ونىڭ ماقساتى – شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن قورلاردا تابىلعان تاريحي دەرەكتەردى جيناقتاپ، زەرتتەپ، ساراپتاۋ. كەيىن ونىڭ ءبارى ۇلى دالانىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى بويىنشا جاسالاتىن ەلەكتروندىق قوردىڭ نەگىزى بولادى. اتالمىش جوبا اياسىندا بۇگىندە قازاقستاندىق عالىمدار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى تاريحي مۇراعاتتارعا ەكسپەديسيا جاساپ، دەرەكتەردى جان-جاقتى زەرتتەۋدە.
ماسەلەن، جوبا جەتەكشىسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆانىڭ ايتۋىنشا قازاقستان تاريحى تۋرالى تابىلىپ جاتقان قۇندى جادىگەرلەر ەۋروپانىڭ ۇلىبريتانيا، فرانسيا سەكىلدى ەلدەرىندە دە جەتەرلىك.
- مەرۋەرت قۋات قىزى، الدىمەن «ارحيۆ 2025» باعدارلاماسى تۋرالى ايتىپ ءوتىڭىزشى.
- بۇل باعدارلامانىڭ باستاۋى سوناۋ 2013 جىلدان باستالادى. سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇلت تاريحىن زەرتتەۋ بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسى وتكەن. سول جەردە رامازان سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اياسىندا تاريحي ماتەريالداردى زەرتتەۋ جونىنەن رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ورتالىق (راو) اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. مەن ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدىم.
راو-نىڭ عىلىمي جۇمىستارى بۇعان دەيىن جۇزەگە اسقان «مادەني مۇرا» (2004-2009 ج.ج.) جانە «عىلىمي قازىنا» (2012-2014 ج.ج.) مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ جالعاسى. بۇگىندە ورتالىقتىڭ الدىندا ۇلكەن ماقساتتار تۇر. الەمدە انالوگى جوق قور قۇرۋدى كوزدەيمىز. بۇل قورعا قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ەلىمىزدە جانە الەمدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ءارتۇرلى ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن توعىستىرىپ، ارحيۆتىك ماتەريالداردى، قولجازبالاردى، باسقا دا قۇندى جادىگەرلەردى جيناقتايمىز.
– باعدارلاما بۇگىندە قانشالىقتى جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
– الەمنىڭ ءارتۇرلى مۇراعاتتارىندا قازاق تاريحى تۋرالى شاشىلىپ جاتقان دەرەكتەر وتە كوپ. شىنى كەرەك، مۇنىڭ ءبارى عاسىرلار بويى زەرتتەلمەگەن ماتەريالدار. ولاردىڭ بارلىعىن جيناپ، رەتتەستىرىپ، جان-جاقتى ساراپتاۋ كەرەك. سوندىقتان، قولجازبالار مەن ارحيۆتىك ماتەريالداردى جۇيەلى تۇردە تولىققاندى زەرتتەۋ ءۇشىن الدىمەن ارحەوگرافيالىق قوعام قۇرىلدى. بىلتىر ارحەوگرافيالىق قوعامنىڭ تاجىريبەلى ماماندارى ۇلىبريتانيا، فرانسيا، يتاليا، رەسەي، ۋكراينا، پولشا، ۆەنگريا سىندى ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىنە زەرتتەۋ ەكسپەديسيالارىن ۇيىمداستىردى.
جينالعان ماتەريالداردىڭ بارلىعىن قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى بىرەگەي قۇجاتتار دەپ ايتۋعا بولادى. جينالعان قولجازبالاردىڭ بارلىعىنان كوشىرمەلەر جاساتتىق. ونىڭ ءبارى الداعى ۋاقىتتا ۇزدىكسىز تولىعىپ وتىرادى.
جالپى، تابىلعان ماتەريالداردىڭ بارلىعىن جيناپ قانا قويماي، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جازۋ قاجەت. ءاربىر جاڭا تاريحي فاكتىلەردىڭ بارلىعىن نازاردان تىس قالدىرماي، قازاقستان تاريحىنىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن قىرلارىن اشا ءتۇسۋ كەرەك.
– وتكەن جىلى ۇلىبريتانيادا وتكەن ارحەگرافيالىق ەكسپەديسياعا ءوزىڭىز دە قاتىسىپسىز. ناتيجەسىمەن بولىسسەڭىز.
– ول جاققا ناقتى ماقساتتارمەن باردىق. قازاق جەرى تۋرالى پارسى جانە تۇركى ءتىلدى قولجازبالاردى قاراپ، ماعلۇمات جيناۋعا تىرىستىق. ۇلىبريتانيادان ەلگە شىعىس مانۋسكريپتەرىنىڭ كوشىرمەلەرىن الىپ كەلدىك. بۇل قازاق ەلى ءۇشىن وتە قۇندى جادىگەر. سول جاقتا حودجامكۋلي-بەك ءبالحيدىڭ «تاريح-ي قىپشاقي» قولجازباسىنىڭ كوشىرمەلەرىنە قول جەتكىزدىك.
مۇندا حV-حVءىىى عاسىرلاردا قازاق جەرىندە بولعان وقيعالاردى باياندايدى.
وسىلايشا «تۇماندى البيونعا» بارعان ساپارىمىزدا قازاق حاندىعى تۋرالى ماعلۇماتتاردى ءبىراز تولىقتىرا الدىق. «تاريحي-ي قىپشاقيدا» اۆتور قازاق حاندارىنىڭ تەگىن، تۋعان جەرىن، بيلىككە كەلگەن ۋاقىتىن ناقتى كورسەتىپ، سول كەزدەگى ساياسي وقيعالاردى جاقسى اشا بىلگەن.
سونداي-اق، كورشىلەس ەلدەردىڭ دە باسشىلارىنىڭ ەسىمدەرى كورسەتىلىپ، سول كەزدە ءومىر سۇرگەن اقىندار مەن ابىزداردىڭ اتتارى اتالادى. فاكتىلەر مەن ساندار دا ناقتى جازىلعان.
سونىمەن قاتار، ۇلىبريتانيادان «تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسرات-نامە» قولجازباسىن دا زەرتتەدىك. وندا دا بىزگە قاتىستى قۇندى دەرەكتەر وتە كوپ. وسى قولجازبانى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن، سول كەزدەگى عۇرىپتاردى، العاشقى قازاق حاندارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تاريحىن بىلە الدىق. بۇدان بولەك، سول زامانداعى قازاق كيىمدەرى مەن ءارتۇرلى تاڭبالارىن، تۇرمىستىق زاتتاردى ۆيزۋاليزاسيا جاساپ جاتىرمىز.
سونداي-اق، وسمان سۇلتاندارى مەن يران شاحتارىنىڭ ساراي حاتتامالارى مەن ديپلوماتيالىق حاتتارى دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. سۇلتاندار جانە حاندار اراسىنداعى كوپتەگەن حاتتاردى زەرتتەدىك. ولاردىڭ تەك كورشىلەس ەلدەرمەن عانا ەمەس، قازاق حاندىعىمەن جازىسقان حاتتارىن دا تاۋىپ، سول كەزدەگى جازبالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلدىك.
مۇنىڭ بارلىعى بىزگە قازاق تاريحىنا جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋعا كومەكتەستى. ايتپەسە، بۇرىن تەك رەسەي يمپەرياسى جانە ورتا ازيا قۇجاتتارىمەن عانا ءومىر ءسۇرىپ، ءبىرجاقتى مالىمەت قانا الىپ كەلگەن ەدىك.
ياعني، ءبىز ءۇشىن ۇلىبريتانيا كىتاپحانالارىنان تابىلعان جادىگەرلەر وتە قۇندى. ۇلىبريتانيا، فرانسيا، رەسەي، جۇڭگو تاعى باسقا ەلدەردەن تابىلعان قولجازبالار مەن قۇجاتتار ارقىلى ۇلى دالا تاريحىن باستان-اياق سۋرەتتەپ شىعا الامىز.
– ال بۇل ماتەريالداردىڭ بارلىعىن قايدان تاۋىپ وقۋعا بولادى، الدە تەك قۇجات تۇرىندە ارحيۆتەردە جاتىر ما؟
– ءار ەكسپەديسيانىڭ قورىتىندىسى تۋرالى ءارتۇرلى باسىلىمدارعا جاريالاپ وتىرامىز عوي. بۇدان بولەك، ءبىزدىڭ ماماندار بۇگىندە ۇلى دالا قولجازبالارىنىڭ، ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ جانە جادىگەرلەرىنىڭ كاتالوگىن» دايىندار جاتىر. بۇل ەلەكتروندى كاتالوگ بولماق. وسىلايشا تابىلعان ماتەريالداردى قاعاز تۇرىندە قالدىرماي، كوپشىلىككە ەلەكتروندى تۇردە ۇسىنامىز.
