باستاپ قىتايعا كوشىرىپ ءجۇرىپتى. بىردە شەكاراعا تاياپ قالعاندا قىزىل اسكەر ۇرىككەن ەلدى شەڭگەلىنە ءتۇسىرىپتى. سويتسە، ولاردىڭ كومانديرى دە وزىنشە قىلىشكەر ەكەن دەيدى. اتاعى شىعىپ جۇرگەن سايىسكەردى جەكپە-جەككە شاقىرىپتى. سوندا ەكەۋى اتتىڭ ۇستىنەن اتويلاپ كەلىپ، ەكى رەت قارجاسىپ بارىپ اعىپ ءوتىپ كەتىپتى. ءۇشىنشى اينالىمدا كەزدەسكەندە ورىستىڭ وفيسەرىنىڭ كەۋدەسى اۋناپ ءتۇسىپ، بوكسەسى اتتىڭ ۇستىندە كەتىپتى. كەيىننەن باتىر ايتىپتى-مىس: “ەكى رەت اعىپ وتكەندە ورىستىڭ دەنەسىن تىگىنەن ولشەپ ەدىم. ونىڭ ۇستىنە، قارسىلاسىم قىلىشتى ونەر رەتىندە مەڭگەرمەگەن، ادامدى دوڭبەكشە شاباتىن جەندەت ەكەن. ءۇشىنشى رەتىندە، قىلىشىمدى ويناتىپ ونىڭ قولىن قاعا بەرە قارۋدى ەپپەن سىرعىتىپ ارقا مەن بەلدەمەنىڭ اراسىنداعى جىكتەن وتكىزىپ جىبەردىم”، – دەپ بيپاز باياندايتىن. وسىعان ۇقساس ءابىلقاس دەگەن مەرگەن جونىندە ءبىزدىڭ اۋىلدا دا كەرەمەت اڭگىمەلەر بار دەپ مەن ءسوز قوسام. ءبىراق، تالاستاي اسەرلەپ ايتۋ قايدا. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە بۇلاردىڭ ءبارى “سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاۋلارى”، “باندى” اتالاتىن، جابىق تاقىرىپ ەدى. اقىرى، ىشتەي قۇمىعىپ تاراساتىنبىز.
كەيدە، ونداي اڭگىمەلەردىڭ ارتىن تالاس بۇگىنگى ادەبيەتكە الىپ كەلەتىن. “پالەنشەنىڭ شىعارماسىن وقىدىڭ با، شىلعي وتىرىك”، – دەيتىن. – اق پەن قىزىلدىڭ ەكەۋى دە قازاقتى بىردەي قىرعان. ءبىزدىڭ اۋىلدا مىناداي ءبىر وقيعا بولعان”، – دەپ باستاپ، جاڭاعى شىعارماداعى وقيعا قيسىنىن استاڭ-كەستەڭ ەتەتىن. ماڭايىندا تۇرعان كەيبىر “سوۆەتشىل” ستۋدەنتتەر جانىنان بەزەتىن. ولاردىڭ كوپشىلىگى ونى ەسكى اڭگىمەلەرگە اۋەس، قازاقتان باسقانىڭ ءبارىن جوققا شىعاراتىن قيامپۇرىس، اۋىزەكى اڭگىمەدەن ءارى اسپايتىن قيالي دەپ ويلايتىن.
ال شىن مانىندە، ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ءتىسىمىز باتپاعان، اۋدارمادان عانا تام-تۇمداپ وقىعان ورىس ادەبيەتىن تالاس بالا كۇنىندە-اق تاۋىسقان، سول ارقىلى الەم ادەبيەتىن جەتە يگەرگەن، كوشپەلى مادەنيەتتىڭ دە مايەگىنە ابدەن قانعان، وزىندىك كوزقاراسى بەرىك قالىپتاسقان بولاتىن. ءبىراق، ونىسىن كوزگە ۇرىپ كورسەتپەيتىن. ءتىپتى، ونىڭ ورىس مەكتەبىن بىتىرگەنىن، ورىسشا تازا سويلەپ، ساۋاتتى جازاتىنىن كەيىن عانا بىلدىك. ول ەكى ءتىلدى دە جەتىك بىلەتىن، ەكى مادەنيەتتى تەل ەمگەن، ەكەۋىنىڭ دە باعاسى مەن بيىگىنە جەتە بىلگەن ازامات ەدى.
ونەر جونىندە، كۇي تاريحى تۋرالى سول كەزدە-اق وتە كوپ بىلەتىن. اتاسى ءجۇنىسباي تۋرالى، ءوزىن قالاي باۋلىعانىن تەرمەلەپ ايتاتىن. سودان كۇيشىلەر جونىندە، دومبىرا تۋرالى نەبىر اڭگىمەلەرگە اۋىساتىن. ارقاداعى اتاقتى كۇيشىلەردىڭ بارلىعىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ سانامالايتىن. ولاردىڭ اتىن عانا ەمەس، قيلى تاعدىرلارى جونىندە دە العاشقى ماعلۇماتتى ءوز باسىم تالاستان ەستىدىم. باسقانى ايتپاعاندا، ول كەزدە تاتتىمبەت جونىندەگى دەرەكتەردىڭ ءوزى تام-تۇم عانا بولاتىن.
سولاردىڭ كەيىنگىلەرىنىڭ الدىن كورگەنىن، ءبىرازىن ات جىعىپ ىزدەپ بارعانىن دا ءبىز قىزىعا تىڭدايتىنبىز. ماسەلەن، اقسۋاتتا تۇراتىن باعانالى دەگەن كۇيشىنى ىزدەپ بارعاندا، قوناق قىلىپ جاقسى قارسى العانىمەن، كۇي تارتپاي قويعانىن وكىنىشپەن ەسكە الاتىن. ول سول ستۋدەنت كەزىنىڭ وزىندە مىقتى مۋزىكانتتارمەن ەركىن ارالاسىپ ءجۇردى. بىردە ماعان: “كەنجەحان، ءجۇر، ءۋالي (بەكەنوۆ) اعانىڭ ۇيىنە بارايىق، مەنى شاقىرعان. اڭگىمەسى كەرەمەت، وتە جاقسى ادام”، – دەدى. راديودان عانا كۇيلەرىن ەستىپ جۇرگەن ونداي تانىمال ادامنىڭ ۇيىنە سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارۋعا جۇرەكسىندىم، سىلتاۋ ايتىپ باس تارتتىم. كەيىن ول كىسىمەن الدەنەشە رەت جۇزدەسىپ، اڭگىمەسىن تىڭدادىم، شىنىندا دا ەرەكشە قاراپايىم، سىرباز ادام ەدى. سول كەزدە تالاسپەن بىرگە نەگە بارا سالمادىم ەكەن دەپ ىشتەي وكىندىم. سونىسىنا قاراپ، ءبىز ونى جازۋشى ەمەس، ونەرتانۋشى، ونەرپاز بولادى دەپ بولجايتىنبىز. ءتىپتى، ول ءوزىنىڭ قالام ۇستايتىنىن دا بەرتىنگە دەيىن بىلدىرگەن ەمەس.
بىردە تالاستىڭ: “ارقام قۇرىستاپ، اۋىرىپ تۇر”، – دەگەنى بار. – اراق ىشسەم، وسىلاي ارقامنان تارتادى. اتام: “كۇيدىڭ كيەسى بار، كۇيشىنىڭ ارقاسى بولادى. ءوزىڭدى تازا ۇستا”، – دەۋشى ەدى. مەن وسىنى ارمياعا بارعاندا ۇرتتاپ كورىپ ەدىم، سودان اۋزىما السام بولدى، ارقامنان الادى. تەمەكىنى دە سوندا ۇيرەندىم”، – دەدى. ءبىز ول كەزدە ونداي “كيە”، “ارقا” دەگەن سياقتى عايىپتىڭ اڭگىمەلەرىنە سەنۋدەن قالعانبىز. ءبىراق، كوڭىل ءۇشىن: “وندا، ىشپە. شىلىم شەكپە” دەدىم. ول كەزدە اراق-شاراپ، سىرا ءىشۋ ستۋدەنتتەر اراسىندا دا بەلەڭ العان كەز. ونسىز وتىرىس، اڭگىمە قىزبايتىن. كەيىننەن ول تەمەكىنى قويىپ كەتتى، ول دا ءداتىنىڭ بەرىكتىگىنەن بولۋ كەرەك، ال ىشىمدىككە ءاۋ باستا اۋەستىگى جوق ەدى.
ورىسشا جەتىك بىلگەننىڭ ارقاسىندا تالاس ورىس توبىنداعى بالالارمەن دە ارالاسىپ ءجۇردى. كەيىننەن بەلگىلى تەلەجۋرناليست بولعان رەريح (ول كەزدە ونىڭ فاميلياسى باسقا، بۇيرا شاشتى، سەڭسەڭ باس بالا ەدى)، بەلگىلى ادەبيەتشى ت.توقبەرگەنوۆتىڭ ۇلى رومان، تاعى دا سول سياقتى قالادا وسكەن، قىلىقتارى بىزگە ورەسكەلدەۋ كورىنەتىن ءبىر توپ بار ەدى. ول سول “شوقىنشىلاردىڭ” (تالاستىڭ ءوز “تەرمينى”) دا اراسىندا دا بالىقتاي جۇزەتىن.
تالاس كەلە-كەلە فاكۋلتەتتەگى داۋلەسكەر كۇيشى رەتىندە “قۇرمەتكە” يە بولعان. اناۋ-مىناۋ كەزدەسۋلەرگە، كونسەرتتەر مەن جيىندارعا ونى اتتاي قالاپ شاقىراتىن.
ول كەزدە فاكۋلتەتتەر مەن ينستيتۋتتار اراسىندا ءارتۇرلى بىلىم-ونەر سايىستارى وتكىزىلىپ تۇراتىن. 1977 جىلدىڭ كۇزىندە سونداي رەسپۋبليكالىق سايىس جەنپي-دىڭ گوگول كوشەسىندەگى بەلگىلى عيماراتىندا وتكىزىلدى. رەسپۋبليكاداعى قازاق فيلولوگياسى فاكۋلتەتتەرىنىڭ بىلگىر، ونەرلى دەگەن ستۋدەنتتەرى جينالدى. كازپي-دىڭ نامىسىن ىشىمىزدەگى ادەبيەت بويىنشا ءبىلىمپازىمىز – 3-كۋرستىڭ ستۋدەنتى تۇرسىنجان شاپاي، قازاق ءتىلى بويىنشا ءبىلىمپازىمىز – 4-كۋرس ستۋدەنتى ءاسيپات المەتوۆا، ونەرپاز رەتىندە تالاسبەك اسەمقۇلوۆ قورعايتىن بولدى. بەكەتوۆ ايتقالي دەگەن مەنىڭ كۋرستاسىم ەكەۋمىز – قوسالقى “ويىنشىمىز”. سايىس وتە تارتىستى ءوتتى، ايماقتاردان نەبىر تالانتتى ستۋدەنتتەر كەلدى. ماسەلەن، قازىرگى قازاققا بەلگىلى اقىن ابۋباكىر قايرانوۆ سول جولى سەمەيدىڭ پەدينستيتۋتىنان كەلىپ ونەر كورسەتىپ ەدى. ناتيجەسىندە كازپيكازگۋ-دەن كەيىن ەكىنشى ورىندى يەلەندى.
سايىس سوڭىندا ەسكەرتكىش بولسىن دەپ فوتوستۋدياعا ارنايى بارىپ سۋرەتكە تۇستىك. ول ۋاقىتتا قازىرگىدەي اركىمنىڭ قولىندا فوتواپپارات جوق.
ادەپكى جاعدايدى تاپتىشتەپ جازىپ وتىرعانىم دا وسى سۋرەتكە بايلانىستى.
سول سۋرەتتى تالاسبەك قايتقاننان كەيىن جارى زيرا ناۋرىزبايەۆا البومنان تاۋىپ الىپ (40 جىلعا جۋىقتاعاندا)، فەيسبۋككە جاريالادى. مەن وعان تۇسىنىك جازدىم. سۋرەت ارقىلى سوناۋ بوزبالا كەزگە ءبىر بارىپ قايتتىق. ءتىپتى، وسى ەستەلىكتى جازۋعا دا سول سۋرەت تۇرتكى بولدى.
زىمىراعان ۋاقىت. “…جىگىتتىك ءوتتى كوردىڭ بە؟ كارىلىككە كوندىڭ بە؟”…(اباي). كىم كەشەگى جانىڭدا جۇرگەن زامانداسى جونىندە ەستەلىك جازام دەپ ويلايدى… ۋاقىت ءوزى الىپ كەلەدى ەكەن.
اياق استىنان كوز جازىپ قالعان تالاسبەك تۋرالى ءبىراز دۇنيە جازىلدى، اقىرىن كۇتتىم، ونى مەنەن دە جاقسى بىلەتىندەر بار ەدى عوي دەپ. ءبىراق، مەن بىلەتىن جايلاردىڭ شەتى شىعا قويمادى. سودان سوڭ زيرانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، دوستىق، زامانداستىق پارىزدى وتەۋگە تاۋەكەل ەتتىك.
1978 جىلدىڭ جازى. ءبىز ديپلوم قورعاپ جاتقانبىز. ينستيتۋتتىڭ الدىندا تالاس جولىعىپ قالدى. حال-جاعداي سۇراسقاننان كەيىن، “قالاي الماتىدا قالاتىن بولدىڭ با؟ – دەپ سۇرادى. الدىندا سونداي ءبىر اڭگىمە بولعان، ۇستازدارىمىز الماتىدا قال، جۇمىسقا تۇرۋعا كومەكتەسەيىك دەگەندەي سىڭاي بىلدىرگەن. ودان تالاس حاباردار ەدى. مەن باسىمدى شايقادىم: “وعان جاعداي بولماي تۇر. شەشەي ناۋقاس. مەن جالعىز بالامىن. ەلگە بارماسام، بولمايدى“ دەدىم. ول: “ءسوز سىڭايىڭا قاراعاندا، ءبىزدىڭ جاقتى جالماۋىزداي جالماپ جاتقان پوليگوننىڭ دەرتى بولدى عوي”، – دەدى. مەن باسىمدى يزەپ، “سولاي بولىپ تۇر “، – دەدىم. ”مىقتى بول. مەنىڭ دە اتامنان باستاپ، تۋىسقاندارىمنىڭ كوبىن سول وبىر جالمادى”، – دەدى. مەن وعان ۇستازىمىز م.ءماعاۋيننىڭ ايتقان ءتامسىلىن ايتىپ بەردىم. ول كىسى ماعان: “كەنجەحان، سەنىڭ الماتىدا قالعانىڭ ءجون. قالامىڭ توسەلىپ، ءوزىڭ قالىپتاسۋ ءۇشىن ورتا كەرەك. ال اۋىلعا بارساڭ باسقا جولعا تۇسەسىڭ. مەنىڭ ەكى ماتەماتيك ءمۇعالىمىم بار ەدى. وتە تالانتتى ادامدار بولاتىن. الماتىدا بولعاندا ەكەۋى دە عىلىم دوكتورى بولاتىن ەدى. اۋىلدا ەتەك باستى بولىپ قالىپ قويدى. مەكتەپتىڭ ديرەكتورلىعىنان ارىعا بارعان جوق” دەگەن. تالاس: “ءيا، مۇحاڭدىكى دۇرىس قوي. ءبىراق، سەن قالاي اۋىلعا بارمايسىڭ؟! تەزىرەك قايتۋعا تىرىس” دەدى.
سول كەتكەننەن مەن اۋىلدا تابانى كۇرەكتەي جەتى جىل ءجۇردىم…
ول كەزدە قازىرگىدەي تەلەفون جوق. حات جازۋدان سۋىنعانبىز. ءسويتىپ ەكى-ۇش جىلداي حابارسىز كەتتىك. 1982 جىلى مەن ءساتى ءتۇسىپ سىرتتاي اسپيرانتۋراعا ءتۇستىم. تالاس جاڭادان اشىلعان قازاقتىڭ ۇلت-اسپاپتار مۋزەيىندە قۇرىلعان “سازگەن” فولكلورلىق انسامبلىندە كۇيشى بولىپ ءجۇر ەكەن. ۇزىنقۇلاقتان ەستىپ، “سۋمنىڭ” قاسىنداعى كونە ۇيدە ورنالاسقان مۋزەيگە ىزدەپ باردىم. مۋزەيدىڭ الدىندا ەڭسەلى ەتىپ نارقوبىزدىڭ ءمۇسىنىن قويىپتى. كورمەسى دە كەرەمەت. “سازگەننىڭ” مۇشەلەرى تۇگەل ۇلتتىق كيىم كيگەن، تالاستىڭ ۇستىندە ويۋ-ورنەك سالىنعان شولاق جەڭسىرما شاپان، باسىندا تاقيا. ءوزى كوپ ايتاتىن بايىرعى قازاق كۇيشىلەرىنىڭ پوشىمىنان اۋماي قالىپتى. ول كەز ءۇشىن مۇنىڭ بارلىعى تاڭسىق دۇنيە. ءبىزدىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىعان ءاندى كوزىن جۇمىپ الىپ، بالقىپ-شالقىپ ايتاتىن قوجاحمەت دەگەن ونەرپاز جىگىت بار ەدى، ول دا بىرگە ەكەن (قوجاحمەت ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىمىزدى باسقارىپ ەدى). ۇشەۋمىز شۇرقىراستىق تا قالدىق. كەشكە جالدامالى پاتەردىڭ بىرىندە باس قوسىپ، ءبىراز دۋمانداتىپ تا جىبەردىك. كۇي تارتىلدى، ءان ايتىلدى. ودان قالسا، باياعى تالاستىڭ اڭگىمەشىلدىگى. اڭگىمە سۋالا باستاعاندا انەكدوتقا كوشەدى. سول كەزدە تالاستىڭ جادىنىڭ زەرەكتىگىنە تاڭقالۋشى ەدىم، اناۋ اۋىلدا اقساقالداردان باياعىدا ەستىگەن اڭگىمەلەرىندەگى ادامداردىڭ اتى-جونىنە كەشە عانا ەستىگەندەي مۇدىرمەيتىن. انەكدوتقا دا سولاي ەدى، باستاپ بەرسەڭ بولدى، تىنباي تۋىنداتا بەرەتىن. وقىعان كىتابىندا ءدال سولاي ەگجەي-تەگجەيلى باياندايتىن.
1985 جىلى ءبىز الماتىعا كوشىپ كەلدىك. تالاس پەن تۇرسىنجان شاپاي ءبىر جەردە بولىپ شىقتى. “جازۋشى” باسپاسىندا. مۇحاڭ (م. ماعاۋين) باس رەداكتور. ەكەۋى دە سول كىسىنىڭ پاناسىندا. ول كەزدە الماتىدا جۇمىس تابۋ دەگەن قيامەت-قايىم. اسپيرانتۋرا بىتىرسەم دە، ءبىراز بوس ءجۇردىم. قالا كەزىپ، تابالدىرىق توزدىرىپ بارىپ، اينالىپ سوعاتىنىم سولار. اراكىدىك ولار ۇشەۋ بولىپ جينالادى، سالىپ ۇرىپ ورتالىق كومسومول كوميتەتىندە ىستەيتىن عالىم دوسكەن كەلىپ قوسىلادى. ءار قايسىسى وزدەرىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ حيكاياسىن باياندايدى. مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن بولۋ كەرەك. اسىرەسە، عالىم ءوزىنىڭ بالەنباي اي جۇمىس تابا الماي جۇرگەندەگى ءمۇلايىم جاعدايىن بەيىمبەتتىڭ “كۇلپاش” اڭگىمەسىندەگى ماقتىمنىڭ بەينەسىمەن شەندەستىرىپ، توندىرە ايتقاندا، مەن ءوز جاعدايىما شۇكىرشىلىك جاسايتىنمىن.
ۇشەۋى دە مارقايىپ ءوسىپ كەتكەن. ادەبيەت جونىندەگى اڭگىمەلەرى دە كەسەك. ماقالالارى شىعىپ، شىعارماشىلىقتارى ءجۇرىپ جاتىر. ادەبي ورتاعا تانىلىپ قالعان. قالامگەرلەردىڭ قالىڭ ورتاسىندا. مەن ءوزىمنىڭ ءبىراز دۇنيەدەن كەش قالعانىمدى ىشتەي مويىندادىم. اينالىپ تاعى ءبىر سوققانىمدا ولار مەنىڭ تارتىنشاقتاعانىما قاراماي، قولقالاپ وتىرىپ، مۇحاڭا كىرگىزدى. “ۇستازىڭ ەمەس پە، ءوزىڭدى بىلەدى، سالەم بەرىپ، جاعدايىڭدى ايت، ونىڭ ەش ابەستىگى جوق”، – دەدى.
جەتى جىل ءوتىپ كەتسە دە، ۇستازىم ۇمىتپاپتى، جاقسى قابىلدادى. ءبىراز اقىل-كەڭەستەر ايتتى. جۇمىستىڭ ىڭعايى بولماعانمەن، باسپادا جابىق رەسەنزيا دەگەن بولادى ەكەن. قاراۋىنداعى ءبىراز جىگىتتەردى شاقىرىپ تاپسىرما بەردى. “مىناۋ كەنجەحان ءماتىجانوۆ (مەنىڭ فاميليامدى سولاي ايتۋشى ەدى) دەگەن جىگىت، ادەبيەتشى، مەنىڭ شاكىرتىم، قولۇشتارىڭدى بەرىپ كومەكتەسىپ تۇرىڭدار”، – دەدى. ماعان قاراپ: ”قارنىڭ اشقاندا كەلىپ تۇر. قازاقتىڭ قالام ۇستاعانىنىڭ بارلىعى وسى جولدان وتكەن”، – دەدى. توبەم كوككە جەتكەندەي، مارقايىپ شىقتىم.
تۇرسىنجان مەن تالاس تا وزدەرى ءبىر ۇلى ءىس بىتىرگەندەي قاۋقىلداسىپ قالدى.
وسىدان كەيىن ءبىز ءۇيىرىمىزدى قايتا تاپقانداي باۋىرلاسىپ كەتتىك. تالاس ءالى ۇيلەنبەگەن. تۇرسىنجان مەن نازگۇل ەكى بالاسىمەن “كىشى ستانيسا” دەگەن جەرگە قونىستانعان ەكەن. قۇداي قوسقاندا، ءدال سولاردىڭ ءۇيى تۇرعان توبەنىڭ استىنداعى سايدىڭ تابانىنان ءبىز دە ىرگە تەپتىك.
تۇرسىنجاننىڭ ءۇيى ءبارىمىز باس قوساتىن شتاب ءتارىزدى. سول ماڭايدا تۇراتىن ەسەنعالي راۋشانوۆ، امانحان ءالىموۆتان باستاپ، مارقۇم ەرىك اسقاروۆ، بەكبولات تىلەۋحان، امانتاي ءشارىپ، تاعى دا ءبىراز جىگىتتەرمەن سول ۇيدە تانىستىم.
پاتەردە تۇراتىن سالت جىگىت تالاس تا كوبىنەسە سول ۇيدە جۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋىنىڭ جۇمىسى ءبىر. قولى بوساعاندا عالىم كەلەدى. ۇشەۋى قوسىلعاندا اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جىبەرەدى. اسىرەسە، ءازىل-قالجىڭدارى سويقان. عالىم مەن تۇرسىنجان قوسىلىپ الىپ، تالاستى قىجىرتادى. وعان بەرىلە قوياتىن تالاس پا؟ كەيدە، قاراپ وتىراسىڭ با دەگەندەي، ارالىققا مەنى تارتپاقتايدى. باياعىداعى قۇرداستاردىڭ اراسىنداعى تاتاۋسىز، ءبىراق، استارى تەرەڭ، قىرتىسى مول، سالماعى دا ءزىل باتپان ءازىل-قالجىڭ ءورىس الاتىن. اسىرەسە، عالىم قايداعىنى ويدان قيىستىرىپ، نەبىر قۇيتىرقى ويىندار ۇيىمداستىرىپ، باتىرىڭقىراپ جىبەرەتىن… كەزىندە اشقاراق جاستىق كوڭىلگە قوراش كورىنەتىن سول ءبىر كەزەڭ، بۇگىندە قاراساڭ، ناعىز بال-داۋرەن ەكەن. جاستىقتىڭ باعاسىنا كىم جەتىپتى!
كەيىننەن دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بولىپ، الاساپىران باستالعان كەزدە “تۇرىمتاي – تۇسىنا، بالاپان – باسىنا” كەتكەندەي بولدى. بۇرىنعى ارالاستىقتىڭ جولى جىڭىشكەردى. الىستان سىيلاسىپ، سىرتتاي تىلەكتەستىك كۇيگە كوشتىك.
بۇل كەزدە تالاس شىعارماشىلىققا ءبىرجولاتا بەت بۇرعان. العاشقى تىرناقالدىسى “شىمدان” دەگەن پوۆەسى بولدى. ۇمىتپاسام، “جالىن” جۋرنالىندا جارىق كوردى. جۇرتشىلىق جىلى قابىلدادى. تالاستىڭ ءبىر قىزىعى – پىكىردى اشىق سۇرايتىن. بىردەن تەلوفون سوعىپ: “كەنجەحان، وقىدىڭ با؟ – دەدى. وقىدىم، – دەدىم. – قالاي ەكەن؟”. جوپەلدەمەدە تەلەفونمەن نە ايتا قوياسىڭ. – تاماشا، – دەدىم. نەسى، قاي جەرى؟ – دەپ باستىرمالاتتى. ءبىراز توسىلىپ بارىپ، “اناۋ سويىلمەن سوعىساتىن تۇستاردى كەرەمەت سۋرەتتەپسىڭ”، – دەدىم. “ا.ا.ا… دەپ ىڭىرانىپ بارىپ، دوسكەن ەكەۋىڭنىڭ پىكىرىڭ ءبىر جەردەن شىقتى“، – دەدى دە ارى قاراي ءوزى سويلەپ كەتتى… شىنىندا دا، تىرناقالدىسىمەن وسىنداي تۇتاس تۋىندى اكەلگەن ونىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتى وتە جوعارى بولاتىن.
كەيىننەن “اتايى” دەگەن بالالارعا ارنالعان تاماشا تۋىندى جازدى. بۇل كيپلينگتىڭ “ماۋگلييىمەن” تايتالاسا وتىرىپ جازىلعان قازاق توپىراعىنداعى تۇرەن تۇسپەگەن تىڭ تاقىرىپ ەدى. وسى ەكى پوۆەست ارقىلى-اق تالاسبەك ءوزىنىڭ قالامگەرلىك بيىگىن تولىق يەلەندى. ءبارىمىز ەندى ودان قابىرعالى، كەسەك تۋىندىلار كۇتتىك.
ءبىراق، بۇل كەزدە قوعامداعى كوركەم ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس وزگەرگەن. ادەبي ورتا ىدىرادى، وقىرمان قاۋىم باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى، كىتاپ شىعارۋ قيىنداپ، قالاماقى جوعالدى، جازۋشىلار جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشتى.
مىنە، وسىنداي قىسپاقتىڭ قۇرساۋىندا قالعانداردىڭ ءبىرى تالاسبەك بولعانداي. جالاقىسى كۇنكورىسكە تاتيتىن اكىمشىلىكتە قىزمەت ىستەۋ، ساۋدا-ساتتىق، كاسىپكەرلىك ونىڭ قولى ەمەس ەدى. ىڭعايىنا جۇرەتىن باسپالار تاراپ جاتتى، ادەبي جۋرنالدار جانسىزداندى. تەك ءبىر جول – ءارتۇرلى باعىت ۇستانعان كونەسى بار، جاڭاسى بار، مەرزىمدى باسىلىمدار عانا قالعان.
تالاس ءبىرتىندەپ سولاردىڭ بەلسەندى اۆتورىنا اينالدى. بۇل جەردە دە ول ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن قالام قايراتىن تاعى دا تانىتتى. ونەر مەن ادەبيەتتى بىلاي قويعاندا، اناۋ-مىناۋدىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن سوعىس تاقىرىبىنا دەيىن قوپارا جازدى. كەڭەستىك كەزدە قولىنا بايلاۋ، تىلىنە كۇرمەۋ بولعان قىسپاقتان قۇتىلىپ، قۇلاشتى كەڭگە جايدى، اشىلا، اشىنا جازدى.
دەگەنمەن، ءابسوليۋتتى ەركىندىك ەشقاشان بولمايدى، ءار نارسەنىڭ شەت-شەبىرى، ادەپ-شەڭبەرى بولۋى ءتيىس. زامان الماسىپ جاتقان توڭكەرىستەر كەزىندە وسى ادامي ادەپتىڭ دە شەڭبەرى بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، اق پەن قارا ميداي ارالاسىپ كەتە مە دەيمىن. سونداي توڭكەرىستىڭ قارا الا توپانى ءبىزدىڭ مەرزىمدى باسپاسوزگە دە سوقپاي وتكەن جوق. وتكەنگە توپىراق شاشۋ، “الىپتاردىڭ” ءوزىن اتتان اۋدارىپ ءتۇسىرۋ، “ۇلىلاردى” بىر-بىرىمەن اتىستىرىپ-شابىستىرۋ، اعالاردىڭ اراسىن ارانداتۋ، زامانداستاردى بىر-بىرىنە سويىپ سالعىزۋ سياقتى ءۇردىس ەتەك الدى. العاشقىدا “سار جاعال” دەپ اتالعان گازەت-جۋرنالداردان باستالعان بۇل سويقان، بىرتە-بىرتە ادەبي باسىلىمدارعا دا اۋىستى. ەل ەلىردى، جۇرت جىندانعانداي بولدى. ەلەرمەندەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، “ءۇريت-سوق” دەيتىن جاقىبايلار كوبەيدى. قابىرعالى قالامگەرلەردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىنىڭ بەتتەرىن ايمانداي قىلدى. الدى سوتتاسۋعا دەيىن باردى. ارتى كورمەستەي بولىپ ارازداسىپ تىندى. قاسيەتتى دەپ جۇرگەن قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءبىرازى ءبىر ساتتە “بىلاپىتحاناعا”(تالاسبەكتىڭ ءوز ءسوزى) اينالىپ كەتتى.
قىزدى-قىزدىمەن سول “بىلاپىتحانانىڭ” باتپاعىنا اياعىن باتىرىپ العانىن تالاسبەكتىڭ ءوزى دە بايقاماي قالعان سياقتى. جاندايشاپ جۇرت “سويدى”، “سابادى”، “ءولتىردى” دەگەن ماراپاتتاردى قارشا بوراتتى. “سابالعانداردىڭ” ىشىندە تالاسبەكتىڭ تاماشا اعالارى، قيماس قۇرداستارى مەن جاقىن دوستارى دا كەتتى. ءبىز سانىمىزدى سوقتىق، تاقىمىمىزدى قىستىق، ءبىراق، “ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق”. باسپاسوزگە شىققاندى بالتالاپ وشىرە المايسىڭ!
ءبىر قىزىعى، سولاردىڭ ىشىندە ونىمەن جاعالاسىپ، تايتالاسىپ، قارىمتا قايتارىپ، ەگەسكە تۇسكەندەرى جوققا ءتان ەكەن. ارينە، قولدارىن ۋقالاپ، ءورتتىڭ ءورشي ءتۇسۋىن اسىعا كۇتكەندەر وتە كوپ بولدى. سولاردىڭ ىزاسىنا قاراي، قارىمتا ماقالا جازىلمادى. ەلەۋسىزدىك پەن ۇنسىزدىك ورنادى. ءتىپتى، ەشقانداي ەشتەڭە بولماعانداي.
وسىندايدا مەنىڭ ويىما امەريكاندىق جۋرناليست روبەرت گريننىڭ ءبىر مىسالى تۇسەدى: “كۇندەردىڭ كۇنىندە ساياساتكەر گ.ك.چەستەرتوننىڭ ەكونوميكالىق كوزقاراستارى باسپاسوزدە بەلگىلى بەرنارد شوۋدىڭ تاراپىنان سىنعا ۇشىراعان ساتتە، ونىڭ دوستارى قارىمتا جاۋاپتى تاعاتسىزدانا كۇتتى، ءبىراق، ولار كۇتكەندەي جاۋاپ بولمادى. سول ءۇشىن ح.بەللوك دەگەن تاريحشى ونى قاتتى جازعىردى. سوندا ول بىلاي دەگەن ەكەن: “قىمباتتى بەللوك، مەن وعان تاماشا جاۋاپ بەردىم. شوۋ سياقتى وتكىر ويلى ادامعا ۇنسىزدىكتەن ارتىق ازاپتى جاۋاپ بولمايدى” (كليفتونفاديمان، “انەكدوتتىڭ قوڭىر كىتاپشاسى”، 1985).
…ءيا، ءبارى وتتى-كەتتى. ارتىنا سىزداعان جۇرەك، كۇلپارشا بولىپ سىنعان دوستىق كوڭىل، الارمان بولىپ بۇزىلعان ەلدىڭ نيەتىن قالدىرىپ قارا تاسقىن دا قۇردىمعا سارىقتى. سولاردىڭ ىشىندە جارعا سوعىپ، جاعانى بۇزىپ دومالاعان جۇمىر تاستاي تالاستىڭ بىرەر ماقالاسى دا كەتتى.
ال ءبىز ءۇشىن ەڭ قىمباتى – تۇنىق تۇماداي، ءمولدىر بۇلاقتاي تالاستىڭ كۇيلەرى مەن شىعارمالارى.
ول قايسارلىق تانىتتى، ەشتەڭەدەن جاسىعان جوق، تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن قانشا تارتسا دا، جانى كۇيزەلىپ، جانۇشىرسا دا قالامىن قولىنان تۇسىرگەن جوق. تىنباي جازدى، تىنىمسىز ەڭبەك ەتتى. بار راحاتتى سودان تاپتى. بۇل – ۇلكەن تالانتقا، بيىك رۋحتى ادامعا عانا ءتان قاسيەت ەدى. كەيدە ويلايمىن، سونشالىقتى جانىن جەمەسە، تالاستان وسىنشالىقتى قۋاتتى ونەر شىعار ما ەدى، شىقپاس پا ەدى دەپ.
كەيىنىرەك، ۇلتتىق كىتاپحانادا ءبىر كەزىگىپ قالعانىمىزدا ول اقسيا كۇلىپ، سومكەسىن اشىپ، ىشىنەن ءبىر كىتاپ شىعارىپ اسىعىستاۋ قولتاڭبا جازىپ، ۇسىندى.
قاراسام، “ءتالتۇس” دەگەن رومانى ەكەن. “وقىپ شىعىپ، پىكىرىڭدى ايت. “سوروس” قورىنىڭ كۇشىمەن شىعاردىم. بۇكىل ينتەرنەت جارىلىپ جاتىر. ماعان ادەبيەتشىلەردىڭ پىكىرى قىمبات”، – دەدى جىميا ەزۋ تارتىپ. بايقايمىن، وسى شىعارماسىنا ءوزى دە ريزا سياقتى. ورنىما جايعاسقاننان كەيىن، بەتىن اشسام، “دوسىم كەنجەحانعا شىن جۇرەكتەن. اۆتور. 14/06/2005 ج.” دەپ جازىپتى. جۇرەگىم ەلجىرەپ، مەنەن جىراقتاۋ بارىپ وتىرعان تالاسقا كوز تاستادىم. باياعى بالاڭ بوزبالانىڭ ورنىندا ەر ورتاسى جاسقا كەلگەن، ماڭدايى قاسقايعان، ەكى شەكەسى بۇدىرايعان، ەكى قۇلاعى قالقايعان، بەت الپەتى دوڭگەلەنگەن، تولىق دەنەلى، ارقاردىڭ قۇلجاسىنداي سالقام وتىرعان جىگىت اعاسىن كوردىم.
ودان كەيىن دە تالاس تىنىم تاپقان جوق. ينتەرنەتتەگى سايتتاردان باستاپ، رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوزدىڭ بارلىعىندا ونىڭ ماقالالارى بۇرقىراپ شىعىپ جاتادى. ءبىرىن وقىساق، ەندى ءبىرىن “ايتقىشتاردىڭ” اۋزىنان ەستيمىز. سونىڭ ىشىندە “الماتى اقشامىنا” شىققان تىزبەكتى ماقالالارى ەلدىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەندى. ءتىپتى، ونىڭ اتى شەت ەلگە دە جەتە باستاپتى. بىردە ىسساپارمەن بەلگياعا جول ءتۇستى. جولاي پاريجدەگى قازاقستان ەلشىلىگىندە ايالدادىق. سودان اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ، ەلشىلىكتىڭ مادەنيەت جونىندەگى قىزمەتكەرى: “تالاسبەك اسەمقۇلوۆتى بىلەسىزدەر مە؟”– دەپ سۇراعانى. سويتسەك، ولار ونىڭ كۇيشىلىك ونەرىنەن باستاپ، اسقار سۇلەيمەنوۆ جونىندەگى ماقالاسىنا دەيىن تامسانا ايتىپ وتىر. “ءبىز ونى پاريجگە شاقىرماقشىمىز، دوسىڭىز بولسا، سالەم ايتىڭىز”، – دەپ ماعان مىندەت جۇكتەپ قويدى. مەنىڭ ويىما، وسىدان بىرەر جىل بۇرىنعى تالاستىڭ: “مەن ومىرىمدە ءبىر شەت ەلگە شىعىپ كورمەپپىن” دەگەن اڭگىمەسى ورالدى. مىنە، ونەردىڭ قۇدىرەتى، ەندى ونى الەمگە ءوزى الىپ ۇشاتىن بولدى دەپ ويلادىم. شىنىندا دا، كەيىن تالاسبەك پاريجدە تاماشا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ قايتىپتى.
…زيرا ءوتىنىش جاساعاننان سوڭ، باياعىدا سورەگە قويىپ قويعان “ءتالتۇس” رومانىن قايتا قولىما الىپ، وقىپ شىقتىم.
الدىمەن، روماننىڭ اتى نەگە “ءتالتۇس” دەپ ويلادىم. شىعارمادا وسى تەكتەس ۇعىم بىر-ەكى جەردە قولدانىلادى. وندا دا “جاسىڭ بولسا، ءتۇس اۋعان تۇسقا كەلىپ قالدى” دەگەن سىڭايدا. ولاي بولسا، بۇل تالاستىڭ ەلۋگە تاياعان جاسىن مەڭزەپ وتىر ما؟ الدە، بۇل رومان تالاس شىعارماشىلىعىنىڭ “ءتالتۇسى” دەگەنگە سايا ما؟ مەنىڭشە، ەكەۋى دە بار.
ويتكەنى، بۇل – اۆتوبيوگرافيالىق رومان. ونىڭ باس كەيىپكەرى اجىگەرەي – تالاسبەكتىڭ ءوزى. كەيىپكەرلەردىڭ اتى وزگەرگەنمەن، باياعى ونىڭ بوزبالا كەزىندە جىرداي عىپ ايتاتىن وقيعالار قاز- قالپىندا سايراپ تۇر. رومان جەلىسى ويىندا باياعىدان پىسكەن، ساناسىندا ابدەن سار تاپ بولىپ ساقتالعان، ءوزى كوزىمەن كورگەن، قۇلاعىمەن ەستىگەن، قولىمەن ۇستاعان دەرەكتى دۇنيەلەردىڭ جيىنتىعى.
ءومىرباياننىڭ ءبارى كوركەم شىعارما بولا بەرمەيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ يدەيالىق نىساناسىن كوشپەلى وركەنيەتتىڭ سوڭعى سارقىنىن، بىلايشا ايتقاندا قازاقى ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ تۇياق سەرپەرىن باياندايتىن وقيعالارمەن ءورىپ، قوس تەمىرقازىققا اكەلىپ ماتاستىرا بايلاعان. قوس قازىق – كۇيشى اقساقال سابىت پەن جيەن-نەمەرەسى اجىگەرەي.
ال كۇيدىڭ قۇدىرەتىن، كۇيشىلەردىڭ تاعدىر تالايىن، جالپى ءداستۇرلى قازاق ونەرىنىڭ تابيعاتى مەن تاريحىن تالاستان ارتىق بىلەتىن ادام جوق. بۇل – ونىڭ تاعدىر-تالايى. ونى جازباسقا ءاددىسى جوق ەدى. بۇعان دەيىنگى جازىلعان دۇنيەلەر وسىعان دايىندىق ىسپەتتەس بولعان بولار. رومان جازىلعان كەزدەگى تۇرمىستىق قيىندىقتاردىڭ ەشقايسىسىنا قاراماستان الاڭسىز وتىرىپ، جانكەشتىلىكپەن اياقتاپ شىققان. بالكىم، سودان جانىنا شىعارماشىلىق راحات تاپقان بولار!
قالاي دەگەندە دە، قازاق ادەبيەتىنە الماعايىپ زاماندا تاماشا ءبىر تۋىندى كەلدى. شىعارمانىڭ وقيعالار جەلىسى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىن قامتيدى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ بالالىق شاعى. قىرىق جىل بويىنا تولقىن-تولقىن وتكەن توڭكەرىس، اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، دۇنيەجۇلىك سوعىس ابدەن قانسىراتقان قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەسىن ەندى جيىپ كەلە جاتقان ءداۋىرى.
ارينە، قازاق ادەبيەتىندە بۇل تاقىرىپتى قاۋزاعان ءبىراز شىعارمالار بولدى. ءبىراق، تالاس ول سۇرلەۋگە تۇسپەيدى، وزىنشە باسقا قيانعا تارتادى. سۋرەتتەلىپ وتىرعان كەزەڭ بىرەۋ بولعانمەن، كوزقاراس مۇلدە باسقا. بۇرىنعى “قازان توڭكەرىسى ءبىزدى تەڭدىككە جەتكىزدى، كەڭەستىك يدەولوگيا كوسەگەمىزدى كوگەرتتى” دەگەن ۇستانىمدى كۇل-تالقان ەتەدى. سابىت، جۇماقان، كەنەسارى، ءيلاپى، احمەتجان، شەرىم سياقتى تالقان بولعان تاعدىرلار ارقىلى قىزىل توپالاڭنىڭ قازاق دالاسىنا الىپ كەلگەن لاڭىنىڭ بار قوياسىن اشادى. ولاردىڭ ءبارى – باي-باعىلان، باتىر، سال-سەرى، كۇيشى، ۇستا دەگەن سياقتى ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعاندار بولاتىن. جازۋشى قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن امان قالعان سول كەيىپكەرلەر اڭگىمەسى ارقىلى قازاق وركەنيەتىنىڭ التىن دىڭگەكتەرىنىڭ قالاي وتالىپ، اسپانىنىڭ قالاي ورتاسىنا تۇسكەنىن جەرىنە جەتكىزە قاپىسىز سۋرەتتەيدى.
روماندا كوڭىلدى سۋرەتتەر وتە سيرەك، ىلعي وتكەننىڭ تۇڭعيىعىنا ۇڭىلگەن قامىرىقتى وقيعالار، كۇرسىنۋ مەن وكسۋ كوپ. ءتىپتى، اجىگەرەي مەن گۇلشاتتىڭ اراسىنداعى العاشقى ماحابباتتىڭ تازا سەزىمدەرىنىڭ ءوزى كۇرسىنىسپەن اياقتالادى…
ءبىراق، شىعارما وتە تارتىمدى وقىلادى. اسىرەسە، كۇي بولمىسى، كۇيشىلەر تاريحىنا كەلگەندە جاندىرىپ جىبەرەدى. سول سياقتى احمەتجان ۇستانىڭ بەينەسىنىڭ ءوزى بۇرىندارى ادەبيەتشىلەر كوپ ايتاتىن “تيپتىك دارەجەگە” كوتەرىلگەن. قازاق ونەرىنىڭ قاتتى تەپەرىش كورگەن، ءوشىپ كەتۋگە از-اق قالعان ءبىر سالاسى زەرگەرلىك پەن ۇستالىق ەدى. جىلقىنى جوقتاعان، ويسىل قارانى ىزدەگەن، انشى-كۇيشىلىكتى اسپەتتەگەن ءبىراز شىعارما بار، ءبىراق ۇستالىقتى، اسىرەسە، قارۋ سوعۋدى العاش تاپتىشتەي جازعان تالاس بولار.
“اۋىلعا ەلەكتر كەلدى، ماشينە، تراكتور پايدا بولدى، راديو سويلەپ تۇر، مەكتەپتەر كوبەيدى، كلۋبتار اشىلدى، كىتاپتار شىعىپ جاتىر، ەل جاپپاي ساۋاتتىلىققا بەت بۇردى…” دەيتىن “قازاق سوۆەت اۋىلىنىڭ جارقىن بەينەسىنىڭ” تالاسبەك كولەڭكە، كومەسكى تىرشىلىگىنەن سىر تارتادى. سول اۋىلدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ تاعدىر-تالايىنا، جان دۇنيەسىنە، اڭگىمە اۋانىنا، كوڭىل-كۇيىنە ۇڭىلەدى. سابىت، احمەتجان، شەرىم سياقتى اقساقالداردىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ بارلىعى كوشپەلى تىرلىكتىڭ سالتاناتىن اڭساۋ، ادامگەرشىلىك ار-ۇياتتى، كىسىلىكتى ارداقتاۋ، ونەردى اسپەتتەۋ. جاستىق شاقتارى سوعىسقا تاپ كەلگەن بايمۇقان، قاليمالاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن دە كوڭىل قۋانتارلىق ەشتەڭە كورمەيسىڭ. مەكتەپ وقۋشىلارى، جاس ۇرپاق – اجىگەرەي، گۇلشات، سەرىكبول، مارات، ساكەندەردىڭ دە جۇرەگىنەن جالىنداپ تۇرعان وت بايقالمايدى. باياعى “سوۆەتتىك” روماندارداعى پافوس مۇلدە جوق…
مەنىڭ ويىمشا، تالاس “سوۆەتتىك” يدەولوگيانى مۇلدە ساناسىنا سىڭىرمەگەن، باقايشاعىنا دەيىن قازاقى مايەكپەن نارلەنگەن بىتەۋ بولمىس بولاتىن. سونىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك كەلگەندە سىرتقا تەپكەن. تالاس عۇمىر بويىنا ىشىندە قايناپ پىسكەن قامىرىقتىڭ بارلىعىن “ءتالتۇس” رومانى ارقىلى جارىققا الىپ شىققان سياقتى. بۇل، شىن مانىنە كەلگەندە، قازاقتىڭ كەڭەستىك داۋىرىنە سىن كوزبەن قاراي وتىرىپ جازىلعان العاشقى كەسەك كوركەم شىعارما. ارينە، ودان دا وتكىر، كوركەم دۇنيەلەر جازىلار، ءبىراق، العاشقى باستامانىڭ بايراعى تالاستىڭ قولىندا.
كەيىننەن ول كينوسەنارييلەر جازۋعا كوشتى. سونىڭ ەلگە تانىمالى، كينو بولىپ شىققانى – “ءبىرجان سال”. تالاستىڭ قالام-قارىمى مەن بىلگىرلىگىنىڭ ارقاسىندا بۇل تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلداردا تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ ىشىندەگى ۇلتتىق مايەگى ەڭ قويۋى. سال-سەرىلەردىڭ كيىم كيىسىنەن باستاپ، بۇكىل ءسان-سالتاناتىن ەكرانعا الىپ شىقتى، سول ارقىلى ونەرپازداردىڭ وزگەشە تابيعاتىن، ءبولمىس-بىتىمىن بۇگىنگى كورەرمەندەردىڭ كوز الدىنا اكەلدى، ولگەندى ءتىرىلتىپ، جان ءبىتىرىپ، جايناتىپ كورسەتە ءبىلدى. سول ارقىلى ءبىرجان شىعارماشىلىعىنىڭ تىلسىمىنا بويلاپ، قىرتىسىن جازا العانداي. ارينە، بۇل جەردە قاعازداعى قۇنارلى ءسوزدى ەكرانعا قۇلپىرتا شىعارا العان رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە ەكەنى بەلگىلى. ەكى تالانت ءبىر-بىرىن ىشتەي ۇعىپ، قاباقپەن تۇسىنىسە بىلگەن. سول شىعارماشىلىق تۇتاستىق ەكەۋىن قۇنانباي فيلمىنە الىپ ۇشتى. وكىنىشكە وراي، ول ءفيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە تالاسبەك قاتىسا المادى… ءبىراق، بارلىق تۇسىرىلىمدەرىنە قاتىسىپ، مونتاجىن جاساۋعا دەيىن ارالاسىپتى. ونى قازا ۇستىندە دوسقان اعا وكسىپ تۇرىپ، وكىنىشپەن ايتقان. اتالمىش فيلم جۇرتشىلىقتىڭ جوعارى ءىلتيپاتىنا بولەنىپ، مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. ءبىراق، تالاسبەكسىز. ونىڭ ايىبى – ومىردەن ەرتە وزعاندىعىندا ەكەن.
امال نەشىك! قابىلدانعان زاڭ، بەكىتىلگەن ەرەجە تالاسبەككە كەلگەندە جىبىمەدى. بۇل دا تاعدىر.
وكىنىشتىسى سول، تالاسبەك ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق “تالتۇسىنە” كەلىپ، ابدەن تولىسقان شاعىندا، كەمەلىنە كەلىپ، كەمەرىنەن اسا تاسيتىن ۋاقىتىندا اسىعىس اتتانىپ كەتتى.
الدىڭ جارىق بولسىن، قايسار قالامگەر، قۇدىرەتتى ونەر يەسى!
ءبىز سەنىڭ ارتىڭدا قالعان “ارقانىڭ جىلى جاڭبىرىنداي” جۇرتتىڭ جۇرەگىنە ۇلتتىق ءنار قۇياتىن شىعارماشىلىعىڭا شۇكىرشىلىك ەتەمىز. سولاردى جۇيەلەپ جيناپ، جارىققا شىعارىپ جۇرگەن اياۋلى جارىڭ زيراعا قۇداي عۇمىر بەرسىن، ارتىڭنان ەرگەن قۇلىنشاقتارىڭ باقىتقا جەتسىن.
