ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەگى عىلىمي-تەحنولوگيالىق پاركتە قازىرگى تاڭدا ءدال وسى شىبىنداردان اگروسەكتورعا وتە ءتيىمدى ونىمدەر دايىنداۋ جولعا قويىلعان. وقۋ ورداسىنداعى تەحنوپارك ينجەنەرى ەرمەك تاۋاساروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل بىردەن ءۇش وزەكتى ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك بەردى: بىرىنشىدەن، ورگانيكالىق قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ؛ ەكىنشىدەن، ەكولوگيالىق تازا ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار الۋ جانە كوكونىس پەن جەمىستەر، ءتىپتى ءداندى داقىلداردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ؛ ۇشىنشىدەن، اقۋىزدارعا باي ءونىم الۋ.
مۇنداي امبەباپ تىڭايتقىش جىلىجاي فەرمالارى مەن گۇل ساتاتىن دۇكەندەردە جوعارى سۇرانىسقا يە. قۇرتتاردى ءارتۇرلى ءۇي جانۋارلارىنا، ودان بولەك، بالىق، قوسمەكەندىلەر مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، سونىمەن قاتار قۇستار مەن كەمىرگىشتەردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە جەم رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. «قارا سارباز» شىبىنىنىڭ دەرناسىلىمەن قورەكتەنگەن ءۇي قۇستارى جۇمىرتقانى 15-20 پايىزعا ارتىعىراق تابادى جانە اۋىرمايدى. ءتىپتى ەندى عانا جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپان دا ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ وسى قۇرتتارمەن تاماقتانا الادى. ءىرى قارا مالدىڭ ازىعىنا قارا سارباز شىبىنىنىڭ دەرناسىلىن ۇنتاقتاپ ارالاستىرسا، دەرتكە شالدىعۋى ازايىپ، ءسۇت ونىمدىلىگى ارتادى. مۇنداي مالدىڭ ەتى دە قۇنارلى بولماق. ويتكەنى قۇرتتاردىڭ دەنەسىندە بارلىق امينقىشقىلدار، سونىڭ ىشىندە ليزين جانە مەتيونين سياقتى بيولوگيالىق قۇندى زاتتار بار. سونداي-اق اتالمىش قۇرتتاردىڭ بيوماسساسى فەرمەنتتەرگە، دارۋمەندەرگە جانە پايدالى ميكروەلەمەنتتەرگە باي.
ەرمەك قامبار ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، «قارا سارباز» شىبىنىنىڭ دەرناسىلدەرى ارقىلى تىڭايتقىش الۋ ەۋروپا مەن رەسەيدە سوڭعى ون جىلدا عانا بەلەڭ الىپ كەلەدى. بۇعان دەيىن امەريكا، يندونەزيا، جۇڭگو جانە جاپونيادا وسى تەحنولوگيا كەڭىنەن پايدالانىلعان. بۇل قۇرتتار پلاستماسسا، تەمىر جانە پوليەتيلەننەن بولەك، كەز كەلگەن ورگانيكالىق قالدىقتى قورەك رەتىندە پايدالانادى.
– شىبىندار ارناۋلى ينسەكتارييدە ءومىر سۇرەدى. ەڭ باستى قاجەتتىلىگى – جارىق، جىلۋ، ىلعالدىلىق. مۇندا ىلعالدىلىق دەڭگەيى 70 پايىز بولۋى كەرەك. بولمە تەمپەراتۋراسى 25-28 گرادۋس دەڭگەيىندە ساقتالادى. ودان بولەك، ارناۋلى قۇرالمەن ۇنەمى سۋ شاشىپ وتىرامىز. شىبىننىڭ جۇمىرتقاسى قۇرتقا اينالۋ ءۇشىن جەتى كۇن ۋاقىت كەتەدى. ولار تاماق سالىنعان ارنايى ىدىستا وسەدى. قورەگى 1/3 قاتىناستا كەبەك پەن قالدىقتاردان دايىندالادى، – دەيدى جىلىجاي مامانى سابىر تەمىربايەۆ.
ءقازىر كوپتەگەن ادامدار ازىق-تۇلىكتىڭ ەكولوگيالىق تازا بولۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى. وسىنداي ءبيوشىرىندى ارالاسقان توپىراق قۇنارلى بولىپ قانا قويماي، ونىمدىلىگى دە 2-3 ەسەگە ارتادى، ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. باتىس ەلدەرىندە «قارا سارباز» شىبىنىنان الىنعان زووگۋمۋستا وسىرىلگەن كوكونىستەر كوڭگە نەمەسە مينەرالدى تىڭايتقىشتارعا قاراعاندا الدەقايدا قىمبات.
تابيعي تازا تاعام تۇرلەرىن تۇتىنسا، ەكولوگيانىڭ تەرىس اسەرىنە قارسى تۇرۋعا كومەكتەسەتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار ادام بويىنا جەتكىلىكتى داريدى. تەحنوپاركتەگى «زووگۋمۋس ءوندىرىسى» جوباسىنىڭ سيپاتتاماسىندا: «تىرشىلىك پروسەسىندە قۇرتتار سۋبستراتتى تولىق اقۋىزعا (قۇرتتارعا) جانە تۇيىرشىكتى ەكولوگيالىق تازا تىڭايتقىش – زووگۋمۋسقا اينالدىرادى. دايىن ءونىمنىڭ كولەمى سۋبستراتتىڭ تۇرىنە جانە قۇرتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىنا بايلانىستى 40-60 پايىزعا جەتەدى. ياعني ءبىر توننا ورگانيكالىق قالدىقتان 400-600 كەلى زووگۋمۋس جانە 100-200 كەلى اقۋىز ماسساسى (قۇرتتار) الىنادى. ۋتيليزاسياعا اكەلىنگەن ورگانيكالىق قالدىقتاردا قۇرت كۋلتۋراسىنىڭ تىرشىلىك ارەكەتى ەسەبىنەن باكتەريالىق كوبەيۋ بەس ەسە، ال پاتوگەندى ميكروورگانيزمدەردىڭ سانى 28،5 ەسە تومەندەگەنىن اتاپ وتكەن ابزال. سوندىقتان بۇل تەحنولوگيانى زارارسىزداندىرۋدىڭ بيولوگيالىق ءادىسى رەتىندە قاراستىرعان ءجون» دەلىنگەن.
قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، «قارا سارباز» شىبىندارىنىڭ دەرناسىلدەرىنەن الىنعان زووگۋمۋس مالدىڭ نەمەسە شوشقانىڭ تەزەگىنەن دايىندالعان تىڭايتقىشتارعا قاراعاندا ءقاۋىپسىز. ويتكەنى ەكىنشىسىندە گەلمينتتەر مەن پاتوگەندى (اۋرۋ تۋعىزاتىن) ميكروورگانيزمدەردىڭ جۇمىرتقالارى كەزدەسەدى. ال وقۋ ورداسىندا دايىندالاتىن ورگانيكالىق تازا تىڭايتقىش مۇنداي زيانكەستەردەن ادا.
– قۇس فەرمالارىندا اي سايىن مىڭداعان توننا قالدىقتار شىعارىلادى. كۇنىنە كەم دەگەندە 100-150 كەلى قالدىقتى وڭدەۋ ءۇشىن 20-50 كگ شىبىن دەرناسىلى قاجەت. بۇل قۇرتتار تەك تاعام قالدىقتارى عانا ەمەس، مال مەن قۇستىڭ تەزەگىن دە وڭدەي بەرەدى. ءبىراق ول كەزدە ءوسۋ سيكلى ازداۋ بولادى، تەز جەتىلمەيدى. ويتكەنى تەزەكتىڭ قۇرامىندا اممياك، ازوتتى قوسپالار كوپ. ءوسىپ جەتىلگەن قۇرتتار قۋىرشاققا اينالىپ كەبەدى. قازىرگى تاڭدا قورەكتىك زات رەتىندە ءارتۇرلى قالدىقتارمەن تاجىريبە جاساپ جاتىرمىز. مىسالى، ناندى كەبەكپەن ارالاستىرىپ بەرگەندە قۇرتتار تەز ءوسىپ جەتىلەتىنىن بايقادىق. زووگۋمۋستىڭ باستى ارتىقشىلىعى – ونىڭ قۇرامىندا ماكرو، ميكرو ەلەمەنتتەر كوپ ءارى كونسەنتراسياسى وتە جوعارى. مىسالى، 10 ليتر سۋعا 20-40 گر زووگۋمۋس سالساڭىز جەتكىلىكتى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جەرگىلىكتى شىبىندارمەن سالىستىرعاندا «قارا ساربازدا» توكسيندى زاتتار بولمايدى. ويتكەنى ولار تەك سۋمەن قورەكتەنەدى، – دەيدى ەرمەك تاۋاساروۆ.
عالىمداردىڭ قۇستارعا، شوشقالارعا، بالىقتارعا، ەگەۋقۇيرىقتارعا جانە باسقا زاتتارعا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى قۇرتتاردىڭ ۇنى تاعامدىق قۇندىلىعى جاعىنان ەت پەن سۇيەكتەن جانە بالىق ۇنىنان كەم تۇسپەيتىنىن كورسەتتى. بۇل رەتتە تاماق ونىمدەرىنىڭ شىعىندارى 40 پايىزعا دەيىن قىسقارىپ، وزىندىك قۇنى 33 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، شىبىن دەرناسىلىنەن الىنعان زووگۋمۋستا وسىمدىكتەر تىكەلەي سىڭىرەتىن كوپتەگەن قورەكتىك زاتتار، دارۋمەندەر، انتيبيوتيكتەر، امينقىشقىلدار مەن پايدالى ميكروفلورا جيناقتالعان. ول توپىراقتىڭ فيزيكا-حيميالىق قاسيەتتەرىن جاقسارتادى. ءارى قورەكتىك زاتتاردىڭ شايىلىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى، زياندى تۇزدار مەن فيتوتوكسيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ، راديونۋكليدتەر مەن اۋىر مەتالداردىڭ اسەرىن ازايتادى. توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ قابىلەتى بويىنشا ءبىر توننا زووگۋمۋس 15 توننا كوڭدى الماستىرادى. ماسەلەن، ءبىر گەكتار الاڭعا 3-6 تونناسى جەتكىلىكتى. زووگۋمۋستىڭ ارتىقشىلىعى – بۇل ورىستەردە ارامشوپتەردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى. ال كادىمگى كوڭدى تىڭايتقىش رەتىندە پايدالانسا، سول جەردەگى ارامشوپتەردىڭ ۇلەسى 30 پايىزعا ارتادى.
سونىمەن قاتار زووگۋمۋستاعى گۋمين قىشقىلدارىنىڭ مولشەرى قاراشىرىككە قاراعاندا 1،5 ەسە جوعارى، بيوگۋمۋسپەن سالىستىرعاندا فۋلۆو قىشقىلدارىنىڭ مولشەرى ءتورت ەسە كوپ.
مۇنداي ءتيىمدى تەحنولوگيانى اۋىل شارۋاشىلىعىندا پايدالانۋ بىرنەشە تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشپەك. بىرىنشىدەن، پوليگوندارعا توعىتىلىپ جاتقان تۇرمىستىق قالدىقتاردى ازايتسا، ەكىنشىدەن، حيميكاتتارمەن لاستانعان اگرارلىق ايماقتار مەن اعىن سۋلاردى تابيعي قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋماق.
كاميلا دۇيسەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ قىزمەتكەرى.
