[caption id="attachment_8985" align="alignleft" width="377"]
سۇلتانحان اققۇل ۇلى[/caption]
Cەمەيدىڭ اتىن الاش دەپ اتاۋ – تاريحي پارىز
– سەمەي قالاسىنىڭ الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى بولىپ تاڭدالۋىنىڭ قانداي تاريحي-ساياسي سەبەپتەرى بولدى؟
– جالپى سەمەي قالاسى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ مادەني قايتا ورلەۋىنىڭ بىردەن ءبىر وشاعى بولدى. ونى وسى كەزگە دەيىن سابەت داۋىرىندەگى ەكپىنمەن تەك ابايدىڭ اتىمەن عانا بايلانىستىرىپ كەلەمىز. ال، شىندىعىندا، سەمەي قالاسى ءبىر اباي عانا ەمەس، سول كەزدەگى قازاقتان شىققان زيالى ازاماتتاردىڭ كوپ جينالعان جانە قازاقتىڭ مادەنيەتىن قايتا وركەندەتۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ەتەك-جەڭىن جيىپ، مەملەكەتتىگىن قايتا كوتەرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى جينالعان قالا بولاتىن.
سەمەي قالاسىنىڭ سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتالىعى دەيتىن سەبەبىم، سول تۇستا وندا جاقىپ اقبايەۆ، ايدارحان تۇرلىبايەۆ...، الەكەڭ (ءا. بوكەيحان)، احاڭ (ا. بايتۇرسىن ۇلى) تۇردى، كەيىن ءمىرجاقىپ كەلىپ قوسىلدى. سوسىن ابايدىڭ ىنىلەرى، بالالارى تۇردى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق دالاسىنداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ماڭدايالدى كوسەمدەرى سەمەي وبلىسىندا، سەمەي اينالاسىندا ءومىر ءسۇردى. قىسقاسى، سەمەي قالاسى 1917 جىلعا دەيىن-اق قازاقتىڭ مادەني، اعارتۋ جانە ساياسي ورتالىعى بولۋعا لايىق بولاتىن. سوندىقتان الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى قۇرىلعان ءدال سول كەزدە سەمەي قالاسىنان ارتىق استانا تابىلماس ەدى.
– قاراوتكەلدى استانا قىلامىز دەگەن جوسپار دا بولعان سەكىلدى ەدى عوي...
– ول كەيىن، 1924-1925 جىلدارى ورىنبور قالاسىنان استانانى ەلدىڭ ىشىنە قاراي كوشىرۋ ماسەلەسى تۋعان كەزدە استانانى مىنا سارىارقانىڭ ءتوسى اقمولا قالاسىنا كوشىرۋ تۋرالى ايتقان پىكىرى بار. بۇل – استانا ەلدىڭ ورتاسىندا تۇرۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىكتەن تۋعان عوي.
الاش قالاسىنىڭ وزىنە كەلەتىن بولساق، الاش قالاسى – جاڭا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى. ول – سابەتتىك قازاقستان ەمەس! ەگەر قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگى 1822 جىلى ءۇزىلدى دەپ قاراستىرساق، ولاي دەيتىنىمىز، 1822 جىلى «ورىنبور جانە ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى» ەرەجە قابىلدانعان، سول ەرەجە بويىنشا قازاقتىڭ حاندىق ينستيتۋتى جويىلعان، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، حاندىق ينستيتۋت – مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تەتىگى، تەتىكتى جويۋ – قازاق مەملەكەتتىگىن جويۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان 1822 جىلى جويىلعان مەملەكەتتىگىمىز، 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا قايتا جاڭعىردى. سول سەبەپتى جاڭا ۇلگىدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش استاناسى – ورىنبور دا، الماتى مەن قىزىلوردا دا ەمەس، الاش قالاسى بولۋى ءتيىس! 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن قازاق ەلىنىڭ استاناسى بولعان سەمەي قالاسى الاش قالاسى دەپ قايتا اتالىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى رەتىندە تاريحقا ويىپ تۇرىپ جازىلۋى كەرەك! مەنىڭ تۇسىنىگىم – وسى.
سەمەي قالاسىن الاش دەپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس بار. بۇل ويدا جۇرگەن ءبىر جوسپار. نەگىزى، الدا ەكى ۇلى توي كەلە جاتىر. ونىڭ ءبىرى، الەكەڭنىڭ 150 جىلدىعى، ىزىنشە قازاق مەملەكەتتىگىن قايتا جاڭعىرتقان الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولماق
الدىمىزدا ەكى ۇلى مەرەيتوي بار
– ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋعا تالپىنىس جاسالىپ جاتقان بۇگىنگى كۇندە مۇنداي يگى ۇسىنىستى رەسمي بيلىكتىڭ القاسىنا نەگە سالمايمىز؟
– سەمەي قالاسىن الاش دەپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس بار. بۇل ويدا جۇرگەن ءبىر جوسپار. نەگىزى، الدا ەكى ۇلى توي كەلە جاتىر. ونىڭ ءبىرى، الەكەڭنىڭ 150 جىلدىعى، ىزىنشە قازاق مەملەكەتتىگىن قايتا جاڭعىرتقان الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولماق.
مىنە، وسى ەكى مەرەيتويدى ءبىر جىلدا وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلىپ ءجۇر. بۇل نەگىزسىز ەمەس. ويتكەنى الاشوردا اۆتونومياسى دەسەك، ەسىمىزگە الەكەڭدى الاتىنىمىز، ال الەكەڭ دەسەك، الاش اۆتونومياسى ەسكە تۇسەتىنى شىندىق. ەكەۋىن بىر-بىرىنەن ءبولىپ-جارۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بۇل ەكى تويدى بىرگە وتكىزۋ يدەياسى، مەنىڭشە، وتە وڭتايلى پىكىر. ول – ءبىر.
ەكىنشىدەن، سول ءدۇبىرلى مەرەكەنىڭ قارساڭىندا، ەكى ۇلى تويدىڭ قۇرمەتىنە سەمەي قالاسىن الاش دەپ وزگەرتۋ، قازىرگى قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش استاناسى رەتىندە تاريحقا جازىپ قالدىرۋ جونىندە ۇسىنىس بىلدىرمەكپىز. بۇل ۇسىنىس ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر، جۇزەگە اساتىنى اقيقات. وعان ءوزىم ەش كۇمان كەلتىرمەيمىن. بۇگىن مۇمكىن وزگەرتۋگە قارسىلىقتار بولاتىن شىعار، وندايدى كورىپ تە، سەزىپ تە ءجۇرمىز. ءبىراق ەرتەڭ دە كۇن بار. سەمەي دەگەن اتتىڭ ورىستىڭ «سەميپالاتينسك» دەگەن سوزىنەن شىققاندىعىن جۇرت جاقسى بىلەدى. ەندەشە، قازاق مەملەكەتتىگىن قايتا جاڭعىرتقان ارىستارىمىزدىڭ ءوزى «الاش قالاسى» دەپ اتاپ كەتكەن قالانىڭ تاريحي اتاۋىن نەگە قايتارمايمىز؟!
– الاش قالاسى استانا بولىپ تۇرعاندا قازاق بالاسى تامسانا ەسكە الارلىق قانداي ءىرى تاريحي شەشىمدەر شىعارىلىپ، ساياسي قادامدار جاسالدى؟
– 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى الاش قالاسىنا كوشىپ كەلدى. ول كەزدە سەمەي قالاسىنىڭ قازاقتار باسىم تۇراتىن ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى الاش دەپ اتالعان.
[caption id="attachment_8987" align="alignleft" width="396"]
الاش كوسەمى ءا. بوكەيحان[/caption]
الاش قالاسىندا الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى 1918 جىلدىڭ جازىندا ىسكە كىرىسەدى. ءسويتىپ 1918 جىلدىڭ 21-24 ماۋسىم ارالىعىندا العاشقى زاڭنامالىق قاۋلىلار: الاش اسكەرىن، ياعني الاش ارمياسىن قۇرۋ، قازاقتىڭ بيلەر سوتىن قالپىنا كەلتىرۋ، قازاق جەرىنە زەمستۆو، ياعني، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ تەتىكتەرىن ەنگىزۋ، سوسىن قازاق ىشىنەن شىققان، سول كەزدىڭ سوزىمەن ايتساق، «سۇمىرايلار»، ياعني، قازاق بولشيەۆيكتەرىن سوتتاۋ سەكىلدى قاۋلىلار قابىلدايدى. سوندا قازاق كوممۋنيستتەرىنىڭ اراسىندا كىمدەر بولدى دەيسىز عوي؟ پاتشا زامانىندا نەشە ءتۇرلى الاياقتىق جاساعان، حالىق اراسىندا ءقاراجۇزدى بولعان كىسىلەر قابىلداندى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ءدىنىن وزگەرتكەن، بىردە شوقىنىپ، بىردە مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ءالىبي جانگەلدين-ستەپانوۆ، كولباي توعىسوۆ بار. ءبىراق، اراسىندا شىن پەيىلىمەن بولشيەۆيكتەردىڭ دالباساسىنا، يدەولوگيالىق قۋلىعىنا سەنىپ قالعان ادامدار دا بولدى. ولار – ساكەن سەيفۋللين، تۇرار رىسقۇلوۆ جانە باسقالار. مىنە، سول كەزدە قازاق كوممۋنيستەرىن جازالاۋ تۋرالى ارنايى ۇكىم شىعارىلعان.
سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى قالىپتاستىرۋ، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، قازاق جەرىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە الاش ورگاندارىن، ياعني، مەملەكەتتىك ورگانداردى قۇرۋ تۋرالى قاۋلىلار قابىلدانعان. ءسويتىپ، الاش قالاسى ءوزىنىڭ استانالىق مارتەبەسىن، استانالىق قۇزىرىن جۇزەگە اسىرا باستادى. قىسقاسى، قايتادان قالپىنا كەلگەن قازاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءىس-شارالارىن بۇگىنگى سەمەي، سول كەزدەگى الاش قالاسىندا جۇزەگە اسىردى.
– سەمەي قالاسى ساياسي-رۋحاني ورتالىق رەتىندەگى تاريحي ميسسياسىن تولىق ورىندادى دەيسىز عوي...
–1905-1907 جىلعى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى كەزىندە ازاتتىق اڭساعان قازاقتىڭ ساناسى سىلكىنىپ، جاڭا ءبىر بيىككە كوتەرىلگەن كەزى ەدى. 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەن «قازاق» گازەتى سوناۋ 1905 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ سەمەي قالاسىندا شىعۋى كەرەك بولاتىن. سول ءۇشىن 1905 جىلى 5 جەلتوقساندا ورازاي فايزۋللا گازەت باسپاشىسى، احاڭ باس رەداكتورى رەتىندە رۇقسات العان.
ءاليحان – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قامقورشىسى
– قازاققا ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ اسا زارۋلىگى ودان الدەقايدا بۇرىن سەزىلگەن. ەندەشە، 1905 جىلى شىعۋعا ءتيىستى گازەتتىڭ سەگىز جىلعا كەشىگۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ونىڭ سەبەبى، ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن الەكەڭدى ساماراعا، احاڭدى ورىنبور قالاسىنا ايداعانى بار. تۇرمەدەن شىققاندا ەكەۋىنە دە «ءسىز سول كەزدەگى دالا ولكەسىنەن باسقا كەز كەلگەن وبلىستى تاڭداپ، سوندا كوشۋىڭىزگە بولادى» دەگەن ۇسىنىس جاسالعان. احاڭ ءوزىنىڭ سابەت داۋىرىندە جازعان تۇسىنىكتەمەسىندە «مەن سەمەي تۇرمەسىنەن شىققاننان كەيىن ورىنبوردى تاڭداپ الدىم» دەيدى.
وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ عالىمدار جاڭساق پىكىر ايتىپ ءجۇر، ول «احاڭ كەزىندە ورىنبوردا مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىعان، سوندىقتان وزىنە تانىس قالانى تاڭدادى» دەگەنگە سايادى. جوق! بۇل جەردە الەكەڭ مەن احاڭنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بولدى. بىرىنشىدەن، ورىنبور مەن سامارانىڭ اراسى ونشا قاشىق ەمەس، وسكەمەن مەن سەمەيدىڭ اراسىنداي عانا. ەكىنشىدەن، جانە ەڭ قىزىعى، ول پاتشا وكىمەتىنىڭ كوزىن الداۋ بولاتىن. سەبەبى، سامارا ول كەزدە رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنياسى، ال ورىنبور دالا ولكەسىنە قارايتىن. بىلمەگەنگە ەكەۋى الىس سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىراق، بىر-بىرىنە جاقىن. الەكەڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا سامارادان ورىنبورعا جەتىپ كەلىپ وتىرعان. مىسالى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «قازاق» گازەتىندە شىققان «قازاق باسپاحاناسى» اتتى ماقالاسىندا1914 جىلدىڭ كۇزىندە احاڭدى «قازاقتا» پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى ءبىر ماقالا جاريالادىڭ دەپ تۇرمەگە جاپقانى، سوندا الەكەڭنىڭ سامارادان كەلىپ، احاڭدى تۇرمەدەن بوساتىپ العانى جازىلعان. ايتايىن دەگەنىم، الەكەڭنىڭ ساماردان كەز-كەلگەن كەزدە ورىنبورعا كەلۋگە مۇمكىندىگى بولعان، ول ءتىپتى ءجيى قاتىناپ تۇرعان.
[caption id="attachment_8988" align="alignright" width="408"]
الاش ارىستارى[/caption]
– وتكەن جىلى جازدا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيادا عالىم ءو. ءابديمان «قازاق» گازەتى احاڭنىڭ «قازاعى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول – الاش ارىستارىنىڭ ۇجىمدىق جۇمىسى. سول جينالىستا احمەت اتامىز ءوزى بولسا دا، «قازاق» گازەتىن جەكە وزىنە مەنشىكتەپ بەرۋدى قۇپ كورمەس ەدى. بۇل جايلى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– سىزدەرمەن تولىق كەلىسەم. نەگە دەسەڭىز، «قازاق» گازەتى اشىلعان كەزدە احاڭنىڭ گازەت شىعارۋ ىسىنەن تاجىريبەسى بولعان جوق. ءمىرجاقىپتىڭ سول كەزدەگى باسىلىمداردا ماقالالارى شىققانىمەن، ول كىسىنىڭ دە تاجىريبەسى بولمادى. ال الەكەڭ وعان دەيىن ءۇش گازەتتى باسىپ شىعارعان عوي.
ول 1906 جىلى كادەت پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق ورگانى سانالعان «يرتىش» گازەتىن شىعارا باستايدى. 1906 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا باسىلىمدى دالا گۋبەرناتورى جاپتىرىپ تاستايدى. ءبىراق ەرتەڭىنە گازەت «اميچ» دەگەن اتاۋمەن قايتا جارىق كورەدى. «اميچ» گازەتىن دە سول جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا جاۋىپ تاستايدى بيلىك. دەگەنمەن، باسىلىم 1907 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا «گولوس ستەپي» دەگەن اتپەن قايتا شىعادى.
شىنى كەرەك، سول كەزەڭدە قازاقتا الەكەڭدەي تاجىريبەلى جۋرناليست، پۋبليسيست بولعان جوق. سەبەبى، ول سوناۋ 1880 جىلداردىڭ اياعىندا «قىروعىلى-سىن ستەپي» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ومبىدا جارىق كورگەن «دالا ۋالاياتى»، «وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتتەرىنە قاتار ماقالا جاريالاپ تۇرعان.
قىزىعى سول، اتالعان گازەتتەردەن الەكەڭنىڭ اتىن كەزدەستىرمەيسىز. تەك 1907 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا ءىى دۋماعا نەگە سايلانبايتىنى تۋرالى الەكەڭنىڭ اشىق حاتى شىققان. ودان بولەك ماقالالاردىڭ ىشىندە ارا-تۇرا ەسىمى اتالىپ وتىرادى. ال گازەتتىڭ باس رەداكتورى رەتىندە پوۆارەنوۆ، سوسىن بەرەدەنكو دەگەن ايەل ادامنىڭ اتى-جوندەرى كورسەتىلگەن. ءبىراق، دە-يۋرە باس رەداكتور باسقا كىسىلەر، دە-فاكتو الەكەڭ بولدى. ونىڭ سەبەبى ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن الەكەڭە قوعامدىق لاۋازىمداردى اتقارۋعا تىيىم سالىنعان ەدى.
شىنى كەرەك، سول كەزەڭدە قازاقتا الەكەڭدەي تاجىريبەلى جۋرناليست، پۋبليسيست بولعان جوق. سەبەبى، ول سوناۋ 1880 جىلداردىڭ اياعىندا «قىروعىلى-سىن ستەپي» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ومبىدا جارىق كورگەن «دالا ۋالاياتى»، «وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتتەرىنە قاتار ماقالا جاريالاپ تۇرعان.
الەكەڭ 1894 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىن، سونىمەن بىرگە، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، 1895 جىلى ومبىعا قايتىپ ورالادى. 1894-1895 جىلدار ارالىعىندا الەكەڭ توبىل ەكسپەديسياسىنا قاتىسىپ ۇلگەرەدى. سودان ساعىنىپ كەلىپ، ەل-جۇرتتى جارتى جىلداي ارالاعان. سوسىن 1895 جىلى بىردەن «ستەپنوي كراي» گازەتىنە ورنالاسقان. الەكەڭ كەلە سالىسىمەن گازەتتىڭ ماڭدايالدى ساياسي شولۋشىسىنا اينالادى. جالپى العاندا، الەكەڭ 1894-1902-03 جىلدارعا دەيىن اتالعان باسىلىمدا، ودان بولەك «سەميپالاتينسكيي ليستوك»، «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي»، تومسكىنىڭ «سيبيرسكايا جيزن»، سانكت پەتەربۋرگتەگى «ۆ ميرە مۋسيلمانستۆا»، «سىن وتەچەستۆو»، «رەچ»، «سلوۆا»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا»، «تۋركەستانسكيە ۆەدومستي» گازەتتەرىنە ماقالا جاريالاپ وتىرعان. سول كەزەڭدە قازاقتا الەكەڭدەي تاجىريبەلى جۋرناليست، پۋبليسيست بولعان جوق دەيتىنىم سوندىقتان.
«قازاق» گازەتىنە دەيىن «سەركە»، «قازاقستان»، «ايقاپ» جۋرنالدارى شىعىپ، ءبىراق قارجى تاپشىلىعىنا بايلانىستى جابىلىپ قالدى. «قازاق» گازەتى ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. بايقاساڭىز، گازەت العاشقى نومىرلەرىنەن باستاپ نەشەتۇرلى تاقىرىپتارعا ءبولىنىپ بەرىلەدى. وعان دەيىن گازەت شىعارىپ كورمەگەن احاڭا مۇنداي تاجىريبە قايدان كەلدى؟ البەتتە، الەكەڭنەن.
مىسالى، 1914 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى «مۋسۋلمانسكايا گازەتانىڭ» اقپان ايىنداعى سانىندا ستەپنياك دەگەننىڭ ماقالاسى شىعادى، «قازاق» گازەتىنىڭ 1 جىلدىعىنا ارنالعان. سوندا باسىلىمنىڭ الەكەڭنىڭ قولقالاۋىمەن شىققاندىعى جازىلعان.
1915 جىلى «قازاق» گازەتى اپتاسىنا ەكى رەت شىعا باستادى عوي. سول ۋاقىتتا باس رەداكتور ورنىنا الەكەڭنىڭ گازەت شىعۋى ءۇشىن اۋەلى ماقالا جازاتىن ادامنىڭ، ەكىنشى وقىرماننىڭ بولۋى كەرەك ەكەنىن، ءبىراق سول ەكەۋىنىڭ دە قازاققا جەتپەي جاتقاندىعىن ايتىپ، باس ماقالانى ءوزى جازۋى دا كوپ جايدان حابار بەرىپ تۇر. ءسوز رەتى كەگەندە ايتا كەتەيىن، وسى ماسەلەنى الەكەڭ 1889 جىلى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە كوتەرگەن. «ەي، اۋىل ازاماتتارى، نەگە حالىقتىڭ كوزىن اشپايسىڭدار» دەپ. سول كەزدە الەكەڭ نەبارى 23 جاستا بولاتىن.
احاڭدى تۇرمەدەن الدەنەشە رەت بوساتقان
– احاڭنىڭ قازاقتىڭ رۋحاني ۇستازى ەكەنىنە داۋ جوق. ءبىراق، ول كىسىنى ۇلتتىڭ ساياسي كوسەمى رەتىندە قاراستىراتىن جازارماندار دا بار عوي...
– قازاق كوسەمى احاڭ دەپ وسى كۇنگە دەيىن تالاساتىندار بار ەكەنى راس. ونداي بولسا، احاڭ نەگە الەكەڭە زور ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، قالاي ەدى، ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەگەن ءوزىڭ ەدىڭ دەپ ولەڭ ارنادى؟
– ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز: «قىراعى قيا جازباس سۇڭقارىم-اي، قاجىماس قاشىق جولعا تۇلپارىم-اي. ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ، شىعارماق قىر باسىنا ىڭكارىم-اي»، – دەپ باستالاتىن ولەڭ ەمەس پە؟
– يا، وسى ولەڭنىڭ اتى «دوسىما حات» قوي، جاڭىلماسام. مەن جاقىندا الەكەڭ مەن احاڭنىڭ دوستىعى تۋرالى ماقالا باستادىم. شىنى كەرەك، سوناۋ باستان احاڭا قامقور بولىپ كەلگەن الەكەڭ ەدى. 1905 جىلى قارقارالى ميتينگىسى بولعاندا، احاڭدى تۇرمەگە وتىرعىزا جازداعان. سوندا الەكەڭ سانكت-پەتەربۋرگ گازەتتەرىنە ماقالا جاريالاپ، سوسىن زەمگورسويۋزعا تەلەگرامما جىبەرىپ، احاڭدى قۇتقارىپ قالادى. سوسىن 1914 جىلى احاڭدى الەكەڭنىڭ سامارادان كەلىپ، قاماۋدان بوساتىپ العانىن ءمىرجاقىپ جازدى ەمەس پە؟ ونى ەستىگەن ب. قاراتايەۆ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعان، ءى دۋمادا قازاقتى ماسقارا قىلعان ءا. بوكەيحانوۆ سامارادان كەلىپ، احمەتتى بوساتىپ الىپتى، بۇل نەتكەن سۇمدىق، ولاردىڭ ۇستىنەن نەگە باقىلاۋ ورناتپايسىڭدار» دەپ، اشىنىپ تۇرىپ دالا گۋبەرناتورىنا حات جازادى عوي.
– ودان قالدى، 1934 جىلى احاڭدى استراحاندا جاتقان جەرىنەن بوساتىپ العان كىم؟ ءاليحان. ايتپەسە، ول جاقتان گوركييدىڭ ايەلىن ورتاعا سالىپ، «قىزىل كرەست» كوميتەتىنە كىم حات جازا الادى؟ احاڭ ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىنىڭ بارلىعىمەن كىم ارقىلى حابارلاسىپ وتىرعان؟ تەك ءاليحان ارقىلى. احاڭنىڭ سوندا جاتىپ جازعان حاتتارىن وقىپ كورسەڭىز، وعان كوزىڭىز جەتەدى.
ماسكەۋدە زەمگورسويۋز دەگەن جۇمىس جاساعان. ونىڭ قۇرامىندا ساياسي پارتيالار كوپ بولعان، مىسالى كادەت پارتياسى، كەيىن حالىقشىلدار پارتياسى سودان شىققان. 1905 جىلى الەكە ءى دۋماعا سايلانار الدىندا زەمگورسويۋزدىڭ سەزدىنە قاتىسادى. سوندا ول، قازاقتىڭ ءوز دالاسىندا ءتىلى، ادەبيەتى قۋدالاۋعا تاپ بولىپ وتىر، كەرەك دەسەڭىز، يۆان كرىلوۆتىڭ 46 مىسالىن كىتاپقا باسىپ شىعارا الماي جۇرگەنىمىزگە 1،5 جىل بولدى دەيدى. الەكەڭ احاڭ اۋدارعان 46 مىسال مەن ابايدىڭ تۇڭعىش شىعارمالار جيناعىن 1905 جىلى سەمەيدەن شىعارامىن دەپ، جۇمىستانىپ، اقىرى تۇرمەگە ءتۇسىپ قالادى. كەيىن دۋما تاراپ، ايداۋعا كەتەدى. سودان ەرەگەسىپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن الگى ەكى جيناقتى وتارشىل يمپەريانىڭ قاق تورىنەن، ياعني استاناسى – سانكت-پەتەربۋرگتەن شىعارادى.
ەۋرازيالىق يدەيا – جاڭا يدەيا ەمەس
– سوڭعى كەزدە جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتشىل جاستارى ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى الاش ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى دەپ وزگەرتۋ جانە ەۇۋ-دىڭ باس عيماراتىنىڭ الدىنداعى گۇلزاردا تۇرعان پۋشكين ءمۇسىنىنىڭ ورنىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتىپ ءجۇر. ءسىز بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارايسىز؟
– حالقىمىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ءجۇرىپ وتكەن جولىندا قانداي تاعدىردى باسىنان كەشىرسە دە، نەندەي ساياسات جۇرگىزىلىپ، قانداي بيلىك ۇستەمدىك ەتسە دە، مۇنىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ونى جويىپ جىبەرۋ مادەنيەتسىزدىك بولار ەدى. مىسالى، ەۋروپاداعى گەرمانيانى الايىق، ول ءبىر كەزدەرى نەمىس فاشيستەرىنىڭ وتانى ەدى. نەمىستەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ءوز جەرلەرىندە قازا بولعان سوۆەت اسكەرى بار، باسقا اسكەرلەر بار، سولاردىڭ قابىرلەرىن تۇگەل قادىرلەپ ساقتايدى. بۇل – مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى.
جارايدى، پۋشكين ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۋمادى دەلىك، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە اياق باسپاعان دا بولار. ءبىراق، ءبىزدىڭ زيالىلار سول پۋشكيننىڭ شىعارمالارىنان تالىم-تاربيە العان. ول وتارشىلدىق ساياساتتى جاقتاعان جوق. پۋشكين، تولستويلاردى قازاق زيالىلارى قاتتى قادىرلەگەن. ولاردى كەمەل ويدىڭ، كەرەمەت شىعارماشىلىقتىڭ وكىلدەرى دەپ تانىعان.
ال، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىن بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىستى مەن قوس قولىمدى كوتەرىپ قولدايمىن. ويتكەنى، الەكەڭنىڭ ساياساتىنا بۇگىنگى كوزبەن قاراساق، ول ەۋرازيالىق ساياسات بولاتىن. سەبەبى، قازاقتىڭ جەرى دەگەنىمىز – بۇل ءبىر عانا ازيا ەمەس، جەرىمىزدىڭ ءبىر شەتى ەۋروپانى دا الىپ جاتىر. ال، الەكەڭ ىشىمىزدەگى ورىستى نەمەسە سول سياقتى باسقا دا كەلىمسەكتەردى قۋىپ شىعۋ دەگەن يدەيا كوتەرگەن ەمەس. تەك 1917 جىلى الاشوردا اۆتونومياسىن جاريالار الدىندا جازعان ءبىر ماقالاسىندا «قازاقتىڭ ەڭ قۇنارلى جەرلەرى – كازاكتار مەن ورىستار وتىرعان جەر. ول جەردە ازداعان قازاقتار دا بار. ءبىز قازاقتاردى ەل ىشىنە كوشىرىپ الساق، بۇل اقىماقتىق بولادى. جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز. كەرىسىنشە، ول جەرلەردى ورىستارمەن بىرگە قوسىپ الايىق. وعان ورىستار قارسى ەمەس»، – دەگەنى بار. الەكەڭ زاماننىڭ جاعدايىن تولىق پايىمداپ، ەندى بولاشاق قازاق مەملەكەتى ءبىر ۇلتتى، ءبىر ءدىندى مەملەكەت بولمايتىنىنا ابدەن كوزى جەتكەن. سوندىقتان، ەۋرازيالىق يدەيا ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن جاڭا يدەيا ەمەس.
الەكەڭ جەرىمىزدەگى كەلىمسەكتەردى قوسىپ الايىق دەگەندى، سولارعا ەرىپ ورىس نەمەسە كازاك بولايىق دەپ ەمەس، ولاردى وزىمىزگە ءسىڭىرىپ الايىق دەگەن ماعىنادا ايتقان.
ءتىپتى، ءقازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ رەپورتاجىن تىڭداپ وتىرساڭ، «قازاقستاندىق بوكسشى سەرىك ساپييەۆ رينگكە شىقتى»، – دەيدى. نەتكەن سۇمدىق! ەگەر قازاقستاندا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 65 پايىزدان اسىپ وتىرسا، نەگە ءبىز قازاقستاندىق بولامىز؟! كەز كەلگەن شەت جۇرتتى قاراڭىز، مىسالى، اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان كوممەنتاتوردىڭ ءسوزىن تىڭداساڭىز: «قازاق شاباندوزى الەكساندر ۆينوكۋروۆ كەلە جاتىر»، – دەيدى. ورىستاردا دا سولاي.
– ءبىراق، حالقىمىز ءقازىر ءوزىن مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە تولىق سەزىنە الماي وتىرعان سەكىلدى. قازاقستاندىقپىز دەگەن ۇعىمنىڭ العا شىعۋى دا سودان ەمەس پە؟
– يا، شىنىمەن دە، ەلىمىزدە «ءبىز قازاقستاندىقپىز» دەيتىن ۇلتسىزدىققا مويىنسۇنعان ۇعىم قالىپتاستى. جوق! ءبىز قازاقستاندىق ەمەسپىز. ءبىز – قازاقپىز. وسى مەملەكەتكە قازاقستان دەگەن اتاۋ بەرگەن حالىق – ءبىزبىز. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتپىز. سوندىقتان، مۇندا تۇرعان حالىقتار قازاقستاندىق ەمەس، ولار قازاق حالقى، قازاق قوعامى بولۋى كەرەك.
ءتىپتى، ءقازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ رەپورتاجىن تىڭداپ وتىرساڭ، «قازاقستاندىق بوكسشى سەرىك ساپييەۆ رينگكە شىقتى»، – دەيدى. نەتكەن سۇمدىق! ەگەر قازاقستاندا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 65 پايىزدان اسىپ وتىرسا، نەگە ءبىز قازاقستاندىق بولامىز؟! كەز كەلگەن شەت جۇرتتى قاراڭىز، مىسالى، اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان كوممەنتاتوردىڭ ءسوزىن تىڭداساڭىز: «قازاق شاباندوزى الەكساندر ۆينوكۋروۆ كەلە جاتىر»، – دەيدى. ورىستاردا دا سولاي. ورىس كانالدارىنان گەنناديي گولوۆكيننىڭ جەكپە-جەكتەرىن كورىپ پە ەدىڭىزدەر؟ سوندا «قازاق بوكسشىسى گەنناديي گولوۆكين الەم چەمپيونى اتاعىن قورعاپ قالدى» دەپ جاتادى. كەرەك دەسەڭىز، ونىڭ ءوزى پارلامەنتتە سويلەگەن سوزىندە «مەن – قازاقپىن» دەگەن جوق پا؟ سوندىقتان، ءبىز – قازاقستاندىق ەمەس، قازاقپىز. ءوزىمىزدى قازاق مەملەكەتى، قازاق قوعامى دەپ اتاۋعا نەگە قورقامىز!؟
– مۇنى ساناداعى بوداندىقتىڭ كەسىرى دەيمىز بە، نە دەيمىز؟
– قازاقتا: «كۇشىك كۇنىندە تالانعان توبەت قاسقىر المايدى» دەگەن ءسوز بار. ءيا، ءبىز كەزىندە سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا، كوممۋنيستەردىڭ ساياساتىندا ورىستارعا تالانعان توبەت شىعارمىز، مۇمكىن. ءبىراق بۇگىن بۇكىل الەم مويىنداعان، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ، تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ەندەشە، ءبىز كىمگە جالتاقتاۋىمىز كەرەك؟!
شىنىن ايتقاندا، ءبىز ءالى قۇلدىق سەزىمنەن ارىلعان جوقپىز. ءالى بيلىككە جالتاقتايمىز دا وتىرامىز. ءبىز بيلىككە تاۋەلدى ەمەس، بيلىك بىزگە تاۋەلدى بولۋى كەرەك. بيلىكتى سايلاعان كىم؟ ءبىزبىز. سول ءۇشىن ءبىز بيلىككە ءوز دەگەنىمىزدى، ءوز قالاۋىمىزدى جۇرگىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. اتا زاڭىمىزدا جازىلعان، ءبىز دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەتپىز دەپ.
دەموكراتيا – حالىقتىڭ بيلىگى دەگەن ءسوز. ال حالىق – ءسىز بەن ءبىز. بيلىككە ءوز تالابىمىزدى ايتىپ، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە گۋميليەۆتىڭ ەمەس، ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىن قويعىزۋعا تولىق حاقىمىز بار.
اڭگىمەلەسكەن، ەربول الشىنباي
