ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە فاشيستىك تۇتقىنعا تۇسكەن ءار ءتۇرلى ەلدەر وكىلدەرىنىڭ ىشىندەگى سان جاعىنان ەڭ كوبى – كەڭەستىك تۇتقىندار.
ولاردىڭ جالپى سانى – 5،7 ميلليون، سونىڭ 3،8 ميلليونى العاشقى ايلاردا قولعا تۇسكەن. ارينە، بۇل جاعدايدى سوعىستىڭ تۇتقيىلدان باستالۋى ىسپەتتى سىلتاۋلارمەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى.
الايدا سوڭعى جىلدارى بەلگىلى بولعان مالىمەتتەرگە قاراساڭىز، سەبەپ الدەقايدا تەرەڭدە جاتىر. وتىزىنشى جىلدارداعى جازالاۋ قىزىل ارميانىڭ باسشىلىق قۇرامىن ابدەن-اق جۇتاتىپ كەتكەن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا كومانديرلەردىڭ 7 پروسەنتىنىڭ عانا جوعارى ءبىلىمى بولسا، ال 37 پروسەنتى ورتا اسكەري ءبىلىم دە الماعان ەدى.
جازالاۋعا ۇشىراعان اسكەري مامانداردىڭ ورنىنا بەيبىت ماماندىق يەلەرى شاقىرىلعان. ولار ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ ۇلگەرمەي-اق سوعىس باستالىپ كەتەدى. العاشقى كۇندەرى كوپتەگەن بولىمدەر باسشىلارسىز قالىپ، توپ-توبىمەن قورشاۋعا تۇسكەن.
تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ جاعدايلارى وتە اۋىر بولعاندىقتان، ولاردىڭ اراسىندا ولگەندەر سانى وتە كوپ.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن رەسەيلىك اسكەرلەردىڭ 5،4 پروسەنتى قازا تاپسا،
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كەڭەستىك تۇتقىنداردىڭ 58 پروسەنتى قايتىس بولعان. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن دە ستاليندىك توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ ساياساتىنان ىزدەۋ كەرەك.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بارلىق سوعىسۋشى ەلدەر 1907 جىلى جاسالعان تۇتقىنداردىڭ قۇقىقتارىن بەلگىلەگەن گااگا كەلىسىمىنە سۇيەنەدى.
بۇل كەلىسىم بويىنشا تۇتقىنداردىڭ ءتىزىمى وتانىنا ۇنەمى تاپسىرىلىپ تۇرادى، قىزىل كرەست قوعامىنا تۇتقىندار لاگەرلەرىن ارالاپ، جاعدايلارىن بىلۋگە رۇقسات بەرىلەدى، تۇتقىندار ەلىنەن سالەمدەمە الۋعا، جاعدايلارى اۋىر بولسا، شاعىم جاساۋعا قۇقىلى. رەسەيلىك تۇتقىندار وسى قۇقىقتاردىڭ بارلىعىن پايدالانعان.
1929 جىلى جەنيەۆادا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قۇقىقتارىن بەلگىلەگەن جاڭا كەلىسىم جاسالادى. كەڭەس وداعى اتالعان كەلىسىمدەرگە قوسىلماعان. ال فاشيستىك گەرمانيا جەنيەۆا كەلىسىمىنە 1934 جىلى قوسىلادى.
بۇل كەلىسىمدەردىڭ مازمۇنى ءبىزدىڭ حالقىمىزعا مۇلدە تانىس ەمەس ەدى، تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس اسكەرلەرى وزدەرىنىڭ قانداي قۇقىقتارى بار ەكەنىن بىلگەن دە جوق. البەتتە، فاشيستىك گەرمانيادا جەنيەۆا كەلىسىمىنە قول قويعان ەلدەر تۇتقىندارىنىڭ جاعدايلارى بىردەي بولماعان. باتىس ەلدەرىنىڭ وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا يۋگوسلاۆتار مەن پولياكتاردىڭ جاعدايى ناشارلاۋ ەدى. الايدا ولار دا ءوزى بەلگىلى ءبىر قۇقىقتاردى پايدالانادى، قىزىل كرەستەن كومەك الىپ وتىرادى. سوندىقتان جاپپاي قىرىلۋعا ۇشىراعان جوق.
1941 جىلى 17-شىلدەدە كەڭەس وداعى شۆەد ۇكىمەتى ارقىلى گيتلەرگە ەكى جاقتىڭ تۇتقىندارىنا قاتىستى ماسەلەدە گااگا كەلىسىمىنە سۇيەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. بۇل ۇسىنىستى العاشقى جەڭىستەرگە ماستانعان فاشيستىك ۇكىمەت قابىلدامايدى.
ال كەيىننەن كەڭەس تۇتقىنىنداعى نەمىستەردىڭ سانى كوبەيگەن كەزدە گەرمانيا ەكى جاقتىڭ جەنيەۆا كەلىسىمىن قولدانۋى تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى، بۇل ۇسىنىستى ستالين قابىلدامايدى.
كەڭەس ۇكىمەتى تۇتقىنداعى ءوز ازاماتتارىن قورعاۋ ورنىنا «ساتقىندار» دەپ ايىپتادى.
1941 جىلدىڭ 16 تامىزىندا كسرو حالىق قورعانىسى كوميسسارىنىڭ كەڭەس اسكەرلەرىنە تۇتقىنعا تۇسپەۋدى بۇيىرعان، ال تۇتقىنعا تۇسكەندەردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى قۋدالاناتىندىعى ايتىلعان جارلىعى شىعادى.
كوپ ۇزاماي-اق سول جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە فاشيستەر دە كەڭەستىك تۇتقىندارعا وتە قاتال قاراۋ، اياماۋ تۋرالى بۇيرىق بەرەدى.
بىردە شۆەيساريالىق قىزىل كرەست وكىلى م.جيۋنو قاتار تۇرعان اعىلشىن جانە كەڭەس تۇتقىندارى لاگەرلەرىندەگى تۇرمىس جاعدايلارى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بارىن، كەڭەستىك تۇتقىنداردىڭ ازاپتى ءومىرىن كورىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن. سوندا لاگەر كومەندانتى كەڭەس وداعىنىڭ جەنيەۆا كەلىسىمەنە قول قويماعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.
وسىلايشا، كەڭەس تۇتقىندارى ەكى توتاليتارلىق مەملەكەتتىك، ەكى ديكتاتوردىڭ اراسىندا جانشىلىپ، وتانسىز، قورعانسىز، مۇساپىرلىك جاعدايعا تۇسەدى.
تۇتقىندا بولىپ، امان قالعان ف.دۋگلاس جانە ف.چەروننىڭ پاريجدە جارىق كورگەن ەستەلىكتەرىنەن سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا فاشيستەر كەڭەستىك ازيا وكىلدەرىنە باسقالاردان گورى قاتالىراق قاراعانىن، سونىڭ سالدارىنان 1941 جىلدىڭ كۇزى – 1942 جىلدىڭ قىسىندا پولشا جەرىندەگى لاگەرلەردە بولعان 130 مىڭ تۇركىتەكتەس تۇتقىنداردىڭ 122 مىڭى قازا تاپقانى تۋرالى مالىمەت كەزدەستىردىك.
نەمىس زەرتتەۋشىسى گ.نويلەننىڭ ايتۋىنشا، چەنشتوحاۋ لاگەرىندە 1941 جىلدىڭ قاراشا ايىندا 32 مىڭ تۇركىستاندىق بولعان، سودان ءتورت ايدىڭ ىشىندە 262 ادام عانا ءتىرى قالعان.
بۇل كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس.
ح.شترايتتىڭ زەرتتەۋىندە مىناداي ءبىر تىڭ مالىمەت بەرىلگەن. فاشيستىك گەرمانيا كەڭەس وداعىنا قارسى سوعىسقا قىزۋ دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە بولاشاقتا قولعا تۇسەتىن كەڭەستىك اسكەرلەرگە قالاي قاراۋ كەرەك ەكەندىگى تۋرالى نۇسقاۋلار بەرىلگەن.
1941 جىلدىڭ مامىرىنداعى نۇسقاۋدا كەڭەستىك سوعىس تۇتقىندارىنا وتە ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن ەسكەرتە كەلىپ، «اسىرەسە قىزىل ارميانىڭ ازياتتىق وكىلدەرى ەرەكشە زۇلىم، بىزگە تۇسىنىكسىز جانە سەزىمسىز ادامدار» دەپ باعالاعان.
تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەۋى دە جاعدايلارىن قيىنداتا تۇسكەن.
كەڭەستىك تۇتقىنداردىڭ جاعدايىنىڭ سونشالىقتى اۋىر بولۋى ولاردى، ايتەۋىر ءتىرى قالۋ ۇمىتىمەن نەمىستەر قۇرعان ۇلتتىق قۇرامالارعا كىرۋگە يتەرمەلەۋى مۇمكىن. وسى ۇلتتىق قۇرامالارعا جازىلعاندار گ.نويلەننىڭ ايتۋىنشا 968 مىڭ بولعان، سونىڭ ىشىندە تۇركىستاندىقتار – 180 مىڭ (تۇركىستاندىق لەگيونەرلەر سانى شەتەلدىك زەرتتەۋلەردە ءارتۇرلى مولشەردە كورسەتىلەدى).
1941 جىلى كۇزدە كەڭەستىك تۇتقىندار شوعىرلانعان لاگەرلەردى ارالاپ، تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن، كوڭىل كۇيىن بايقاۋ ءۇشىن قۇرىلعان گايبەل باسقارعان كوميسسياعا مۇستافا شوقايمەن بىرگە تاتار، وزبەك، تاعى باسقا حالىقتاردىڭ ەميگراسياداعى وكىلدەرى كىرگىزىلەدى.
سولاردىڭ ءبىرى دوكتور احمەد تەمىردىڭ ەدىل بويىنان كەلگەن تۇركىتەكتەس جانە موردۆا، ۋدمۋرت تۇتقىندارىمەن كەزدەسۋلەرى تۋرالى بايانداماسىنىڭ نەمىس تىلىندەگى نۇسقاسىن پايدالانۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
وسى باياندامادا تۇتقىنداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ساياساتىنا، وتارشىلدىق بۇعاۋعا نارازى ەكەندىگى كورسەتىلىپ، ولار ءوز حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كەڭەستىك وتارشىلدارعا قارسى قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگى ايتىلعان.
دەمەك، سوعىس تۇتقىندارىمەن كەزدەسۋ جالعىز مۇستافا شوقايدىڭ يدەياسى ەمەس، كەڭەستىك وتارشىلدىق بۇعاۋىنان قۇتىلۋدى اڭساعان بارلىق حالىقتاردىڭ ەميگراسياداعى وكىلدەرىنىڭ ارەكەتى ەدى.
ي.ا. دۋگاستىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق لەگيونەرلەر قۇرۋ تۋرالى العاشقى قۇپيا بۇيرىق 1941 جىلى 30 جەلتوقساندا بەرىلگەن (بۇل كەزدە شوقاي قايتىس بولعان ەدى).
بۇل بۇيرىقتىڭ بەرىلۋىنە 1941 جىلى كۇزدە تۇرىك گەنەرالى ەركليتتىڭ گيتلەرمەن كەزدەسۋى كەزىندە كەڭەستىك تۇركىتەكتەس تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى جاساعان ءوتىنىشى. وسى بۇيرىق بويىنشا تۇتقىنداردان ءۇش لەگيون – گرۋزين، ارميان جانە كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ لەگيونى قۇرىلۋى ءتيىستى بولعان. سونىڭ ناتيجەسىندە التى ءبولىم – گرۋزين، ارميان، ءازىربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل تاتارلارى جانە تۇركىستان لەگيوندارى قۇرىلعان.
شىعىس لەگيوندارىنىڭ اسكەري قۋاتى تومەن، سوعىسقا جارامدىلىعى ناشار بولعان. ولارعا نەمىستەر دە ۇنەمى سەنىمسىزدىكپەن قاراعان.
كۋرسك يىنىندەگى جەڭىلىستەن كەيىن گيمملەر باستى ايىپكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە شىعىس لەگيوندارىن اتاعان، ولاردىڭ كەڭەس اسكەرى جاعىنا ءوتىپ كەتكەنىن مىسالعا كەلتىرگەن.
گيتلەر شىعىس لەگيوندارىنىڭ 80 مىڭ ادامىن قارۋدان ايىرىپ، شاحتالارعا اۋىر جۇمىسقا سالۋعا بۇيرىق بەرگەن. كوپ ۇزاماي شىعىس لەگيوندارىن باتىس مايدانعا اۋىستىرۋ باستالعان. فرانسيا جەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتى تۇركىستان جانە كاۆكاز لەگيوندارى جىبەرىلگەن. بۇل جاعداي فاشيستىك گەرمانيانىڭ باتىس مايدانىنداعى قولباسشىلىعىنا حابارلانباي قالىپ، نەمىستەر لەگيونەرلەردى كەلگەن بويدا تۇتقىنداپ، قارۋلارىن تارتىپ الىپ، اتلانتيكا بەكىنىسىنىڭ قۇرىلىسىنا سالعان.
سوعىس تۇتقىندارىنىڭ كەڭەس وداعىنا قايتقاننان كەيىنگى تاعدىرى دا وتە اۋىر بولعان. م.گەللەر مەن ا.نەكريچتىڭ لوندوندا، ن.تولستويدىڭ پاريجدە باسىلعان زەرتتەۋلەرىندە مىناداي مالىمەتتەر بەرىلگەن:
1943-47 جىلدارى كەڭەس وداعىنا 5،5 ملن-عا جۋىق سوعىس تۇتقىنى مەن گەرمانياعا جۇمىسقا ايدالعان ازاماتتار قايتارىلعان؛ سولاردىڭ 20 پروسەنتى اتىلعان نەمەسە 25 جىلعا ايدالعان، ال 15-20 پروسەنتى 5-10 جىلعا لاگەرگە جىبەرىلەدى، 10 پايىزى ءسىبىردىڭ الىس اۋداندارىنا جەر اۋدارىلادى، 15 پروسەنتى سوعىستا قيراعان اۋدانداردا اۋىر جۇمىسقا سالىنادى، 15-20 عانا تۋعان جەرىنە ورالادى، ءبىراق ولارعا جۇمىسقا ورنالاسۋعا تۇتقىن بولعان «ايىبى» ۇنەمى كەدەرگى جاساپ وتىرعان.
ال 15-25 پروسەنتىنىڭ تاعدىرى بەلگىسىز، مۇمكىن قاشقان بولار نەمەسە تۇرمەدە ولگەن بولار.
دەمەك، سوعىس تۇتقىندارىن كەڭەستىك «وتانى» ەكى رەت ساتتى. اۋەلى نەمىس تۇتقىنىندا جۇرگەندە قورعاۋدان باس تارتتى، ال كەيىن ەلگە قايتقاندا اۋىر جازاعا ۇشىراتتى.
Dalanews.kz
