ق ر يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، تارماق يەلەنۋشىلەر (ۆەتۆەلادەلسى) كونتراگەنتتەردىڭ جىلجىمالى قۇرامىنىڭ تەمىر جولمەن جۇرگەنى، كىرمە جولداردى باسىپ وتكەنى ءۇشىن ولاردان ەش نەگىزسىز، جۇيەلى تۇردە تولەم جيناپ كەلگەن.
قازاقستانداعى كىرمە جولداردىڭ جالپى سانى – 3 443 قۇرايدى. ونىڭ باسىم كوپشىلىگىنەن اقى جيناۋ مۇمكىندىگى جەكە ادامدارعا، جەكەمەنشىك كومپانيالارعا بەرىلگەن.
وسىدان-اق كاسىپكەرلەردىڭ، جۇك جونەلتۋشىلەردىڭ قانالۋى ماسشتابىن ۇعىنۋعا بولادى. مينيسترلىكتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بۇعان سالانى رەتتەيتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ جوقتىعىنان جول بەرىلگەن.
– نقا-نىڭ، سونداي-اق كونتراگەنتتىڭ جىلجىمالى قۇرامىنىڭ ءوتۋى ءۇشىن پايدالانىلاتىن ناقتى قاشىقتىقتى ايقىنداپ، بەكىتۋ تەتىگىنىڭ بولماۋى كەسىرىنەن ۆاگونداردى بەرۋ-جيناۋ پروسەسىنە تارتىلعان تۇلعالاردىڭ، كومپانيالاردىڭ ءبارى بىردەي «ۆاگونداردى بەرۋ-جيناۋ جونىندەگى شارتتىڭ» تىكەلەي قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلمايدى، – دەپ نازار اۋدارتتى ۆەدومستۆو. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» بولماعان. مۇنىڭ سوڭى نەگە سوقتىردى؟
وسى پروبلەماعا قاتىستى كاسىپكەرلەر بۇرىننان شاعىمدانىپ جۇرگەن. پرەزيدەنت ايتپاسا، ءىس ىلگەرى جىلجىماۋى مۇمكىن ەدى. قاقساي-قاقساي جاق تالادى دەگەن، كوپتەگەن بيزنەس وكىلى ءسوزى وتپەگەن سوڭ بارىنە قول سىلتەپ، جولداعى دەلدالداردىڭ سۇراعانىن ءسوزسىز بەرۋگە، ءۇنسىز كونۋگە كوشكەن.
تەك تاباندىلارى عانا تۇرتپەكتەۋىن قويماعان. مىسالى، تەك 2021 جىلدىڭ وزىندە ۇكىمەتكە جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردان وسى ماسەلەگە قاتىستى شامامەن 30-دان اسا ارىز-شاعىم ءتۇسىپتى. كوپشىلىك ءۇنسىز كونگەن سوڭ تەمىر جول تارماعىن يەلەنۋشىلەر الىمىن ارتتىرا بەرگەنى بايقالادى.
– بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى كىرمە جولداردىڭ سانى – 3 443. «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى مەنشىگىندەگى كىرمە جولدار سانى نەبارى 554 عانا. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا تيەسىلى كىرمە جولداردىڭ سانى 2 777 جول. تەك وسى سالاداعى بالامالى جولى جوق جەرلەردەگى تابيعي مونوپوليالار سانى 340-قا جەتكەن. بۇل رەتتە ۇلتتىق تەمىرجول وپەراتوردىڭ كىرمە جولدار قىزمەتتەرىنە الاتىن اقىسى ورتا ەسەپپەن ءار ۆاگون-شاقىرىم (car-kilometer) ءۇشىن 150 تەڭگەنى قۇرايدى. ال ءدال وسى قىزمەت ءۇشىن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ تاريفتەرى ورتاشا ەسەپپەن بۇدان 15-20 ەسەگە قىمبات (ۆاگون-شاقىرىم ءۇشىن 2 000-2 500 تەڭگەدەن)، – دەگەن تۇسىنىكتەمە بەردى ييدم.
مەمورگان انىقتاعانداي، تارماق يەلەنۋشىلەر ءتاريفتى ويدان قۇراستىرا سالاتىنعا ۇقسايدى.
مىسالى، جول قوجايىنىنىڭ يەلىگىندەگى جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 1 000 مەتر دەلىك. ول 1 شاقىرىم ءۇشىن 2 000 تەڭگە دەگەن تاريف بەكىتكەن. الايدا كونتراگەنت باسىپ وتكەن تارماق جولىنىڭ ناقتى ۇزىندىعى 200 مەتر عانا بولعان.
ياعني 1 شاقىرىمنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىن عانا قولدانادى. تيىسىنشە، تارماق يەلەنۋشىنىڭ الىمى 1 ۆاگون ءۇشىن 400 تەڭگە بولۋعا ءتيىس ەدى. جوق، ودان ءبارىبىر 2 مىڭ تەڭگەدەن تالاپ ەتەدى.
سوندىقتان ادىلدىك ىزدەپ، مۇڭ شاققان كاسىپكەرلەردىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتكە كىرمە جولدارعا تالداۋ جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى، سونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا مينيسترلىكتىڭ قاعيدالارىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ەندى نە وزگەرمەك؟
وسىعان وراي ييدم ءوزىنىڭ 2019 جىلعى 2 تامىزداعى «تەمىرجول كولىگىمەن جۇك تاسىمالداۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» №612 بۇيرىعىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى جانە 2015 جىلعى 30 ساۋىردەگى «تەمىرجول كولىگىن تەحنيكالىق پايدالانۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» №544 بۇيرىعىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى جاڭا بۇيرىقتار جوبالارىن ازىرلەدى.
قۇجاتتار قابىلدانسا، كىرمە جولداردا تەك ناقتى ءجۇرىپ وتكەن قاشىقتىق ءۇشىن عانا اقى الۋ تاجىريبەسى ەنگىزىلەدى. سونىمەن قاتار جۇك تاسۋشىلاردى قاجىتقان «كىرمە جولداردا جوسپاردان تىس جوندەۋ جۇرگىزۋ» پروبلەماسى رەتتەلمەك: ول تۋرالى الدىن الا مەملەكەتتىك كولىكتىك باقىلاۋ وكىلدەرىن حاباردار ەتۋگە مىندەتتەلەدى، ءارى جوندەۋ ۋاقىتى شەكتەلەدى.
مينيسترلىكتىڭ بايلامىنشا، بۇل شارا جۇك جونەلتۋشىلەردىڭ كولىكتىك شىعىستارىن ازايتادى، سونداي-اق تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تاۋارلاردىڭ تۇپكى قۇنىنىڭ ارزانداۋىنا وڭ اسەر ەتەدى. «بۇل جاڭاشىلدىقتاردىڭ ماقساتى – بىرىنشىدەن، بارلىق قاتىسۋشىلاردى ۆاگونداردى بەرۋ-الۋ شارتىنا قوسۋ. ەكىنشىدەن، كىرمە جولداردا نورمادان تىس ءجۇرۋدى بولدىرماۋ. ۇشىنشىدەن، تارماق يەلەنۋشىگە كونتراگەنتتەر تولەيتىن تولەمدى جانە ونىڭ قىزمەتىنىڭ قۇنىن ازايتۋ. تورتىنشىدەن، شاعىمداردىڭ سانىن ازايتۋ» دەپ سانامالادى مينيسترلىكتەگىلەر.
بىردەن ايتا كەتەلىك، بۇل بۇيرىقتاردىڭ قابىلدانۋىنا قاتىسۋشىلار، جىلدار بويى وسى ارقىلى نەگىزسىز بايىپ كەلگەن مونوپوليا سۋبەكتىلەرى قۋاتتى قارسىلىق كورسەتۋدە.
ولار بۇيرىقتاردى ءوز سىن-ەسكەرتپەلەرىنە قاراي قايتا پىسىقتاۋدى تالاپ ەتۋدە. مينيسترلىكتىڭ ق. توقايەۆ تاپسىرماسىن ورىنداۋدا قانشالىقتى تاباندى بولارى بەلگىسىز.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، جۇكتەردىڭ ءار جولدىڭ قانداي بولىگىن كەسىپ وتكەنىن ناقتىلاۋ قيىن ەمەس. سەبەبى تەمىر جولداردىڭ نومىرلەرى بار، جىلجىمالى قۇرامنىڭ ءجۇرىس ءمارشرۋتىن باعىتتاعىش بۇرمالارىنان (سترەلوچنىي پەريەۆود) دا بىلۋگە بولادى.
بۇيرىقتار وسى كۇيدە قابىلدانسا، تارماق يەلەنۋشىلەر تابىسى 50%-عا ازايۋى مۇمكىن. ناقتى سان ايتىلمادى، ءبىراق بۇل ونداعان ميلليارد تەڭگە دەگەن ءسوز. ۇكىمەت نە دەيدى؟ مينيسترلەر كابينەتىندە وسى ىسكە ءبىرىنشى ۆيسە-پرەمەر رومان سكليار جاۋاپتى بولىپ بەلگىلەندى، ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن سالاداعى قىزمەتتەر تاريفتەرىنە تالداۋ جۇرگىزىلىپ، ولاردى تومەندەتۋ شارالارى قابىلدانعان.
ماسەلەن، بيىلعى 1 اقپاننان باستاپ ءبىرقاتار وڭىردە – نۇر-سۇلتان، الماتى قالالارىندا، قىزىلوردا، باتىس قازاقستان، قوستاناي، الماتى، پاۆلودار، اقمولا، قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، اقتوبە جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا كىرمە جولداردى ۇسىنۋمەن اينالىساتىن 21 سۋبەكتىنىڭ تاريفتەرى ورتا ەسەپپەن 80%-عا ارزانداتىلدى.
سونداي-اق پاۆلودار وبلىسىندا كىرمە جولدار قىزمەتتەرىن ۇسىناتىن «ARMAN KALA LTD» ج ش س تاريفتەرى 93%-عا – بۇرىنعى 1 741،53 تەڭگە/ۆاگون*كم-دەن 118،07 تەڭگەگە دەيىن كۇرت ازايتىلدى. وسىدان قازاقستاننىڭ ەنەرگيا ءوندىرۋشى ستانسيالارى مەن جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارى ءۇشىن كومىردىڭ نەگىزگى جەتكىزۋشىسى بولىپ تابىلاتىن «بوگاتىر كومىر» ج ش س ۇتتى.
سونىمەن قاتار وبەكتيۆتى باعا بەلگىلەۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ نەگىزگى تەمىر جول وبەكتىلەرىندە ورنالاسقان كىرمە جولداردىڭ ءىرى بالانس ۇستاۋشىسى – «كولىك سەرۆيسى ورتالىعى» اق-نىڭ تاريفتەرى 92%-عا – ءار ۆاگونعا 2 117،98 تەڭگەدەن 164،29 تەڭگەگە دەيىن تومەندەتىلدى.
بۇل تاريفتەر الداعى ايدان، 2022 جىلعى 1 ناۋرىزدان قولدانىسقا ەنگىزىلەدى. اتالعان شارالاردىڭ مۋلتيپليكاتيۆتى تيىمدىلىگى بار: كولىك شىعىستارىن ازايتادى، تاۋارلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى قۇنىن ارزانداتۋعا ىقپال ەتپەك. ۇكىمەت وسى باعىتتاعى جۇمىس ودان ءارى جالعاسىن تابادى دەپ وتىر.
جانات ارداق
