جان پول سارتر شىعارماشىلىعىن تولىق بايانداۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، ول – اركىمنىڭ ىشكى الەمىندەگى ماتىندەر تىنىسى، سەبەبى، ول – تابانىڭىز تيگەن ءساتتى قاعازعا ءتۇسىرۋشى. نوبەل سىيلىعىنان باس تارتقان ساناۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى دە وسى – سارتر. فرانسۋزدىڭ عانا ەمەس، كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق ۇلىنا اينالعان بىرەگەي قالامگەر، ويشىل كەمەڭگەردى حح عاسىر تۋعىزدى – ءوزىنىڭ سورى قالىڭ مەزەتتەرىن كورسەتىپ، سودان وي تۇيىندەتۋگە سارتر سەكىلدى ەگەيلەر كەرەك ەدى، ودان اداسقان جوق، تاڭداۋ دۇرىس، تالعام دا ورىندى، تەك... تۇسىنىكسىز عاسىردى «تۇسىنىكسىز» تىلدە ادىپتەگەن ونى تولىق اڭعارۋعا دارمەنسىزدىك تانىتتى.
وتكەن عاسىر – ادامزاتتىڭ اداسقاقتىعىن دالەلدەگەن عاسىر. ادامزات ءوزىنىڭ تەگىن قايتا ىزدەدى، ءوزىنىڭ قايدان شىققانىنا قايتا ءۇڭىلدى، ءوزىن ەكى رەت ورتەپ، ونىڭ كۇلىنە سالتاناتتى تۇردە ەسكەرتكىش ورناتتى. ول ەسكەرتكىشكە ەرلىك دەپ ات قويدى. ادامداردى اياۋسىز جانە كوپ قىرعاندار گەروي اتاعىن الدى. نيسشەلىك پايىمدى ءوز مۇددەسىنە اسىرا پايدالانىپ، السىزدەردى جاردان لاقتىردى. ال الدىلەر... الدىلەر جوق ەدى. سەبەبى، ادام – قورعانسىز. ونداي قورعانسىزدىقتى قورعاۋ ءۇشىن باتىرلىق، ەرلىكپەن بۇركەمەلەۋ ەڭ ادەمى ءتاسىل.
فاشيزم – فاشيزم. ال كەڭەستىك لاگەردى ونىڭ قارسىلاسى بولعاندىعى ءۇشىن اقتاۋعا بولمايدى. ول دا – فاشيزم. باسقا ماعىناداعى. باسقا فورماداعى. ەكەۋى دە ادامداردىڭ قانى مەن كوز جاسىنان تاريحتىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزدى. ءقازىر مۇك باسقان سول تاريح ءبىزدىڭ جادىمىزدان وشكەن جوق، تاريحتىڭ قايتالاناتىندىعىنا سەنگىمىز كەلمەيدى... مىنە، وسى كەزدە جويقىن، بەتقاراتپاس يدەولوگيالارعا قارسى، ءالسىز، قاۋقارسىز، قورعانسىز، ءبىراق شىنايى وي الەمدى كەزدى. قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتار دەسەك قاتەلەسپەيمىز ولاردى. سولاردىڭ باسىندا تۇرعاننىڭ ءبىرى – سارتر.
ادامدى ۇنەمى اڭدىپ جۇرەتىن «جاۋلار» بار، ولار: ماعىناسىزدىق پەن ابسۋرد. اياعىڭدى ءسال شالىس باسساڭ قۇردىمىنا قۇلاي كەتەسىڭ. قايتا شىعۋ ءۇشىن، قايتا تۋۋ كەرەك. ءوزىڭدى ىشكى الەمىڭدە قايتا جاراتۋىڭ كەرەك. دەمەك، سەنىڭ ەركىندىگىڭ بار.
سارتر عۇمىر كەشكەن كەزەڭدى (1905-1980) ادام بولمىسىنىڭ قايتا ەلەكتەن وتكەن ءساتى دەۋگە بولادى. ول بولمىسشىلدىقتىڭ باسىندا تۇردى. كوشباسىندا كەركەگور، نيسشە، حايدەگگەرلەر توپ باستاسا دا، سارتر ونى جۇيەلەگەن، شىن ادامنىڭ بولمىسىنا بارىنشا جاقىنداتقان جارقىن تۇلعانىڭ ءبىرى. دوسى ءارى بىتىسپەس پىكىرتالاسقا بەيىم البەر كاميۋ ەكەۋى ادامنىڭ ىشكى ناتىندە جاسىرىنىپ جاتقان تىرشىلىككە قۇلشىنىستى وياتۋعا تالپىندى. ەكزيستەنسياليزم – تىرشىلىك ەتۋ، ءومىر ءسۇرۋ عانا ەمەس، تۇلعانىڭ بىرەگەي ءمانى، ەشكىمدى قايتالاي الماۋى جانە ءوزىنىڭ دە ەشكىمگە ۇقسامايتىندىعى، ءار ادام وزىنشە جاراتىلىس، وزىنشە تاعدىر يەسى. سارتر وسى اعىمنىڭ بەلدى وكىلى رەتىندە جاڭا تۇجىرىمداردى ورتاق تالقىعا تاستادى. شەكسپير قويعان اۋىر ساۋال «بولۋ مەن بورداي توزۋ» بۇل عاسىردا باسقاشا ءمان الدى: سوسياليزم مەن كوممۋنيزم جۇپ قۇرىپ، ءتوتاليتاريزمنىڭ تەاترلىق كورىنىسىنە بەلسەنە كىرىسكەن، ديكتاتورلار مەن تيراندار ساحنادا نەگىزگى كەيىپكەر سانالعان، بوسقىندار مەن قاڭعىرعان پەندەلەر مولايىپ، تۇرمەلەر مەن كونسلاگەرلەر كوبەيگەن، تەحنيكا مەن تەحنولوگيا سۇرقيا ساياساتتىڭ قول شوقپارىنا اينالىپ، ميلليونداعان ادامدار قىرىلىپ، سوعىس ءورتى لاۋلاعان قياناتى كوپ عاسىردا ولار، ەكزيستەنسياليستەر: «ادام دەگەن نە؟!» دەگەن سۇراقتى بۇرىنعى ماعىناسىنا قاراعاندا وتە وتكىر ەكپىندە العا توستى. ادامنىڭ ءمانى، ادامنىڭ بولمىسى دەپ كەتە بەرەتىن فيلوسوفيالىق سۇراقتارعا باسقا قىرىنان قاراۋدى ۇسىندى. ادامنىڭ مۇڭى، ۇرەيى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى، جالعىزدىعى، قورعانسىزدىعى، اقىر سوڭىندا ابسۋردقا تولى الەمدەگى ونىڭ ورنى تۋرالى تولعاتتى. ادامدى ۇنەمى اڭدىپ جۇرەتىن «جاۋلار» بار، ولار: ماعىناسىزدىق پەن ابسۋرد. اياعىڭدى ءسال شالىس باسساڭ قۇردىمىنا قۇلاي كەتەسىڭ. قايتا شىعۋ ءۇشىن، قايتا تۋۋ كەرەك. ءوزىڭدى ىشكى الەمىڭدە قايتا جاراتۋىڭ كەرەك. دەمەك، سەنىڭ ەركىندىگىڭ بار. مىنە، ولار ۇسىنعان ەڭ دۇرىس جول – تاڭداۋ ەركىندىگى. تاڭداۋ ەركىندىگى بولماعان پاتشالار دا قۇل، جوق، تاڭداۋ ەركىندىگىن بىلمەگەن پەندەنىڭ ءبارى قۇردىمنىڭ تۇتقىنى.
سارتر ادامزات كوكىرەگىنە مۇڭلى الاۋ جاقتى. وزىڭە جاقىندا، وزىڭنەن الىستاما، وزىڭنەن قاشپا، ءۇڭىل، سەنىڭ باقىتىڭ الىستا ەمەس، وزىڭدە، بۇگىندە، تابانىڭنىڭ استىندا، ىستىق قانىڭدا دەدى. سونى سەزىنە الساڭ بولاشاققا ماعىنالى قادام تاستاماقسىڭ. نەگە مۇڭلى؟ ويتكەنى، ءبىز شىن مانىندە ەشكىم دە ەمەسپىز، قورعانسىزبىز. ونى تۇسىنبەيىنشە، جەر بەتىندە سوعىستار مەن ورتتەر توقتاماق ەمەس. ونى تۇسىنبەيىنشە، مەنمەندىك، كەۋدەمسوقتىق، كورسوقىرلىق توقتاماق ەمەس. ءوزىڭنىڭ ەشكىم ەمەستىگىڭدى جاسىرۋ ءۇشىن وزگەگە جاۋىعا قارايسىڭ. ءوزىڭدى قالايدا مويىنداتقىڭ كەلەدى. وزگەنى ەمەس، ەڭ قيىنى ءوزىڭدى وزىڭە مويىنداتۋ ەكەنى ەستەن شىعا بەرەدى. ءوزىڭ يلانباعانعا، ەلدى قالاي يلاندىرماقسىڭ، جازعان؟! مۇڭلى الاۋ – ءالسىز، بولماشى ءۇمىت. سول ءۇمىتتى سوندىرمەۋ ءلازىم. ال ونى سەنىمگە اينالدىرۋ، ماعىناعا تولتىرۋ ءوز قولىڭدا.
ادام ءولىم الدىندا ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ مانىنە بويلايدى. ءولىم، اجال – ۇرەيدەن بۇرىن، ءوز ءومىرىڭنىڭ ماعىنالى الدە ماعىناسىز وتكەنىنە نازار سالۋعا يتەرمەلەيدى. ءومىر ءسۇرۋ – ماعىناعا يە بولۋ ەمەس، ءومىردى تولىق ءسۇرۋ، بارىنشا ءوز تاڭداۋ ەركىندىگىڭ ارقىلى ويداعىداي ءسۇرۋ – ماعىنالى. ءبىراق، ەركىندىك دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى باسقالاردىڭ ەركىندىگىمەن ساناسۋعا تاۋەلدى، تولىق، ابسوليۋتتى ەركىندىك بولماق ەمەس، سەنىڭ تۋۋ، ءولۋ، ءومىر ءسۇرۋ ەركىندىگىڭ ءبارىبىر وزگەرلەرمەن بايلانىستى. اتا-اناڭدى تاڭداي المايتىنىڭداي، اجالدى دا تاڭداي المايسىڭ. ول جاراتىلىسنامانىڭ قۇپياسى. ايتكەنمەن، ماڭدايداعى جازۋدىڭ بۇيىرۋى دەپ، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى، ادام قانداي جاعدايدا دا ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى. ءومىر قانداي جاعدايدا دا ماڭىزدى. ماعىناسىزدىق – ادىمىڭنىڭ استىندا ەمەس، ول قاشاندا سەنىڭ الدىڭدا. سول سەكىلدى ماعىناعا تولى مۇمكىندىكتەر دە سەنىڭ قارسى الدىڭدا تۇر. قايسىسىمەن بيلەگىڭ كەلەدى؟..
[caption id="attachment_8655" align="alignleft" width="354"]
سارتردىڭ كەيىپكەرلەرى كوپ. بالكىم، ءبارىمىز سارتردىڭ كەيىپكەرلەرىمىز... [/caption]
سارتر جازۋشى بولۋ ءۇشىن تالپىنعان جوق، ول ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتاردى كوركەم بەينەلەۋ ءۇشىن جازۋشىلىقتى تاڭدادى. ياعني، شىنايى بولمىس تۋرالى حيكاياسىن ادام ساناسىنا تەرەڭىرەك جەتكىزۋگە فيلوسوفيالىق تالداۋدان، كەڭ قۇلاشتى كىتاپتاردان، «بولمىس پەن بەيبولمىستان» گورى، ادەبيەت، ناقىشتى، سازدى ءسوز الدەقايدا ءتيىمدى دەپ ءبىلدى. ونىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، تانىمدىق دۇنيەلەرىن قايتالاي ساراپتاۋ ءۇشىن قۇرىلدى. ول شىعارمالارىندا سويلەمدى ويناقىلاندىرىپ، ەلدى تاڭعالدىرۋعا ۇمتىلعان جوق – تاپقىرلىق پەن شەشەندىك كوركەمدىكتىڭ عانا ەمەس، تازا شىندىقتىڭ دا قاس جاۋى ەكەنىن ەلدەن بۇرىن سەزدى – ويدى شاتاستىراتىن كۇردەلى تەڭەۋلەرگە بوي الدىرعانشا، قىسقا ءارى ماعىنالى جازۋعا زەر سالدى. ونىڭ ءار سويلەمىندە زىلدەي اۋىر تۇجىرىمدار، قارسىلىقتار، كەرىاعارلىقتار تۇنىپ تۇردى. مۇنىڭ ءوزى ادەبيەتتەگى ستيلگە مالدانۋدان گورى، ءوز ويىن شىنايى جەتكىزۋدىڭ امالى بولدى. ءستيلدى سەن جاراتپايسىڭ، ستيل سەنى جاراتادى. سويتە تۇرا، ونىڭ شىعارمالارى جۇيكەڭدى شيرىقتىرادى، كەيدە جالىقتىرادى، ماعىناسىز سەزىمدەر اۋانىنا قامايدى. ونى وقىعان جان: «مەن نە ءۇشىن بۇلاي ىستەپ ءجۇرمىن؟ ادامدار، ءسىرا، ولار كىمدەر؟»، – دەگەن سۇراقتاردى قويماي تۇرا المايدى. ول ءوزىنىڭ پەسالارى ارقىلى زاماندى ەمەس، ادامدى، ونىڭ شىن بولمىسىن، ىشكى كەسپىرىن اشىپ بەردى. باتىس تەاترلارى سارتردى ساحنالاۋدى مارتەبە كورەدى، ءبىراق ساقسىنادى. ونىڭ دەڭگەيىنە پەسانىڭ سوزدەرىمەن ەمەس، ويىمەن جەتۋ پارىز.
سارتر ادامزات كوكىرەگىنە مۇڭلى الاۋ جاقتى. وزىڭە جاقىندا، وزىڭنەن الىستاما، وزىڭنەن قاشپا، ءۇڭىل، سەنىڭ باقىتىڭ الىستا ەمەس، وزىڭدە، بۇگىندە، تابانىڭنىڭ استىندا، ىستىق قانىڭدا دەدى. سونى سەزىنە الساڭ بولاشاققا ماعىنالى قادام تاستاماقسىڭ. نەگە مۇڭلى؟ ويتكەنى، ءبىز شىن مانىندە ەشكىم دە ەمەسپىز، قورعانسىزبىز. ونى تۇسىنبەيىنشە، جەر بەتىندە سوعىستار مەن ورتتەر توقتاماق ەمەس. ونى تۇسىنبەيىنشە، مەنمەندىك، كەۋدەمسوقتىق، كورسوقىرلىق توقتاماق ەمەس. ءوزىڭنىڭ ەشكىم ەمەستىگىڭدى جاسىرۋ ءۇشىن وزگەگە جاۋىعا قارايسىڭ. ءوزىڭدى قالايدا مويىنداتقىڭ كەلەدى. وزگەنى ەمەس، ەڭ قيىنى ءوزىڭدى وزىڭە مويىنداتۋ ەكەنى ەستەن شىعا بەرەدى. ءوزىڭ يلانباعانعا، ەلدى قالاي يلاندىرماقسىڭ، جازعان؟! مۇڭلى الاۋ – ءالسىز، بولماشى ءۇمىت. سول ءۇمىتتى سوندىرمەۋ ءلازىم. ال ونى سەنىمگە اينالدىرۋ، ماعىناعا تولتىرۋ ءوز قولىڭدا.
ءوزىنىڭ باعىتىنان اداسقان الدەبىرەۋلەر ءوزىنىڭ ماعىناسىز عۇمىرىن الدەبىرەۋلەر ارقىلى ماعىنالى ەتۋدى كوكسەيدى. ەكى ماعىناسىزدىقتان ماعىنا پايدا بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازىرگى تىنىشتىعىمىز بۇرىنعى تىنىشتىقپەن ۇقساي ما؟ بولاشاققا ەكى ادىم جاقىنداساڭىز، ءوزىڭىزدىڭ قانشا دۇنيەنى جوعالتىپ، قانشا دۇنيەگە يە بولارىڭىزدى بىلەسىز بە؟ قىسقاسى، ءومىرىڭىز قايتسە ماعىناعا يە بولادى؟ جاۋابىن سارتر قىسقا قايىردى: «مەن – وزىمنەن اسقان مەنمىن!». وسىنى تۇسىنسەڭ عانا «...ءوزىڭ وزىڭە اينالا الاسىڭ».
مەنىڭ ءبىر دوسىم بار. ونى ەشكىم تانىمايدى، ءبىراق ءبارىن ول تانيدى. تانىعان سايىن بارىنەن كوڭىلى قالىپ، الماتىنى تاستاپ قاشقىسى كەلەدى. بارىنەن اينىعان، بارىنەن جەرىگەن. وعان شۋلى قالانىڭ كەز كەلگەن جەرى ۇنامايدى: سۋپەرماركەتتەر، ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى، بازارلار، تۇنگى كلۋبتار، تەاترلار مەن كينوزالدارى، مۇراجايلار، مەتروداعى اسەم ۇيلەسىمدىلىك، جول جيەگىندەگى جارنامالار. بارىنەن ماعىنا ىزدەۋدەن شارشاعان سىڭايلى. تۋرا انتۋان دەرسىز. ءبىزدىڭ ارامىزدا سارتردىڭ كەيىپكەرلەرى كوپ. بالكىم، ءبارىمىز سارتردىڭ كەيىپكەرلەرىمىز...
جان پول سارتر فرانسيالىق ايگىلى جازۋشى، فيلوسوف، پۋبليسيست جانە دراماتۋرگ. ونىڭ «قۇسا»، «ەركىندىك جولدارىمەن»، «اينۋ» سەكىلدى بىرنەشە رومانى، كوپتەگەن اڭگىمەلەرى بار. سارتردى الەمگە تانىتقان، ءوز ۇستانىمدارى مەن فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن نىعىزداعان پەسالارى ءوز كەزىندە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە اۋدارىلىپ، باتىس ەلدەرىنىڭ تەاترلارىنا قان جۇگىرتتى. ءالى دە قويىلىپ كەلەدى. اسىرەسە، «شىبىن-شىركەيلەر»، «جابىق ەسىكتەردىڭ ارعى جاعى»، «كومۋسىز قالعان مۇردەلەر»، «ءىبىلىس پەن جاراتۋشى ءتاڭىرى»، «لاس الاقاندار» سىندى پەسالارى ادام بولمىسىنىڭ تەرەڭ ناتىنە وي جۇگىرتۋىمەن قۇندى.
ءتوقتارالى تاڭجارىق
