سۋقويماسى – ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋ
– تاجىبەك قالمان ۇلى، تۇركىستان قالاسىنىڭ اينالاسىنداعى ءبىرقاتار ەلدىمەكەندەر اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن جان-جاقتى دامىتىپ جاتقانىن بىلەمىز. ايتىڭىزشى، اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى تولىقتاي يگەرىپ جاتىرسىزدار ما؟
– قالا ماڭىنداعى اۋىلدارداعى اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر تولىق يگەرىلگەن جوق. بۇعان سۋ تاپشىلىعى باستى كەدەرگى بولىپ تۇر. ەگەر ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن سۋ كولەمى جەتكىلىكتى بولسا، ءبىزدىڭ ديحاندار بارلىق جەردى يگەرەر ەدى. جالپى كۇن رايى ىستىق وڭتۇستىك وڭىردە سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋى وتكىر ماسەلە ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. وسى ماسەلەگە باسا كوڭىل بولگەن وبلىس باسشىسى جانسەيىت تۇيمەبايەۆ سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان يگەرىلمەي جاتقان اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى ارتتىرۋ ماقساتىندا وڭىردە سۋقويمالارىنىڭ سانىن ارتتىرىپ، وزەكتى ماسەلەنى شەشۋدى قولعا العان-دى. قازىرگى تاڭدا اۋدانداردا بۇل ماسەلە قولعا الىنىپ، جاڭا سۋقويمالارىن سالۋعا ىڭعايلى جەرلەر انىقتالىپ، گيدروقۇرىلىمدىق نىسانداردى سالۋ جۇمىستارى قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ تۇركىستان اۋماعىندا شارۋالار جىل سايىن 43700 گەكتار جەردى يگەرىپ كەلەدى. ەگەر سۋقويمالارى سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەن جاعدايدا سۋارمالى جەرلەردىڭ اۋقىمى كۇرت ارتاتىنىنا سەنىمدىمىن.
– تۇركىستان اۋماعىندا قانشا سۋقويماسىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىرسىزدار؟
– بىزگە قاراستى ەلدىمەكەندەر اۋماعىنان اعىپ وتەتىن قاراشىق وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنان جالپى سىيىمدىلىعى 1،7 ملن تەكشەمەتر سۋ جينايتىن سۋقويماسىنىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر. قۇرىلىس جۇمىستارى جىل اياعىنا دەيىن تولىقتاي اياقتاۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. وسى سۋقويماسى ىسكە قوسىلعان ساتتە 300-350 گەكتار سۋارمالى جەر شارۋالاردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلەدى.
سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قاراشىق وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنان 4-5 ملن تەكشە مەتر سۋ جينايتىن سۋقويماسىن سالۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداپ، بارلىق جوسپار-سىزبالاردى وبلىستىق قۇرىلىس باسقارماسىنا ۇسىنىپ قويدىق. ەگەر وسى سۋقويماسى سالىناتىن بولسا، شارۋالار تاعى دا 500 گەكتار سۋارمالى جەردى پايدالانىپ، اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىن وركەندەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. سونداي-اق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن پايدالانىپ كەلگەن سۋارمالى جەرلەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بارىنشا سەپتەسەتىن بولادى. سول سياقتى باباقورعان اۋىلى ماڭىندا قاراسۋ، اقساي سۋقويمالارىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇل سۋقويمالارىندا 3-7 ملن تەكشەمەتر سۋ جيناپ، سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمىن 700-800 گەكتار جەرگە دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن جاڭاقورعان اۋىلىنداعى قاينار كوزىن تاۋدان الاتىن ديحانسۋ وزەنىنىڭ بويىندا سىيىمدىلىعى 7.5 ملن تەكشەمەتر سۋقويماسىن سالىپ، سۋارمالى جەردىڭ كولەمىن 1200 گەكتارعا دەيىن ارتتىرۋدى ويلاعان ەدىك. وبلىس كولەمىندە قولعا الىنعان شارالار وي-جوسپارىمىزدى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا سۋقويماسىنىڭ قاجەتتى جوبا-سمەتالىق قۇجاتتارىن دايىنداپ، وبلىستىق قۇرىلىس باسقارماسىنا جىل اياعىنا دەيىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. وسى اتالعان شاعىن سۋقويمالارىن سالىپ، قالا ماڭايىنداعى سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمىن 2500-3000 گەكتارعا دەيىن ارتتىرماقشىمىز. اتالعان سۋقويمالارى سالىنعان جاعدايدا بىزدەر كوكتەمدەگى سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الىپ، شارۋالاردى قاجەتتى سۋ قورىمەن قامتاماسىز ەتىپ، ءبىر وقپەن ەكى قويان اتاتىن بولامىز.
– وسى سۋقويمالارى سالىنعاننان كەيىن تۇركىستان اۋماعىنداعى سۋارمالى جەرلەردىڭ ماسەلەلەرى تۇپكىلىكتى شەشىلە مە؟
– جوق. مەن ءسوز ەتكەن سۋقويمالارى ءبىرقاتار اۋىلداردىڭ ماسەلەسىن عانا شەشەدى. ال تۇركىستان ماڭىنداعى ەلدىمەكەندەردى سۋ كوزدەرىمەن تۇراقتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن ۇلكەن جوبامىز بار. بۇل ءۇشىن ۇزىندىعى 41 شاقىرىم بولاتىن "تۇركىستان-سىرداريا" كانالىن سالۋ ماسەلەسىن جوعارى جاققا ۇسىنىپ كەلەمىز. ەگەر زامان تالابىنا ساي "تۇركىستان-سىرداريا" كانالى سالىناتىن بولسا، تۇركىستان اۋماعىنداعى ەلدىمەكەندەرگى سۋارمالى جەرلەردىڭ ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلەتىن بولادى. بۇل اۋقىمدى جوبا بولعاندىقتان وعان قوماقتى قارجى قاجەت.
– تاجىبەك قالمان ۇلى، ءوزىڭىز ايتقان وسى سۋقويمالارىن سالۋعا قاجەتتى قاراجاتتار وبلىستان با، الدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنە مە؟
– رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تەك يقان اۋىلىنداعى سۋقويماسى ەنىپ وتىر. ال قالعان سۋقويمالارىنىڭ ءبارى وبلىستىق بيۋدجەت ەسەبىنەن سالىنۋى ءتيىس. وتكەن جىلى سۋ تاسقىنىنان كەيىن وبلىس اۋماعىندا سۋقويمالارىن سالۋ ماسەلەسى قولداۋ تاپقان بولاتىن. جالعىز ءبىز عانا ەمەس وبلىسىمىزداعى بارلىق اۋداندار ءوز اۋماقتارىندا سۋقويماسىن سالۋعا قولايلى ايماقتاردى انىقتاپ، جوبا-سمەتالىق قۇجاتتارىن دايىنداپ، وبلىستىق قۇرىلىس باسقارماسىنا ۇسىنىپ جاتقان جايى بار. وسى ءبىر ماڭىزدى باستاما تاياۋ جىلدا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ، اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىن.
"ارىس-تۇركىستان" كانالى تۇركىستاندى كوركەيتۋدە
– قازىرگى تاڭدا قۇدىق قازىپ، شارۋاشىلىعىن كوركەيتۋگە بەت بۇرعان شارۋالارعا ۇكىمەت سۋبسيديا بەرىپ، قارجىلاي قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. تۇركىستاندىق شارۋالار وسى ءبىر مەملەكەتتىڭ قولداۋىن پايدالانىپ جاتىر ما؟
– تىك درەناجدى قۇدىقتاردى پايدالانىپ، ەگىن-جايلارىن سۋعارىپ وتىرعان "تۇران" سىندى ءبىرقاتار شارۋا قوجالىقتار ءتيىستى قۇجاتتارىن جيناپ، مەملەكەتتىڭ سۋبسيدياسىنا الىپ كەلەدى. قۇدىقتان سۋ شىعارعاندا نەگىزىنەن قارجى ەلەكتر قۋاتىنا جۇمسالادى. ءتيىستى قۇجاتىن جيناپ وتكىزگەن شارۋالار سۋ شىعارۋ ءۇشىن ەلەكتر قۋاتىنا جۇمساعان قارجىسىنىڭ 80 پايىزىن مەملەكەتتىك كومەك قارجىسى ەسەبىنەن جاۋىپ وتىر.
– تۇركىستان اۋماعىنداعى سۋارمالى جەرلەرگە قاجەتتى سۋ كوزىن "ارىس-تۇركىستان" كانالى بەرىپ كەلەدى. جالپى وسى ايگىلى كانالدىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ ويدا بار ما؟
– دۇرىس ايتاسىز، بىزدەر پايداسىن كورىپ وتىرعان سۋارمالى جەرلەردىڭ 33 مىڭ گەكتارى وسى "ارىس-تۇركىستان" كانالى ارقىلى تىرشىلىك ءنارىن الادى. اڭگىمە باسىندا ايتقان سۋقويمالارى نەگىزىنەن تاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردە سالىنادى. ال ەتەكتەگى نەگىزگى اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر "ارىس-تۇركىستان" كانالىنان قاجەتتى سۋلارىن الۋدا. بۇگىندە "ارىس-تۇركىستان" كانالىنىڭ ەڭ تومەنگى ساعاسىنداعى شورناق سىندى بىر-ەكى ەلدىمەكەنگە سۋ جەتپەي قالىپ جاتادى. وسى جايتتى ەسكەرگەن وبلىس باسشىسى "ارىس-تۇركىستان" كانالىن قاجەتتى سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان بايدىبەك اۋدانىنداعى "بوگەن" سۋقويماسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىن جان-جاقتى قاراستىرىپ جاتىر. ەگەر وسى ماسەلە تاياۋ بولاشاقتا شەشىلەتىن بولسا، ءبىزدىڭ شارۋالار ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كورىپ، تابىسقا كەنەلەتىن بولادى.
بۇگىندە ءبىراز شارۋالارىمىز ماقتا ەگەدى. نەگىزىنەن ماقتانى جىلىنا ءۇش مارتە سۋعارۋ قاجەت. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ماقتالارىن جىلىنا ەكى-اق رەت سۋعارادى. بۇدان كەيىن ماقتانىڭ ونىمدىلىگى تومەندەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەگەر الداعى ۋاقىتتا "ارىس-تۇركىستان" كانالىنىڭ سۋ جەتكىزۋ مۇمكىندىگى ارتاتىن بولسا، ءبىزدىڭ شارۋالارعا ايرىقشا كومەك-قولداۋ بولار ەدى.
48 كووپەراتيۆ قۇرىلدى
– ماقتا جايىندا ايتىپ قالدىڭىز عوي. ماقتا – تۇركىستاندىق شارۋالاردىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعى ما؟
– سولاي دەسە دە بولادى. ءبىراق ماقتانىڭ باعاسى ەگىستىك كولەمىنە ايرىقشا اسەر ەتەدى. ايتالىق، وسىدان ءبىرشاما جىل بۇرىن ماقتانىڭ باعاسى تومەندەپ، اۋدانىمىزداعى ماقتالىقتىڭ كولەمى 3 مىڭ گەكتارعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن ەدى. ال سوڭعى جىلدارى ماقتا باعاسىنىڭ تۇراقتى ءوسىمى ساقتالعاندىقتان بيىل ماقتالىقتاردىڭ كولەمى 10500 گەكتارعا دەيىن ۇلعايدى. بۇدان باسقا ءبىزدىڭ شارۋالار كوكونىس پەن باقشا داقىلدارىن تۇراقتى تۇردە ءوسىرىپ، قالامىزدى قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. 13 مىڭ گەكتار جەرگە مال ازىعى داقىلدارى ەگىلگەن.
– تاجىبەك قالمان ۇلى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا اۋىلشارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرى كوپتەن قۇرىلۋدا. شارۋاشىلىقتاردى ىرىلەندىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستار تۇركىستاندا قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– بۇگىندە اۋىلشارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرىن قۇرۋ ماڭىزدى جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. تۇركىستان قالاسى بويىنشا 900-دەن استام شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، 48 كووپەراتيۆ قۇردىق. ولار ءتۇرلى باعىتتا جۇمىس ىستەپ، مەملەكەتتىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىن قولداۋ باعىتىنداعى قولداۋعا يە بولۋدا.
ماسەلەن، بىزدە ءسۇت قابىلداۋ بەكەتتەرىن قۇرۋ ءىسى شارۋالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعانىن اتاپ ايتۋعا بولادى. كووپەراتيۆكە بىرىگىپ، ءسۇت قابىلداۋ بەكەتىن قۇرعان شارۋالار ءىرى كولەمدە ءسۇت قابىلدايتىن جابدىقتار الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋدا. اۋىلشارۋاشىلىعىن قولداۋ قورى كووپەراتيۆكە بىرىككەن شارۋالارعا قاجەتتى ءسۇت قابىلدايتىن قوندىرعىنى العان جاعدايدا ونىڭ قۇنىنىڭ 50 پايىزىن سۋبسيديالاپ وتىر. ال مۇنداي زامان تالابىنا ساي جاسالعان جابدىقتىڭ قۇنى 22 ملن تەڭگە تۇرادى. كووپەراتيۆ مۇشەلەرى وسى جابدىقتى ساتىپ السا، اۋىلشارۋاشىلىعىن قولداۋ قورى ونىڭ 50 پايىزىن تولەپ بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە شارۋالارعا ۇلكەن كومەك بولۋدا. قازىرگى تاڭدا تۇركىستان بويىنشا ءار اۋىلدا ءسۇت قابىلدايتىن بەكەتتەر اشىلىپ، قىزۋ جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. ەگەر شارۋالار سۇتتەرىن كووپەراتيۆ ارقىلى وتكىزگەن جاعدايدا ءبىر ليتر سۇتكە 10 تەڭگەدەن كومەكقارجى الا الادى. ۇكىمەتتىڭ وسىنداي شارۋالاردى ىنتالاندىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە.
سول سياقتى 5 ملن تەڭگەگە مال سويۋ الاڭدارىنا قاجەتتى جابدىقتارىن ساتىپ السا، شارۋالار مەملەكەتتىڭ كومەكقارجىسىنا يە بولا الادى. بۇدان باسقا مال شارۋاشىلىعى باعىتىندا قۇرىلعان كووپەراتيۆتەر ارقىلى مالىن ەتكە وتكىزگەن شارۋالار ءار بۇقاشىققا 20 مىڭ تەڭگەدەن قولداۋ قارجى الىپ وتىر. وسىلايشا از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە اۋىلشارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرىن قۇرۋ ءىسى ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتىپ ۇلگەردى.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان
