جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل!
قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ازاماتتىق پوزيسياسىنا ادال بولىپ، قيىن ساتتە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن تاباندىلىق تانىتقان قالامگەرلەر كوپ بولعان ەمەس. دەسەك تە، ءوزىنىڭ ۇستانىمىن بارىنەن جوعارى قويىپ، سىنالار شاقتا ازاماتتىق پوزيسياسىنان اينىماعان ازاماتتار بولدى. سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى جازۋشى – سافۋان شايمەردەنوۆ. قالامگەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزەڭدە الاڭعا ازاتتىقتى اڭساپ شىققان قازاق جاستاردى جاقتاي سويلەپ، ولارعا اراشا تۇسكەنىن ەشقاشان ۇمىتپايمىز. قيىن كەزەڭدە جەكە باستىڭ اماندىعىنان بۇرىن ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويعان قالامگەردىڭ بيىل 100 جىلدىق مەرەيتويىن تويلايىق دەپ وتىرمىز.
سافۋان شايمەردەنوۆ جايىنداعى جىلى لەبىزدەر ءار كەزەڭدە ايتىلىپ كەلەدى. ال قالامگەردىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ازاماتتىق پوزيسياسىنا تاعى دا ءۇڭىلىپ، تاعىلىم ءتۇيۋ ەشقاشان كوپتىك ەتپەسى انىق. سافۋان شايمەردەنوۆ تۋرالى جانە ول كىسىنىڭ ازاماتتىق بولمىسى جايىندا تولعاعاندا، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۇرپاققا دا، بىزدەن كەيىن قازاق كوشىن العا سۇيرەيتىن كەلەر ۇرپاققا دا تاعىلىم بولارلىق كوپتەگەن قاسيەتى تىزبەكتەلىپ، كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
ءومىرى ونەگەگە اينالعان سافەكەڭدەي جايساڭ جاندار جايىندا قالام تەربەپ، كوكەيدە جۇرگەن ويدى ورتاعا سالۋ ادامعا قاشاندا قۋانىش سىلايتىنى انىق. ساف، تازا بولمىسىن ساقتاپ، مىنا دۇنيەنىڭ قىزىلدى-جاسىلىنا بوي الدىرماعان سافەكەڭنىڭ ءومىر جولى جاستارعا قاشاندا باعدارشام رەتىندە باعىت كورسەتىپ تۇرادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.
سافۋان اعانى تانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ كەرەك. قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىسقان كەز كەلگەن ادام ءبىرىنشى كەزەكتە ول كىسى ەستەت، تالعامپاز جازۋشى ەكەنىن بايقارى حاق. سافۋان شايمەردەنوۆ ادەبيەتتىڭ تابالدىرىعىن ۇلى جانر – رومانمەن اتتاعانىنان، قالامگەردىڭ ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلگەنىن بايقاۋعا بولادى. قالامگەر العاشقى «بولاشاققا جول» رومانىن جاريالاپ، ادەبيەت ايدىنىندا جەلكەن كوتەرگەندە بار-جوعى 31 جاستاعى جىگىت ەدى. وسىلايشا، اعامىز 31 جاسىندا ادەبيەتسۇيەر قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، وتىز جاسىندا وردا بۇزعان-دى. جازۋشى بۇل رومانىن ستۋدەنتتىك جىلدار قولعا الىپ، ۇزاق جىل جازعاننان كەيىن «بولاشاققا جول» رومانى جاستاردى بولاشاققا جول سىلتەيتىن باعدارشامعا اينالدى دەسەك بولادى.
سافەكەڭنىڭ العاشقى تىرناق الدى رومانىن جان-جاقتى تالداعان ادەبيەت سىنشىسى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «رومان سيۋجەتى ميچۋرينشىلەر مەن انتيميچۋرينشىلەر (گەنەتيكتەر) اراسىنداعى عىلىمي تارتىسقا قۇرىلعان. بىرىنشىلەرى جەڭىپ جاعىمدى، ەكىنشىلەرى جەڭىلىپ جاعىمسىز كورىنەدى. روماننىڭ جاستارعا بەرەرى مول. وبرازدىق جۇيەنىڭ تولقۋى، اسىرەسە شىنشىلدىعى وقىرماندى بىردەن باۋراپ الادى. سافۋان كەيىپكەرلەرىن مىنەزدەۋدە ءبىرىڭعاي اق، قارا بوياۋلاردان بويىن اۋلاق سالعان. روماندا جالپىعا بىردەي قالىپتان اينىمايتىن ميچۋرينشىلەر مەن جاڭالىققا، وزگەرىسكە جانى قۇمار انتيميچۋرينشىلەر اراسىنداعى، جالپى قوعام دامۋىنىڭ ىعىمەن جۇرەتىن ماقۇلداۋشىلار مەن شىندىقتى بەتكە ايتاتىندار اراسىنداعى تارتىس ارقىلى جازۋشى قوعامدىق ءومىردىڭ تاۋسىلمايتىن، كەشە دە بولعان، بۇگىن دە وزەكتى، ەرتەڭ دە بولاتىن ومىرشەڭ تاقىرىبىن تەمىرقازىق ەتىپ العان، ەڭ باستىسى، ادامدار اراسىنداعى پسيحولوگيالىق يىرىمدەر مەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارعا بارۋ ارقىلى دا جازۋشى جاڭاشىلدىعىمەن كوزگە تۇسكەن» دەپ ادەبيەت سىنشىسى ءوز باعاسىن بەرگەن بولاتىن.
وسىلايشا، سافۋان شايمەردەنوۆ ءوزىنىڭ العاشقى رومانى ارقىلى قازاق جاستارىنىڭ باتىل بولۋعا، العا قويعان ماقسات-مۇراتىنا قول جەتكىزۋدە تاباندىلىق تانىتۋعا ۇندەگەنىن اتاپ ايتۋعا بولادى. شىعارما وقيعاسى عىلىمي ادامداردىڭ ارا قاتىناسىنا قۇرىلعانىن ەسكەرسەك، جازۋشى وسى ارقىلى قازاق جاستاردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە ۇمتىلۋدى، تىس قالماۋدى ۇندەگەنىن مەڭزەگەنىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ادامدار اراسىنداعى تارتىستى نومەنكلاتۋرالىق بيلىك جۇيەسىندەگى ادامدار ارقىلى جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، سول كەڭەستىك جۇيە كەزىندەگى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىن عىلىمي ورتانىڭ ءومىرىن باسشىلىققا الىپ جەتكىزۋى ۇتىمدى شەشىم بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
وسىلايشا، سافەكەڭ ءوزىنىڭ كەسەك تۋىندىسىمەن ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن ايقارا اشتى. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن «بولاشاققا جول» رومانى «ينەش» دەگەن اتپەن قايتا باسىلىپ، قالىڭ وقىرمانعا تاعى دا تەز تاراپ كەتكەن ەدى. عىلىمعا قۇلاش ۇرعان ستۋدەنتتەر ءومىرىن سۋرەتتەگەن شىعارما سول كەزدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى ءتىرى كلاسسيك جازۋشىلارى – مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ جانە بىلىكتى ادەبيەت سىنشىلارى – سمەت كەڭەسبايەۆ، بەيسەنباي كەنجەبايەۆ سىندى الىپتار وڭ باعالاپ، اق باتالارىن بەرگەن بولاتىن.
سافۋان شايمەردەنوۆ الىپتار توبىنىڭ ءىزىن الا شىققان ءبىر شوعىر جۇلدىزداي قالامگەرلەر ساناتىنان ەدى. ولار – ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، تاكەن ءالىمقۇلوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، بەردىبەك سوقپاقبايەۆتار بولاتىن. ءارقايسىنىڭ ەسىمى دە، جازعان شىعارمالارى دا قازاق وقىرمانىنىڭ جادىنا وشپەستەي بولىپ جازىلىپ قالعان ەدى.
سافەكەڭنىڭ جازۋشىلىق ەرەكشەلىگى، وزىندىك ءستيلىن تامىرشىداي تاپ باسىپ كورسەتىپ كەتكەن، ءوزىنىڭ عاجايىپ جان دوسى اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ ەدى. زەكەڭ جازبالارىندا: «سافۋان – مادەنيەتتى جازۋشى. ادەبي تۋىندىنىڭ قۇنى باۋراعىش كۇشى، ەستەتيكالىق قۇيار ساعاسى – سۇلۋلىق. سافۋان ادەبيەتتىڭ وسى قاسيەتىن قاپىسىز مەڭگەرگەن. ول شىعارماسىندا سۇلۋلىققا جالاڭ ەلىكتەتپەيدى. ول ءارقاشان ادامنىڭ اجارىن اقىلىن، جان سۇلۋلىعىن سۋرەتتەيدى. سافۋاننىڭ قاي شىعارماسىن الساق تا، كۇن شىعۋى سەكىلدى جىلى، نازىك ءليريزمى تولىقسىپ، توگىلىپ تۇرادى. قاي شىعارماسىن الساق تا، وندا تازا، تۇنىق پاراسات بار. بۇل ونىڭ سىرشىل سۋرەتكەر ەكەنىن تانىتادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ءدال باعا بەرىلەدى.
قالامگەر اعامىزدىڭ وسىنشالىقتى زور تالانت يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا ونىڭ تۋعان جەرى، وسكەن ورتاسى باس سەبەپشى بولعانى انىق. سافۋان شايمەردەنوۆ قازاقتىڭ سىرشىل اقىنى ماعجان، ۇلتتىق ۇلى جازۋشىلار عابەڭ مەن سابەڭ تۋعان، اققۋ قونعان كولدەرى كوزدەن كەتپەيتىن، قاراعايلى-قايىڭدى سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان. ادۋىندى اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ:
اتتاندىق الدەنەشە ون جىلىڭدى،
سول جولدا وي قالىڭداپ، بوي بۇگىلدى.
الپىستا روماندارىن ارقالاعان
سافۋان شايمەردەنوۆ سول بۇگىنگى
ءبارىنىڭ ءارى ءىنىسى، ءارى اعايى،
باسىلماس ارىستانداي ءالى ايعايى.
يىلمەس داۋىڭا دا، داۋىلىڭا دا،
سورايعان سولتۇستىكتىڭ قاراعايى، – دەگەن جىر جولدارى سوندىقتان جازىلعان بولار.
سافەكەڭنىڭ «اعالاردىڭ ايالى الاقانى» دەپ اتالاتىن كىتابىن پاراقتاعاندا جازۋشىنىڭ بالالىق شاعىنىڭ قالاي ءوتىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنان كوپ ماعلۇمات الاسىڭ. ايتالىق، جازۋشىنىڭ «ءبىر تابا نان» اڭگىمەسىن وقىعاندا تۋعان اناسىنان نەبارى سەگىز جاسىندا جەتىم قالىپ، بالالىق شاعى اۋىر وتكەنى كوزىڭە جاسقا شىلاسا، كەيدە ەزۋىڭە كۇلكى ۇيىرەدى. سافەكەڭنىڭ ءوز وگەي شەشەسى بەيىس تۋرالى «مەزگىل» حيكاياسى، شياپ ءمۇعالىمى حاقىندا «قولتاڭبا» اڭگىمەسى، باسقا دا ومىردەن تۇيگەن شىنايى دا شىمىر شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا تاعىلىمدىق ءمانى زور. ونى اعامىزدىڭ شىعارمالارىن وقىپ شىققان ادام عانا ۇعىنا الادى.
جەلتوقساننىڭ ىزعارىندا سافەكەڭنىڭ الاڭعا شىققان جاستاردى قورعاپ، گ.كولبينگە تىكە ايتقان ءسوزى ونىڭ ازاماتتىق پوزيسياسىنا، ۇلت مۇددەسىن بارىنەن دە جوعارى قوياتىن اتپال ازامات ەكەنىن كورسەتتى. ابزال اعانىڭ سول كەزدە كولبينگە تايسالماي ايتقان ءسوزى قازاق جاستارىنا قۋات بەرگەنى انىق.
سول كەزدە سافەكەڭ بىلاي دەپ ەدى: «قازاقتا «قاشقان جاۋعا قاتىن دا باتىر» دەگەن ءسوز بار. سولداتتاردىڭ تەمىر كۇرەگى مەن قاقاعان ايازدا سۋىق سۋمەن اتقىلاعانىنا توتەپ بەرە الماي، جان ساۋعالاپ الاڭنان قاشقان جاستاردى تۇنىمەن قۋالاپ ۇستاپ، ول-ول ما، جاستاۋ قازاق كورىنسە، باس سالىپ ۇستاپ قاماپ، ولارعا بىلگەندەرىڭدى ىستەگەندەرىڭىزدى سول تاياققا جىعىلعان جاستار، ولاردىڭ اتا-انالارى، قالا بەردى، بۇكىل قازاق حالقى ۇمىتا ما؟ ءوز ۇلدارىنا وسىنشاما ءزابىر كورسەتكەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلى دەرجاۆا بولعانى راس بولسا، ونىڭ ۇلىلىعى قايدا؟ بۇدان كەيىن ءبىز ەندى كىمگە سەنەمىز؟» دەپ سافەكەڭ كولبينگە تىكە ايتقاندا ونىڭ قايسارلىعىنا قايران قالماعان ادام بولماعانى انىق.
وسىلايشا سافۋان شايمەردەنوۆ ءوزىنىڭ ونەگەلى عۇمىرىندا جان سۇلۋلىعى مەن پاراساتى، ۇلتجاندىلىعى مەن ۇلىلىعى، تەكتىلىگى مەن باتىلدىعى قاتار استاسقان ازامات بولعانىن ايعاقتاپ كەتتى. ەندەشە، ەلىمىز 100 جىلدىعىن تويلايىن دەپ وتىرعان سافۋان اعاعا بۇگىنگى ۇرپاق قانداي قۇرمەت كورسەتسە دە لايىقتى.
قۋانىش ەرعالي، جۋرناليست.
