شوقان ءۋاليحانوۆ – تەك قازاق جەرىنىڭ عانا ەمەس، ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسىن، ەتنيكالىق شىعۋ تەگىن، گەوگرافياسىن، فولكلورىن جان-جاقتى زەرتتەۋگە ەرەكشە ماڭىز بەرگەن جانە وسى جولدا ءبىلىمى مەن قاجىر قايراتىن سارقا جۇمساعان عالىم.
بۇل تۇرعىدا ول: «...ورتالىق ازيا قىراتى ءوزىنىڭ الەمدىك جانارتاۋلارىمەن، قۇپيا حالقىمەن گەوگرافيانىڭ مۇمكىندىگى مول بولا تۇرا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اياق اتتاپ بارا الار جەر ەمەس. ىشكى افريكا مەن اۆستراليا ساياحاتتارى، ۇلى جاڭالىقتار جايلى جىل سايىن حابارلار وقىپ تاڭدانامىز، ءبىراق ىشكى ازياعا ءوتۋ تالابىنىڭ بولماي كەلگەنىنە قىنجىلامىز دا. سوندا ادامزات بەسىگى ازيا افريكاعا قاراعاندا شىنىمەن-اق ماڭىزسىز بولعانى ما؟ ءتىپتى امۋداريا مەن سىرداريانى بويلاۋ — قۇم سۋىرعان، اڭ ۇلىعان افريكاعا بارۋدان قيىن بولعانى ما؟...» دەپ، قىنجىلىسىن جاسىرمايدى [1].
الەم عالىمدارى مويىنداعانداي، ش. ۋاليحانوۆ - قىرعىز حالقىنىڭ تاريحىن كاسىبي زەرتتەۋشى. عالىمنىڭ قىرعىزتانۋعا قوسقان ۇلەسى ءبىز ويلاعاننان دا كوپ. ونىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ باعىتى – قىرعىزداردىڭ ەتنيكالىق تاريحى، تاريحي گەوگرافياسى، ەتنوگرافياسى، اۋىز ادەبيەتى. ول تەك «ماناس» جىرىن زەرتتەپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، عىلىم الەمىنە تانىستىرسا دا الەم تاريحىندا قالۋشى ەدى. ءبىراق ول – ەنسيكلوپەديست تۇلعا.
شوقاننىڭ قىرعىز تاريحى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدارى مەن كوزقاراسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز ءمانىن جويعان جوق.
زەرتتەۋشىنىڭ «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار» اتتى عىلىمي ەڭبەگى -قىرعىز جەرىنىڭ تاريحي گەوگرافياسىنا ارنالعان تەرەڭ زەرتتەۋ. ونىڭ دەرەكتەرى جاي عانا تاريحي گەوگرافيالىق شولۋ رەتىندە بەرىلگەن مالىمەتتەر ەمەس، جان-جاقتى تالدانعان، جازبا دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنىپ، سالىستىرىپ جاسالعان عىلىمي تۇرعىداعى قۇندى جازبالار.
قىرعىزداردىڭ قونىسى تۋرالى
ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قىرعىز جەرى تۋرالى جاساعان تاريحي گەوگرافيالىق سيپاتتامالارى ەرەكشە نازار اۋدارتادى. ماسەلەن، قىرعىز تايپالارىنىڭ ورنالاسۋى تۋراسىندا: «قىرعىز تايپاسى ورتا ازيانىڭ وراسان كوپ جەرىن الىپ، وڭتۇستىككە قاراي سوزىلا مەكەندەيدى. الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ ۇرپاقتارى ىستىقكولدەن عيسسار مەن باداحشانعا دەيىن، سوزاقتان اقسۋ مەن ءۇش تۇرفانعا دەيىن بىتىراي قونىس تەپكەن. بولور تاۋىنىڭ قويناۋلارىمەن سول تاۋدىڭ جۇڭگو مەن قوقان، قاراتەگىن، عيسسار مەن باداحشان جەرلەرىندەگى تارامدارىندا...» مەكەندەيدى دەپ، ولاردىڭ جەر كەڭىستىگى مەن شەكاراسى تۋرالى مالىمەتتەر بەرەدى [1. 204].
ودان ءارى ولاردىڭ قونىستارىنىڭ ەرەكشەلىگىنە سيپاتتاما جاساعان: «... قىرعىزدار تاۋ جوتالارىن بويلاي قونىس تەبەدى، سوندىقتان قىرعىز ۇرپاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ شوعىرلانىپ جينالعان جەرى سىر مەن امۋ داريالارىنىڭ باس جاعىنداعى كوگالدى تاۋلى ءوڭىر مەن الاي جوتاسىنىڭ اراسىنداعى تاۋ تورابى. سول جەردەن باستاپ ولار تيان-شان مەن الاتاۋ جۇيەلەرىن بويلاپ، سولتۇستىككە قاراي قونىستانادى دا مۋستاگ پەن بەلۋرداگ شىڭدارىنىڭ ءۇستىن باسا، وڭتۇستىككە قاراي تەرەڭدەي كىرىپ، كولدەنەڭ جاتقان گينديكۋش جۇيەلەرىنە جەتە مەكەندەيدى» [1. 204].
قازاقتار قىرعىزداردىڭ مەكەنىن نەگىزىنەن ىستىقكول مەن سونىڭ اينالاسىنداعى تاۋ-جوتالارىمەن بايلانىستىرىپ، ەلەستەتەتىنىن اتاپ كورسەتەدى. الايدا ولاردىڭ مەكەندەيتىن كەڭىستىگى الدەقايدا كەڭ ەكەندىگىنەن حاباردار ەتەدى.
شىنىندا دا ولاردىڭ كوپشىلىگى دەرلىك ءاندىجان توڭىرەگىن جانە ونىڭ سولتۇستىگىندەگى شۋ وزەنى بويى، باتىسىندا شىرشىق، شىعىسىندا قىتايدىڭ اقسۋ، ۋچا جانە قاشقار، وڭتۇستىگىندە باداحشان ارالارىن مەكەندەيدى دەپ، ولاردىڭ مەكەن ەتەتىن اۋماقتارىن ناقتىلاي تۇسەدى. سونىمەن بىرگە، شوقان قىرعىز رۋلارىنىڭ دا كوشى-قون ايماقتارى مەن باعىتتارىن ايقىنداپ بەرەدى: «كىشى بۇحارا ماڭى مەن قاشقار، اقسۋ مەن تۇرفان ارالىعىندا شوڭباعىش (اقسۋ)، چەريك (ءۇش) جانە نايمان (قاشقار) رۋلارى مەكەندەيدى. سارىكولدە (پامير) نايماندار مەن قىپشاقتار تۇرادى. الايدا بۇل ولكەلەر قوقانعا ءتيىستى، دۇرىسىراعى سوعان قاراستى، ال شىعىس تۇركىستان قىتايعا قاراستى بولعاندىقتان بىر-بىرىنە تاۋەلسىز ءۇش رۋدىڭ مەكەن-جايى ىستىقكولدى الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ جەرى دەپ اتاسا ابدەن ورىندى بولار ەدى... تالاس، شۋ بويىندا كوشىپ جۇرگەن ساياقتار مەن سولتىلار كوپ زاماننان بەرى قوقاندىقتارمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپ كەتكەن» دەيدى [1. 205]
«ىستىقكول ماڭىن بۇعى رۋى جانە سارىباعىش پەن ساياق رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى قىستايدى، باسقالارى باعزى زاماننان: سولتىلار شۋدى، باعىشتار تۇرفان مەن قاشقار جولىن، چەريكتەر مەن ساياقتار اتباسى ماڭىن قىستايدى. سول قانات بولىگى نارىن مەن شىرشىق وزەنىن بويلاي وڭتۇستىگىندەگى باداحشانعا دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەيدى. بۇعى رۋى جاز جايلاۋعا قارقارا تاۋى مەن قىتايعا دەيىن، ىلە تاۋىنىڭ شىڭدارى مەن تەكەس وزەنىنە دەيىن بارادى» دەپ جازادى [1. 205-206].
شوقاننىڭ قىرعىزداردىڭ رۋلىق قۇرىلىمى، ولاردىڭ كوشى-قون جۇيەسى مەن ءوزارا قارىم-قاتىناستارى جايىندا وي-پىكىرلەرى ولاردىڭ ەتنيكالىق تاريحىن زەرتتەۋدە دە كەڭىنەن قولدانىلىپ وتىر.
ساياسي تاريحى تۋرالى
شوقاننىڭ نازارىنان قىرعىزداردىڭ ساياسي جۇيەسى دە تىس قالماعان.
«بىر-بىرىنەن وقشاۋلانا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قىرعىزداردا ەشقانداي ساياسي بىرلىك جوق ءارى جەر شالعايلىعىنىڭ سالدارىنان ءتىپتى رۋ قارىم-قاتىناستارىنىڭ ءوزى دە كۇشىن جويعان» دەپ، ونىڭ سەبەبىن تابيعي-گەوگرافيالىق فاكتورلارمەن بايلانىستىرادى [1. 204].
قىرعىزداردىڭ اڭىز دەرەكتەرىنە تالداۋ جاساي كەلە، ولاردىڭ ساياسي تاريحىنا قاتىستى: «الاتاۋ ورداسىندا سوناۋ ەرتە زاماننىڭ وزىنەن-اق حانى دا، سۇلتانى دا، بەگى دە بولعان ەمەس، ەلدى وزدەرىنىڭ رۋ باسىلارى پاتريارحالدىق جولمەن باسقارىپ كەلگەن» دەپ جازعان [1. 220]
ال سول تاريحي كەزەڭدە قىرعىزداردىڭ سانىن ايقىنداۋ ماقساتىندا جاساعان ارەكەتى تۋرالى: «مەكەن ەتىپ وتىرعان جەرلەرىنىڭ شالعايلىعىنىڭ سالدارىنان بۇكىل قىرعىز تايپاسىنىڭ حالىق سانىن انىقتاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ءوز تايپاسىنىڭ باستى-باستى رۋلارىنىڭ نە اتىن، نە سانىن، ءتىپتى، قىرعىزداردىڭ وزدەرى دە بىلمەيدى. ىستىقكول رۋلارىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىستاعى تۋىستارىمەن ەشقانداي بايلانىستارى دا جوق، بۇلار تەك ءبىرىن-بىرى سىرتتان ەستىپ قانا بىلەدى، ءبىر-بىرى جونىندەگى ۇعىمدارى دا وتە كۇڭگىرت ءارى جاڭساق....» دەگەن تۇجىرىم جاساعان [1. 204].
قىرعىزداردىڭ بايىرعى قونىسى مەن قازىرگى مەكەنى تۋرالى
قىرعىزتانۋشىلار اراسىندا «بۇل حالىقتىڭ بايىرعى مەكەنى - وڭتۇستىك ءسىبىر، قازىرگى قونىس اۋماعى – الاتاۋ، قاشقار مەن ءاندىجان ارالىعى» دەگەن پىكىر ورنىقسا، وسىعان قاتىستى ش. ۋاليحانوۆتىڭ دا وي-پىكىرى، تۇجىرىمى بار. بۇل ماسەلە تۋراسىندا ول ءوزىنىڭ تۇجىرىمى مەن كوزقاراسىن عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى دايەكتەدى.
پىكىرتالاسقا ارقاۋ بولعان – «قىرعىزدار الاتاۋ مەن ىستىقكول ماڭىنا قاشان قونىس اۋداردى؟» دەگەن سۇراق.
بۇل ماسەلەگە قاتىستى شوقان دا تاريحي دەرەكتەرگە تەرەڭ ۇڭىلگەن.
جازبا دەرەكتەرىن عىلىمي سىن تۇرعىسىنان تالداي وتىرىپ، عالىم بىلاي دەيدى: «... مالىمەت كوزى بولىپ سانالاتىن جۇڭگو شەجىرەلەرى مەن شىعىس حرونيكالارىندا بەلگىلى ءبىر جۇيە دە جوق، دالدىك تە جوق. قىتايلاردىڭ شەتەلدىك اتاۋلاردى وزدەرىنىڭ يەروگليفتارىنا تەك دىبىس جاعىنان ۇيقاستىعى بار جۇڭگو سوزدەرى ارقىلى ۇندەستىك تاسىلىمەن اۋدارۋى، ونىڭ ۇستىنە دالدىكتى وزدەرىنىڭ يەروگليفتارىنىڭ تالكەگىنە قۇربان ەتكەن ارسىزدىعى... جۇڭگو تاريحىندا ساقتالعان فاكتىلار كوپ بولسا دا، بۇل ماسەلەنى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر» [1. 222].
بۇل سىني كوزقاراسىن وربىتە كەلە شوقان: «... جۇڭگو گەوگرافياسىنىڭ قىرعىزداردىڭ شىققان تەگى جونىندەگى پىكىرىن، ورتا پاتشالىقتا ول قانشا بەدەلدى بولسا دا، شىندىق دەپ ساناۋعا بولمايدى، ويتكەنى ول پىكىر تەك بولۋ مەن بۋرۋت دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قۇر انشەيىن ۇندەس بولۋىنان عانا تۋعان پىكىر، ونىڭ ۇستىنە بۋرۋت دەگەن ءسوزدى الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ وزدەرى دە بىلمەيدى جانە ونداي ءسوزدى قىتايلاردىڭ نە ءۇشىن العانىنا، قايدان العانىنا وزدەرى دە قايران قالادى» دەيدى [1. 232].
سونىمەن بىرگە، دەرەكتەردى سالىستىرمالى تالداۋ بارىسىندا «...شىعىس دەرەگىنىڭ جۇڭگو دەرەگى الدىندا ارتىقشىلىعى بار ەكەنى، ارينە، كۇمانسىز...» دەگەن دەرەكتانۋلىق تۇجىرىم جاسايدى [1. 222].
شوقان قىرعىزداردىڭ تاريحي گەوگرافياسى، ەتنيكالىق شىعۋ-تەگى، ميگراسياسى بويىنشا ءابىلعازى، راشيد-اد-دين، كلاپروت، ابەل رەميۋزا، ريتتەر، فيشەر، ليەۆشين، ياكينف جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، جان-جاقتى تالداۋ جاساعان. ەڭ باستىسى، اتالعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مالىمەتتەردى قىرعىزدىڭ ءتول تاريحي اڭىزدارى مەن جىر-داستاندارىنداعى دەرەكتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، كەشەندى ىزدەنىستەر جاساعان. بۇل تۇرعىدا عالىمنىڭ ءوزى: «سوگلاسوۆات سكازانيا ودنوگو س سكازانيامي درۋگوگو، چتوبى يمەت سۆياز ي پوسلەدوۆاتەلنوستي، سوستاۆلياەت ترۋد ەسلي نە نەودوليمىي، تو، پو كراينەي مەرە، تياجكيي ي پوچتي نيەۆوزموجنىي بەز پرەدپولوجەنيي ي دوگادوك… حرونوگرافيچەسكوە يزۋچەنيە سوۆرەمەننىح كوچيەۆىح نارودوۆ، يح بىتا، وبىچايەۆ، پرەدانيي ي يازىكا پرەدستاۆلياەت ۆتوروي ۆسپوموگاتەلنىي يستوچنيك، كوتورىي موجەت سلۋجيت ۆ رازياسنەنيە پەرۆوگو» [2].
شوقانتانۋشىلار عالىم زەرتتەۋلەرىنىڭ عىلىمي تەرەڭدىگىنە بىلاي دەپ باعا بەرەدى: «ۆ ۆاليحانوۆە ۋداچنو سوچەتاليس سپوسوبنوستي تەكستولوگا ي مىسليتەليا. منوگو سيل ي ۆرەمەني ۋچەنىي ۋدەليال رابوتە ناد پەريەۆودامي رۋكوپيسەي سرەدنيەۆەكوۆىح اۆتوروۆ، كريتيچەسكومۋ كوممەنتيروۆانيۋ ي وبوبششەنيۋ دوبىتىح كروپوتليۆىم ترۋدوم سۆەدەنيي» دەپ اتاپ كورسەتەدى [3].
شوقان قىرعىزداردىڭ حVءىى ع. اياعىندا قازىرگى مەكەندەپ وتىرعان جەرىنە قونىس اۋدارىپ كەلدى دەگەن پىكىردىڭ مۇلدە نەگىزسىز ەكەندىگىن دالەلدەيدى. وعان جەتەكشى ءۋاج رەتىندە حالىقتىڭ ساناسىنداعى تاريحي جادى قۇبىلىسىن العا تارتادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن تىلدەرىنىڭ، ادەت-عۇرپى مەن جىر-اڭىزدارىنىڭ بىلگىرى رەتىندە حالىقتىڭ تاريحي جادىنا ەرەكشە ماڭىز بەرەدى.
ونىڭ قاينارى – تاريحي جىرلار مەن اڭىز-داستاندارعا تەرەڭ زەر سالادى.
سوعان سايكەس شوقان: «ەنەسەي قىرعىزدارىنىڭ ۇرپاعى بولا وتىرىپ، الاتاۋ قىرعىزدارى وزدەرىنىڭ وڭتۇستىككە جەر اۋىپ كەلگەندىگىن مۇنداي قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە ۇمىتا قويدى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس» دەيدى [1. 241]
سونىمەن بىرگە، «... قىرعىزداردىڭ ەجەلدەن بەرى ءاندىجان تاۋلارىنىڭ ماڭىن مەكەندەپ جانە وڭتۇستىكتە قاشقارعا دەيىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى الاتاۋ ورداسىنىڭ حالىق اڭىزدارىنان ايقىن كورىنىپ وتىر» دەپ جازادى [1. 227].
«قىرعىز داستاندارىنىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ التىن وردادان شىققان قازاق، وزبەك، تاتار حالىقتارىمەن تۋىسقاندىعى تۋرالى ايتادى جانە ءبىر كەزدە مەكەن-جايى ەنەسەيدە بولعاندىعى جونىنەن الاتاۋ قىرعىزدارىندا ەشبىر حابارى جوق»، دەپ اتاپ كورسەتەدى [1. 241].
شوقان قىرعىزداردىڭ الاتاۋ مەن ىستىقكول اۋماعىنا قونىستانۋ ماسەلەسى بويىنشا «وڭتۇستىك ءسىبىر العاشقى ءداۋىردىڭ وزىندە-اق، قىرعىزداردىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇراقتى جەرى بولعان. بۇل داۋسىز اقيقات» [1. 238] دەگەن ناقتى تۇجىرىم جاساي وتىرىپ، ءوز عىلىمي بولجامىن ۇسىنادى. بىرىنشىدەن، بۇگىنگى الاتاۋ قىرعىزدارى - شىعىس تۇركىستانعا شىڭعىس حانعا دەيىن نەمەسە سونىڭ تۇسىندا قونىس اۋدارعان ءسىبىر قىرعىزدارى. ەكىنشىدەن، ءسىبىر قىرعىزدارى بۇرىنعى تۇسىنىك بويىنشا ءسىبىر شەجىرەلەرىنەن قونىس اۋدارۋدىڭ ناتيجەسىندە ەمەس، ءتۇرلى قولايسىز جاعدايلاردىڭ كەسىرىنەن جوعالىپ كەتتى [1. 240].
ش. ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل عىلىمي پىكىرىن و. كارايەۆ، م. كوجوبەكوۆ، ت.ك. چورويەۆ، چ.د. تۋردالييەۆا سىندى قىرعىز زەرتتەۋشىلەرى نەگىزدى دەپ ەسەپتەيدى [4].
قىرعىزداردىڭ شارۋاشىلىعى تۋرالى
ش.ءۋاليحانوۆ قىرعىزدار تۋرالى جازباسىندا «حالىق بايلىعى — مال شارۋاشىلىعى» دەپ اتاپ كورسەتەدى.
قىرعىزداردىڭ شارۋاشىلىق جۇيەسىن عالىم قازاق حالقىنىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ونداعى ورتاق جانە ەرەكشە بەلگىلەرىن ايشىقتاپ زەرتتەگەن.
«...الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ ورداسىنداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزى جىلقى مەن تۇيە، قوي مەن ءىرى قارا مال. ... ەڭ باي دەگەن قىرعىزدىڭ قويى ءۇش مىڭنان اسپايدى، ال ەندى ءىرى قارا مالدارى ەداۋىر كوپ بولادى. ءالدى قىرعىزدىڭ ەلۋدەن جۇزگە تارتا ءىرى قارا مالى بولادى.... سول جاق ءبولىمنىڭ قىرعىزدارى ءىرى قارا مالدى ات ورنىنا ات، تۇيە ورنىنا تۇيە عىپ، سالت ءمىنىپ تە جۇرەدى، جۇگىن دە ارتىپ جۇرەدى. قوڭىراۋ تاعىپ بەزەندىرىپ، ءساندى ەر-توقىمىن سالىپ مىنەتىن جاقسى وگىزىن پاميرلىك قىرعىز نەبىر جۇيرىك سايگۇلىگىڭىزگە دە ايىرباستامايدى» دەگەن ءبىرقاتار تىڭ دەرەكتەر نەگىزىندە مالىمەتتەر بەرەدى [1. 212].
سونىمەن بىرگە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ نازارىنان ءتورت تۇلىكتىڭ قورەگى تۋرالى مالىمەتتەر دە تىس قالماعان. عالىمنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ۇلكەن ىجداھاتتىلىقپەن قاراعانى قايران قالدىرادى. «قىرعىز جىلقىسىنىڭ سۇيىكتى وتى — قوڭىرباس، قازاق جىلقىسىنىڭ سۇيىكتى وتى — بەتەگە مەن تىكەندى ەبەلەك. ەبەلەك سەنتيابر ايىندا ءپىسىپ جەتىلەدى دە، جىلقىنىڭ قۇنارلى كۇزدىك جايىلىمىنا اينالادى. جىلقى كۇزگى ەكى ايدىڭ ىشىندە ەبەلەككە تويىنىپ، قاتتى سەمىرەدى: قوڭىرباس تاۋ ەتەگىندە، كول جاعالاۋدارىندا وسەدى. «ادام ەتسىز، جىلقى قوڭىرباسسىز تۇرا المايدى» دەيدى قىرعىز ماقالى [1. 213].
ش. ءۋاليحانوۆ قىرعىز حالقىنىڭ سانىن انىقتاي الماعانى سياقتى، ولارداعى مال سانىن انىقتاۋدىڭ دا مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە توقتالىپ: «... وردانىڭ ەشكىمگە سەنبەيتىن ءارى تاعىلىق جاعدايىندا مالدىڭ سانىن، تىم بولماعاندا شامامەن بەلگىلەۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس. بۇل جونىندە بەرگەن سۇراقتارعا جالتارىپ، شىندىققا مۇلدەم جاناسپايتىن جالعان ساندى ايتادى» دەگەن قىنجىلىسىن بىلدىرەدى.
شوقان قىرعىزداردا اڭشىلىق، بالىق اۋلاۋ سياقتى قوسىمشا كاسىپ تۇرلەرىنىڭ ماردىمسىز ەكەنىن ايتادى.
ءبىراق قىرعىز اڭشىلىعىنىڭ باستى ەرەكشىلىگى جونىندە: «قىتايدا جاس بۇعىنىڭ قاندى ءمۇيىزى قىمبات بولادى، لۋجۋن دەيتىن مەديسينالىق ءدارىنى سول مۇيىزدەن ىستەيدى، سوندىقتان قىرعىزدار اڭشىلىق كاسىبى دەگەندە، تەك وسى بۇعى اۋلاۋمەن عانا شۇعىلدانادى» دەپ جازادى [1. 213-214].
ىستىقكولدىڭ بالىعى كوپ، ءبىراق جەرگىلىكتى تۇرعىندار اۋ سالۋمەن شۇعىلدانبايدى، بالىق اۋلايتىن جابدىقتارى دا جوق...» دەپ، ولاردىڭ مۇنداي كاسىپتەردى يگەرە قويماعانىن انىقتاعان [1. 214].
دەگەنمەن قىرعىز اراسىندا ەگىنشىلىكتىڭ لايىقتى دەڭگەيدە تارaلىپ، ونىڭ بۇكىل حالىقتىق كاسىپ بولىپ وتىرعانىن ەرەكشە اتايدى. «...قىرعىزداردىڭ ءبارى دە استىق ەگەدى جانە كوشپەلىنىڭ ىشەرىنە كەرەك مولشەرىنە قاراعاندا اناعۇرلىم مول ەگەدى. جەرىنىڭ قۇنارلى توپىراعى ولاردىڭ بۇل كاسىبىنە وتە قولايلى جاعداي تۋعىزىپ وتىر...» دەپ، تابيعي ورتانىڭ قولايلىلىعى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا شەشۋشى ىقپال جاسايتىنىن كورسەتەدى. «ولار كوبىنەسە بيداي، ارپا مەن تارى ەگەدى. ...تارىدان بوزا قايناتىپ، بوزادان اراق قايناتادى جانە ول اراقتى وزدەرى كەرەمەت كوپ ىشەدى. اقسۋ وزەنىنىڭ وڭتۇستىك الابى بارسقاۋىن مەكەن-جايى مەن تىشقان وزەنىنە دەيىن جاپپاي ەگىستىك، كىشى-گىرىم وزەندەردىڭ بارىندە دە سۋ ديىرمەندەرى بار.» دەپ، ەگىنشىلىكتىڭ قىرعىزداردىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى جونىندە قۇندى مالىمەتتەر كەلتىرگەن [1. 214].
جالپى، شوقاننىڭ قىرعىزدار تۋرالى جازبالارىنا زەر سالا قاراعاندا، ونىڭ تاريحي پايىمدارى گەوگرافيالىق مالىمەتتەرمەن، گەوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى تاريحي دەرەكتەرمەن ناقتىلانىپ، ءورىلىپ وتىرادى.
عالىمنىڭ مۇراسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلگەنى ءمالىم. دەگەنمەن عىلىمي تانىمنىڭ ءاردايىم دامۋ ۇستىندە بولاتىنىن ەسكەرسەك، تاريحي مۇرالار ءار قىرىنان زەردەلەنە بەرمەك. تاريح عىلىمىنىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزى مەن زەرتتەۋ ادىستەرى كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى ش. ءۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىنىڭ جاڭا قىرلارى اشىلا بەرەتىنى ءسوزسىز. ءوز كەزەگىندە بۇل عىلىمي مۇرالار ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ بىرەگەيلىگىن نىعايتۋعا ارقاۋ بولىپ، وڭ ىقپال ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىز.
نۇربەك شاياحمەتوۆ، ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،پروفەسسورى
ادەبيەتتەر:
- قىرعىزدار تۋرالى جازبالار // ءۋاليحانوۆ ش. تاڭدامالى.- الماتى: «جازۋشى»، 1985، 560 بەت (207 ب.)
- ۆاليحانوۆ چ.چ. زاپيسكي و كيرگيزاح // سوبرانيە سوچينەنيي. الما-اتا، 1961. ت. 1. س. 367 (س. 347-348)
- سۋلەيمەنوۆ ر.ب.، مويسەيەۆ ۆ.ا. چوكان ۆاليحانوۆ – ۆوستوكوۆەد.- الما-اتا: ناۋكا، 1985.- 112 س.(82 س.)
- كارايەۆ و.، كوجوبەكوۆ م. و پەرەسەلەنيي ەنيسەيسكيح كىرگىزوۆ نا تيان-شان//ۆوپروسى ەتنيچەسكوي يستوريي كيرگيزسكوگو نارودا.- فرۋنزە، 1989؛ چورويەۆ ت.ك. تەنگير-توو (پريتيانشانە) كاك رەگيون ەتنوگەنەزيسا كىرگىزسكوگو نارودا // ەتنوگەنەتيچەسكيە ي ەتنوكۋلتۋرنىە پروسەسسى ۆ دريەۆنوستي ي سرەدنيەۆەكوۆە ۆ سەنترالنوي ازيي.- بيشكەك، 1996؛ تۋردالييەۆا چ.د. يستوريا ي كۋلتۋرا كىرگىزوۆ ۆ ترۋداح چ.چ. ۆاليحانوۆا.- بيشكەك، 2000
