ساعادييەۆكە اشىق حات!
بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا مەملەكەت باسشىسى «بولاشاققا باعدار رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىن جاريالاعان-تۇعىن. وسى ماقالادا 2025 جىلى لاتىن الىپبيىنە ءبىرجولاتا جانە تولىقتاي كوشەتىنىمىز ايتىلدى. ال بيىلعى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن مەملەكەت لاتىن ءالىپبيىنىڭ ناقتى نۇسقاسىن تاڭداپ سوعان توقتاۋى ءتيىس.
لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بارلىعىنا قاتىستى. سوندىقتان جاڭا قازاق ءالىپبيىنىڭ نۇسقالارىن تاڭداۋعا، تالقىلاۋعا كەلگەندە تەك مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى مەن لينگۆيست ماماندار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوعام دا اتسالىسۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. نازارعا ۇسىنىلعان ۇلگىلەردىڭ اراسىندا قازىرگى اقپاراتتىق زاماننىڭ تالابىنا ساي كەلەتىن امبەباپ، قولدانىسقا قولايلى لاتىن ءالىپيبىن تاڭداعانىمىز ءجون.
وسى حات ارقىلى مەن جاۋاپتى ورىندارعا لاتىنشانىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان جان-جاقتى جەتىلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ ۇلگىسىن ۇسىنامىن (تومەندە سۋرەتتە).
بۇل اراداعى ماڭىزدى ماسەلەسى: دياكريتيكالىق سيمۆولدار مەن ديگرافتاردىڭ قايسىسىن تاڭدايمىز؟
مەن ۇسىنعان ۇلگىدە تاڭداۋ دياكريتيكالىق سيمۆولدارعا ءتۇسىپ وتىر. بىرىنشىدەن، سيمۆولدار تۇتاستاي وقىۋلى كەرەك، ولار تولىققاندى ءارىپ رەتىندە ەسەپتەلۋى ءتيىس. جانە قالاي وقىلسا، سولاي جازىلۋى مىندەتتى.
ەكىنشىدەن، بۇل ءالىپبيدى لاتىنشامەن تانىس كەز-كەلگەن ادام وقي الاتىن مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك. ال «zh»، «ng»، «tsch»، «kh» دەگەن تىركەستەردى قولدانار بولساق، ءىستى قيىنداتىپ، لاتىنشانىڭ ايتىلۋى مەن وقىلۋىن اۋىرلاتىپ جىبەرەمىز. مۇنداي جاعدايدا ول بىزگە قاجەت پە ەدى دەگەن ساۋالدار دا تۋىنداي باستايدى.
ۇشىنشىدەن، دياكريتيكالىق سيمۆولدار («Ä»، «Ï»، «É» جانە ت.ب.) ۋاقىت ەلەگىنەن وتكەن جانە وسى ۋاقىت ىشىندە اتالعان ءالىپبيدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان. ونىڭ ۇستىنە بۇل سيمۆولداردى ءبىرقاتار ەۋروپا ەلدەرى باسقا دىبىستارعا بالاما رەتىندە قولداناتىنىن ەسكەرۋ كەرەك.
تاعى ءبىر جايت، ءبىرقاتار ساراپشىلار تىلگە تيەك ەتكەنمەن «ۆ»، «چ»، «ف»، «ە» سياقتى دىبىستار قولدانىستان الىنعان جوق. سەبەبى، كەيبىر شەتەلدىك سوزدەر مەن تەرميندەردى جازۋعا كەلگەندە بۇلارعا امالسىز جۇگىنەسىڭ. اتالعان شارا ءححى عاسىرداعى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ۇندەستىگىن قامتاماسىز ەتەدى. لاتىنشانى ەنگىزگەننەن كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىن مودەرنيزاسيالاۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.
بىزگە العاشىندا ورىس تىلىنەن الىنعان، كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا ەنىپ كەتكەن كەيبىر سوزدەردىڭ جازىلۋىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى. بالكىم، بۇل ارادا ءتۇپنۇسقا تىلدەگى (نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز جانە ت.ب.) تەرميندەرمەن سينحرونداۋ قاجەتتىگى تۋىنداۋى مۇمكىن.
اتاپ وتەرلىگى، مەن ۇسىنعان ءالىپبي تۇرىك جانە اعىلشىن تىلدەرىمەن بارىنشا ينتەگراسيالانعان. تۇرىك ءتىلى – ۋاقىت سىنىنان وتكەن جازباشا جۇيە، تۇركى الەمىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن ءتىلى. اعىلشىن ءتىلى – جاھاندىق ءتىل. بيزنەستىڭ، عىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ ءتىلى.
وسى حاتقا قوسىمشا رەتىندە اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى جاريالانعان ماقالالارىمدى جىبەرىپ وتىرمىن. «قازاق جازۋىنىڭ تاريحى» (10.05.2017 جىلى «Exclusive» جۋرنالىندا جاريالاندى) جانە «نەلىكتەن لاتىن ءالىپبيى قازاقستاننىڭ كونسەپتۋالدى تاڭداۋى بولۋى كەرەك؟» (19.05.2017 جىلى «Forbes» جۋرنالىندا جاريالاندى).
لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ ءسوزسىز قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭىتىپ، ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وياۋنىنا ىقپال ەتەدى. وسى رەتتە اتالعان مۇمكىندىكتى ءمۇلت جىبەرمەي، لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋمەن قاتار قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن كوتەرەتىن تىلدىك رەفورما جۇرگىزۋدى قاجەت دەپ سانايمىن.
جاندوس تەمىرعالي
ەكونوميست، پۋبليسيست
