ونىڭ ايتۋىنشا، سوناۋ 90-جىلدارى، ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارى نازاربايەۆپەن جاعالاسىپ، جەر تەپكىلەپ ءجۇرىپ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قابىلداتقان ادام وسى – شاحانوۆ.
«بەرتىنگە شەيىن قوعامنىڭ نازارىن قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايىنا اۋدارىپ، بۇنىڭ قانداي ۇلتتىق تراگەديا ەكەنىن ايتا ءجۇرىپ وعان حالىقتى سەندىرە ءبىلدى دەپ سانايمىن»، – دەيدى ولجاس ءابىل.
اۆتور ءوز ويىن بىلايشا تارقاتىپتى.
اۋعانستانداعى حازارلار – انا تىلىنەن ايىرىلىپ قالعان حالىق. ءقازىر بۇلار پارسىنىڭ داري ديالەكتىسىندە سويلەيدى.
بۇرىن بۇلاردىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ قازاق تىلىنە ۇقساس بولىپتى. بۇلاردىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىندا «اپا»، «جەڭگە»، «كوكە»، «ناعاشى» سىندى ءبىراز تۋىستىق اتاۋلار ساقتالىپ قالىپتى. تاعى ءبىرشاما بىزگە ۇقساس سوزدەرى بار ەكەن، ءبىراق بۇلار ونىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن بىلمەيدى ەكەن.
ءبىر حازار بۇلاق ماڭىنا كەلىپ «بىزدە مىنا سۋدى بۇلاق دەپ اتايدى، ءبىراق بۇلاق دەگەن ءسوزدىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن بىلمەيمىز، بۇل كونە ءسوز» دەيدى.
بۇل بەيباقتار ءقازىر پارسىشا سويلەيدى، تىلدەن ايىرىلعان، وتكەن تاريحىن دا بىلمەيدى، تۇرلەرى پارسىعا ۇقساماسا دا «ءبىز پارسىمىز» دەپ ىشتەرى يرانعا بۇرادى ەكەن، بۇلاردى كادىمگىدەي وتكەنىنەن اجىراپ، ماڭگىرىپ قالعان حالىق دەسە دە بولادى. عالىمدار كەلەشەكتە بۇل حالىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن قازبالاسا، بۇلاردىڭ ءتۇبى بىزگە كەپ تىرەلەدى، وعان ەش كۇمانىم جوق.
ۇلتتىق سانا، سەزىم دەگەن نارسە بۇلاردا اتىمەن جوق. سانالارى تايپالىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان. ءار توبەنىڭ استىندا ءبىر تايپا – ەكى رۋ وتىرادى. رۋلارى دا بىزگە ۇقساس، شەجىرەسى مەن وزگە سالتتارى دا بىزگە كەلەدى. ءبىراق بۇلاردا ءتىل كەتكەسىن ءبارى كەتكەن عوي، بۇلار ەندى – پارسىلار.
رەسەيدەگى حاكاستار دا تىلدەن اجىراپ قالعان حالىق (سۋرەتتە)، بۋرياتتار دا سونداي ەكەن. بۇل بايعۇستاردى (بۋرياتتاردى) قارا ورىس دەسە دە بولادى.
ات-ەسىمدەرى كادىمگىدەي ورىسشا، جاندارى، دىلدەرى ورىستانىپ كەتكەن. بارىن سالىپ ورەكەڭە ادالدىعىن دالەلدەپ كەلەدى.
2014 جىلى ۋكراينادا قىرىم جانجالى باستالعاندا، كۇللى الەم وسى بۋرياتتاردىڭ رەسەي ءۇشىن قولدارىنا قارۋ الىپ، ۋكرايناعا قارسى اتتانعانىنا كۋا بولدى، قارا يۆاندار ورىس ءۇشىن قازداي ءتىزىلىپ سوعىسقا كەتتى. بۇلاردا دا ءتىل كەتكەسىن ونىڭ ارتىنان ءبارى كەتكەن.
باقسام، ءتىل دەگەن شىركىن، ۇلتتىڭ ەڭ اسىل قۇندىلىعى ەكەن. ماڭىزى، ءمان-ماعىناسى، رۋحاني شەكاراسى ەكەن. وعان كوزىم جەتتى.
مەنىڭشە، سوۆەت زامانىندا ءوشىپ بارا جاتقان، ايانىشتى جاعدايعا جەتكەن قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ۇلتشىل قاۋىم ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.
شاحانوۆ سوناۋ 90-جىلدارى، ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارى نازاربايەۆپەن جاعالاسىپ، جەر تەپكىلەپ ءجۇرىپ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قابىلداتىپ قانا قويماي، مۇحاڭ كەم دەگەندە بەرتىنگە شەيىن ءبىزدىڭ قوعامنىڭ نازارىن قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايىنا اۋدارىپ، بۇنىڭ قانداي ۇلتتىق تراگەديا ەكەنىن ايتا ءجۇرىپ، وعان حالىقتى سەندىرە ءبىلدى دەپ سانايمىن.
ارسىڭ-گۇرسىڭ ەتسە دە، ول بار قولىنان كەلگەن نارسەسىن ىستەدى.
سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە جاڭا جاستار تولقىنى قالىپتاسىپ قالدى، ال ولاردىڭ اراسىنان شىعىپ بيلىك باسىنا كەلەتىن كەلەشەك جاس ۇلتشىل باسشى، بيلىكتەگى العاش اتقاراتىن شارالارىنىڭ الدى نەدەن باستالاتىنىن تاس ءتۇيىن ءبىلىپ وتىر.
سول شاحانوۆ كەشە امان تاسىعانعا سۇحبات بەرىپ وتىر: «اپكەم اۋرۋ، پەنسيام ەشتەڭەگە جەتپەيدى» دەيدى، اياپ كەتتىم.
ال انا كەشە كەلگەن ءبىلاش دەگەندەر ءتىپتى وعان قاراپ شاپتىردى، ونىڭ ارتىنداعى توبى سول مۇحاڭا قاراپ ەكىلەنىپ، تەبىنىپ تەرىس قاراپ «تىشتى...». ۇيات تازا.
مەنىڭ پايىمىمشا، قازاق ءتىلى – بۇگىنگى قازاقتىڭ ءتولقۇجاتى، ال ونىڭ قولدانۋشىسى ءبىزدىڭ ءقازاقتىلدى قوعام، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ دىڭگەگى.
ارينە، حالىق بولعاسىن ونىڭ اراسىندا «ورىس بولايىق، تۇرىك بولايىق، اراپ بولايىق» دەيتىن ەشكىلەرى، قاشاقتارى بولادى، ونسىز بولمايدى ەكەن.
ءبىراق مەنىڭشە، ولاردىڭ باسىن قايىرىپ، تەزگە سالىپ وتىراتىن ورتالىق وسى ءبىزدىڭ ءقازاقتىلدى ورتا ەكەن، ياعني ۇلتتىڭ قورعان يممۋنيتەتى دە وسى ورتا ەكەن. ونى دا ءتۇسىندىم.
ءبىز كەلەشەكتە قارا باسىپ تىلدەن دە، وسى ورتادان دا ايىرىلاتىن بولساق، الگى حازار مەن بۋرياتتىڭ ارتىنان كەتەدى ەكەنبىز، تازا ماڭگىرىپ مەلشيىپ قالامىز. وعان تۇك تە كۇمانىم جوق.
سوندىقتان بىزدەگى ءار ءقازاقتىلدى قازاق ءىس جۇزىندە ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولادى ەكەن، ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىز سونىڭ ۇستىندە تۇر.
ولجاس ءابىل
